Wybrane techniki stosowane w arteterapii

Sztuka posiada wielopłaszczyznowy wpływ na jednostkę uczestniczącą w procesie jej współtworzenia. Jedną z jej płaszczyzn jest przestrzeń terapeutyczna.
Terapią przez sztukę nazywana jest arteterapią. Bazuje ona na równoważnych elementach: twórczości i terapii. Wiąże się z terapeutycznym wpływem kreacji, twórczości oraz ekspresji. Twórczy charakter aktywności wpływa na uświadomienie sobie własnej wartości, a kreatywne
działania dają poczucie sprawstwa i wewnątrz sterowania aktywizując zewnętrzną aktywność.
W przestrzeni oddziaływń arteterapia przybiera różne określenia: „terapia sztuką”, „terapia poprzez sztukę”, „terapia przez twórczość”, „kulturoterapia”.
Terapia sztuką obejmuje takie formy terapii, które stosują artystyczne formy wyrazu.
Terapia poprzez sztukę wykorzystuje sztukę jako środka terapeutycznego. Terapia przez twórczość jest działalnością twórczą, która ma na celu wprowadzanie pozytywnych zmian.
Kulturoterapia posługuje się środkami kultorowymi w celu zaspokojenia potrzeb ludzi chorych oraz wykorzystaniu ich możliwości.
Badacze definiujący termin arteterapii wymieniają dwa znaczenia; szerokie i wąskie.
W szerokim znaczeniu arteterapia to formy, metody pomocy terapeutycznej, w ramach których wykorzystuj się sztukę, formy aktywności artystycznej. W tym ujęciu jest wyspecjalizowaną formą psychoterapii wykorzystująca wytwory sztuki, kreację artystyczną do poprawy dobrostanu człowieka. W wąskim ujęciu arteterapia odnosi się głównie do sztuk plastycznych.
Arteterapia jest dziedziną interdyscyplinarną i znajduje się w obszarze zainteresowań wielu dyscyplin naukowych, między innymi psychologii, pedagogiki, medycyny, estetyki. W ramach arteterapii można wyróżnić kilka modeli. W modelu teoretycznym oddziaływania skoncentrowane są na leczeniu poprzez wartości. Odnoszą się one kształtowania samoświadomości, realizacji potrzeb artystyczno- estetyczne, czy też rozwoju twórczych aspektów osobowości, a tym samym wpływanie na samoocenę. Model percepcji i kreacji zakłada wpływ twórczości i sztuki na wartość człowieka w sensie osobowym, jak i społecznym. Poprzez obcowanie ze światem sztuki wzrasta wiedza o własnych możliwościach oraz samoświadomość własnego rozwoju. Model uczenia się zachowań aprobowanych społecznie zakłada, że poprzez działania oparte na sztuce rozwijać się będą w człowieku procesy wzmacniania, a eliminowane zachowania niepożądane. Model zmiany zachowania przez warunkowanie klasyczne odnosi się do osób nieprzystosowanych społecznie. Istotą działań arteterapeutycznych jest dokonywanie zmian u osób agresywnych. W modelu resocjalizacyjnej zmiany celem oddziaływań arteterapeutycznych jest motywacja zachowania. Zakłada, że najważniejszą motywacją człowieka jest osiągniecie szczęścia.
Cele arteterapii ukierunkowane są na profilaktykę, usprawnianie zaburzonych funkcji oraz na działania wpływające na osobowościowe detrminanty uczenia się. Obejmują oddziaływania rozbudzające motywację do nauki, eliminujące lęk przed niepowodzeniami oraz rozbudzające pozytywny obrazu siebie. Istotną kwestią jest budowanie wiary we własne możliwości oraz radzenie sobie z różnymi emocjami. Dba także o wszechstronny rozwój dziecka, w tym także zainteresowania i uzdolnienia. Arteterapia ma na celu stwarzanie możliwości do wyrażania siebie za pomocą różnych środków artystycznych. W szczegółowym zakresie dotyczą:
• wspomagania wszechstronnego i harmonijnego rozwoju,
• nauczania prawidłowych reakcji emocjonalnych,
• nabywania umiejętności wyrażania w różnych formach uczuć i emocji,
• umacniania wiary we własne siły oraz kształtowanie charakteru,
• uwalniania i odreagowywanie negatywnych emocji,
• inicjowania działań rozwijających ekspresję własną, spontaniczność,
• zwiększenia poziomu samowiedzy i samoakceptacji.
W arteterapii stosowane są różne techniki. Oto niektóre z nich.
Muzykoterapia jest procesem, w którym wykwalifikowany muzykoterapeuta posługuje się muzyką lub jej elementami w celu przywracania zdrowia, poprawy funkcjonowania lub wspierania rozwoju osób z różnorodnymi potrzebami natury emocjonalnej, fizycznej, umysłowej, społecznej lub duchowej.
Można wyodrębnić muzykoterapię aktywną oraz receptywną. Muzykoterapia aktywna opiera się na tworzeniu muzyki, grze na instrumentach, śpiewie i ruchu przy muzyce. Receptywna obejmuje słuchanie muzyki, relaksację i wizualizację. Relaksacja w muzyce polega na wywoływaniu stanu relaksu za pomocą odpowiednio dobranych sugestii słownych, na tle muzyki, w odpowiednio zaplanowanym otoczeniu. Wizualizacja ma postać wspierającą pobudzająca pozytywne wrażenia oraz postać reedukacyjną sięgająca do traumatycznych przeżyć.
Choreoterapia inaczej nazywana terapią tańcem. Na teoretyczne podstawy choreoterapii składają się wiedza z historii tańca, psychologii oraz medycyny. Historia tańca dostarcza informacji o roli tańca w poszczególnych epokach oraz środowiskach. W płaszczyźnie psychologicznej istotne jest odreagowywanie różnego typu napięć, mających swoje źródło w nierozwiązanych konfliktów. Płaszczyzna medyczna dostarcza wiedzy na temat roli układu siatkowego i limbicznego w odbiorze muzyki. Działania terapeutyczne za pośrednictwem tańca mają na celu poprawę zdrowia fizycznego i psychicznego człowieka niepełnosprawnego oraz samoakceptację. Do technik stosowanych w choreoterapii należą: taniec, ćwiczenia ruchowe, improwizacje przy muzyce. Ruch w połączeniu z muzyką zaspakaja potrzebę aktywności fizycznej. Wprowadza atmosferę radości i spontaniczności prowadząc do rozwoju wrażliwości estetycznej i emocjonalnej. Wyróżnia się choreoterapie strukturalizowaną, ogólnokondycyjną, psychologiczną, sprawnościową oraz specjalną. Do ulubionych strategii zalicza się improwizacje ruchowe przy muzyce. Sprzyjają one aktywizacji, rozluźnieniu, umacnianiu wiary we własne możliwości. Metoda ta przyczynia się do odkrywaniu własnego wnętrza, kształci wyobraźnię, dyspozycje twórcze oraz komunikatywne.
Plastykoterapia to terapia wykorzystująca techniki plastyczne, takie jak: malarstwo, rzeźbę, rysunek, collage, grafikę oraz kolory. Techniki te pomagają skoncentrować się na przeżyciach, złagodzić objawy nadpobudliwości, oswoić złość i inne negatywne emocje. Ponadto pozwalają na odkrywanie własnych uzdolnień, zainteresowań oraz pozwalają na bezpieczny, niewerbalny sposób wypowiadania się. Najbardziej popularna metodą plastykoterapii jest tzw. malowanie spontaniczne, nazywane Metodą Malowania Dziesięcioma Palcami. Metoda ta stosowana w pracy z dziećmi nawiązuje do naturalnym zainteresowaniu zabawą substancjami o konsystencji błota. Powyższa metoda pomaga pokonać lęk, pobudza ekspresję, wyobraźnie, rozwija sprawność manualną, sprzyja uzyskiwaniu płynności ruchów. Ponadto umożliwia dzieciom wypowiadanie się przy niewielkich wymaganiach odnośnie posiadanych umiejętności.

Chromoterapia jest terapią kolorami. Zakłada wpływ barw i światła na umysł i ciało człowieka. U podstaw tej terapii leży założenie, że kolory mogą wpływać na powstawanie określonych stanów emocjonalnych.
Ze względu na wyrazisty i jednoznaczny przekaz do zajęć z dziećmi i młodzieżą stosuje się pięć kolorów: zielony, niebieski, czerwony, żółty i pomarańczowy. Chromoterapia stosowana jest także w metodzie Porannego Kręgu.

Biblioterapia jest metodą, w której narzędziem terapeutycznym jest książka.
Istotą tej terapii jest założenie, że czytelnik może się identyfikować z bohaterami książki oraz przeżywać uczucia, jakie są ich udziałem. Ten rodzaj terapii wpływa na redukowanie stresu i lęku, zmniejsza poczucie osamotnienia. Literatura pozwala na inne spojrzenie na świat, prezentuje wzorce przeżywania, odczuwania i zachowań. Pomaga lepiej zrozumieć siebie i drugiego człowieka oraz pozwala wzbogacić zasoby emocjonalne.
Wyróżnia się dwa rodzaje biblioterapii: kliniczną i wychowawczą. Pierwsza jest rodzajem psychoterapii i jest traktowana jako narzędzie terapeutyczne. Biblioterapia wychowawcza natomiast zajmuje się korygowaniem postaw oraz kompensacją i samorealizacją. Literatura jest w tym przypadku jako środek komunikacji i porozumienia.
Odmianą biblioterapii jest bajkoterapia, która skierowana jest do dzieci w wieku od czterech do dziewięciu lat. Jej celem jest zastosowanie bajek do uspokojenia, zredukowania problemów emocjonalnych oraz wspieranie rozwoju osobistego. Wyróżnia się trzy rodzaje bajek terapeutycznych: relaksacyjną, psychoedukacyjną oraz psychoterapeutyczną.
Celem bajek relaksacyjnych jest wywołanie uspokojenia i odprężenia. Na skutek zastosowania wizualizacji dzieci rozwijają wyobraźnię i doświadczają pożądanych stanów emocjonalnych.
Bajki psychoedukacyjne mają na celu rozwijanie inteligencji emocjonalnej i samoświadomości oraz poprzez proponowane wzorce zachowań rozwiązywanie własnych problemów.
Bajki psychoterapeutyczne zakładają wsparcie, budowanie zasobów osobistych. Mechanizmami oddziaływania bajek psychoterapeutycznych jest naśladownictwo, identyfikacja, odwrażliwianie rozumiane jako oswajanie z danymi sytuacjami, osobami, zdarzeniami oraz rozwój samoświadomości.

Poezjoterapia polega na wykorzystaniu leczniczych walorów poezji poprzez czytanie, recytowanie lub pisanie wierszy. Obcowanie z poezją pozwala na wewnętrzne oczyszczenie oraz budowanie dystansu do własnych problemów. Wyróżnia się poezjoterapię twórczą oraz lekturową. Pierwsza polega na tworzeniu poezji, druga natomiast na czytaniu oraz recytowaniu poezji innych poetów.

Teatroterapia jest definiowana jako przedstawienie teatralne z udziałem dzieci lub dorosłych realizowane w celach terapeutycznych. Stosowana jest w pracy z osobami z zaburzonym charakterem, niepełnosprawnymi intelektualnie, osobami chorymi psychicznie oraz zagrożonymi wykluczeniem społecznym.
Wśród rodzajów teatroterapii wyróżnia się: psychodramę, dramę oraz pantomimę.
Psychodrama polega na prezentowaniu wewnętrznych konfliktów i problemów na scenie. Jest metodą analizująca zachowanie człowieka pod kątem jego zdolności interpersonalnych. Główna jej funkcją jest oczyszczenie z nagromadzonych uczuć.
Drama jest metodą pracy z grupą, w której wykorzystywane są techniki parateatralne. W ten sposób tworzone są sytuacje edukacyjne i wychowawcze, które motywują do zdobywania wiedzy o sobie i innych oraz modyfikują postawy i zachowania.

Pantomima opiera się na komunikacji niewerbalnej wykorzystując ruch, gest, mimikę twarzy. Stwarza możliwość pracy nad samokontrolą, wpływa na poszerzenie strategii adaptacyjnych. Ponadto rozwija wrażliwość na przeżycia innych osób oraz dostarcza pięknych przeżyć.
U podstaw ludzkiej wrażliwości na sztukę leży wrażliwość na przyrodę.
Estetoterapia polega na kontakcie z pięknym otoczeniem przyrody. Jako podstawowe narzędzie stosuje się naturalny krajobraz, będący źródłem estetycznych przeżyć.
Hortiterapia zakłada pozytywny wpływ roślin na rozwój emocjonalny i umysłowy człowieka. W hortiterapii wykorzystywane są rodzaje prac ogrodniczych, proces produkcji roślin oraz sztukę układania kwiatów. Przebywanie w ogrodzie zaspakaja potrzebę wypoczynku, relaksu, wyciszenia, przeżywania piękna. Wpływa korzystnie na stan zdrowia, stymuluje kreatywność. Metodę tę stosuje się w pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, ruchowo oraz autystycznymi.
Sivoterapia polega na terapeutycznym wpływie lasu oraz jego elementów. W silwoterapii ważny jest wybór odpowiednich gatunków drzew oraz właściwy kontakt z nimi.
Talassoterapia wykorzystuje prozdrowotne właściwości morza. Jest metodą relaksacyjną o ogólnorozwojową. Wzmacnia wiarę w siebie i pozwala odreagować negatywne emocje. Wspomaga prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego.
Każda z przedstawionych technik rozwija i kształtuje osobowość człowieka. Uczą one rozpoznawać i doceniać prawdziwe wartości, wydobywać ukryte zasoby i możliwości. Przyczyniają się do pokonywania własnych ograniczeń czyniąc swoje życie twórczym.

Bibliografia
1. Pikała A., Sasin M.: „Arteterapia. Scenariusze zajęć”, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łodź 2016
2. Rudowski T.: „Arteterapia. Inspiracje i wartości” ,Eneteia, Warszawa 2014