Kryteria doboru literatury dziecięcej

Sięgając po literaturę dziecięcą należy pamiętać, że „właściwy dobór książki dla dzieci w wieku przedszkolnym ma bardzo istotne znaczenie”(H.Ratyńska 1991,s.190).
A.Brzezińska i M.Stasiakiewicz wyróżniają trzy kryteria doboru literatury dla dzieci: artystyczne, psychologiczne i pedagogiczne, czyli wychowawczo-dydaktyczne. Według autorek, najważniejsze powinno być kryterium artystyczne. O wartości utworu dla dzieci nie decyduje tylko to, co w nim zostało zawarte, ale i sposób w jaki została przedstawiona treść, która „ nie jest przecież wiernym odzwierciedleniem świata i jego problemów, ale jest jego artystycznym przetworzeniem, zapisem własnej „wizji” autora-poety czy autora-prozaika” (A.Brzezińska, M.Stasiakiewicz 1981,s.201).
Język utworu powinien różnić się od potocznego, codziennego, zawierać środki stylistyczne, mobilizując dziecko do skojarzeń, do rozwoju mowy i myślenia, utwór literacki powinien przede wszystkim wzbudzać zachwyt i zauroczenie.
Tak więc „ książeczka z zakresu literatury pięknej przeznaczona dla dziecka jest wytworem artystycznym, jak każda inna przeznaczona dla dorosłych i wobec tego naczelnym kryterium jej wyboru spośród innych musi być właśnie kryterium artystyczne czy szerzej- estetyczne” (A.Brzezińska, M.Stasiakiewicz 1981,s.202).
Dziecko w wieku przedszkolnym jest bardzo wrażliwe na brzmieniową warstwę tekstu, a jednocześnie nie posiada jeszcze dostatecznej zdolności do interpretacji. Dlatego też kryterium artystyczne powinno być uważane za najważniejsze.
Bettelheim uważał baśń za dzieło sztuki, które kształcąco i wychowawczo oddziaływuje na osobowość dziecka. Według Bettelheima bajki i baśnie stanowią „ względnie prostą formę przekazywania dziecku dziedzictwa kultury różnych społeczeństw. Wskazują w subtelny sposób wartość zachowań zgodnych z wymogami moralności. Dostarczają dziecku środków rozumienia siebie samego w złożonym świecie” (M.Kliś 1991, s.268).
Na ważność kryterium artystycznego zwróciła uwagę H.Mystkowska. Uważa, iż dobry poziom artystyczny jest „ niezbędnym warunkiem literatury dziecięcej. Książka powinna budzić doznania estetyczne pięknem obrazu literackiego, sposobem rozwijania akcji, charakteryzowania bohaterów oraz językiem i stylem odpowiednim do treści. Dziecko w wieku przedszkolnym jest często mało wrażliwe na poziom literacki utworu, pochłania je raczej treść, bezkrytycznie natomiast przyjmuje formę. Właśnie dlatego trzeba dawać tylko utwory na dobrym poziomie artystycznym, tworzyć w ten sposób pewnego rodzaju nawyki, dążąc do kształtowania przyszłych doznań estetycznych” ( H.Mystkowska 1976, s.107).
Nie jest łatwą sprawą oceniać artystyczny poziom utworu. Mystkowska uważa, iż należy wyczuć co jest dobre, wartościowe, nie pomijając przy tym pewnych zasad wyznaczonych przez rozum. Przy wyborze literatury dla dzieci, sam nauczyciel musi wykazać się dużą wrażliwością, dobrym smakiem i znajomością utworów. „ Samokształcenie, lektura, analiza najwartościowszych utworów, poznanie poglądów teoretyków i krytyków literatury wdroży wychowawcę do odróżnienia tego, co piękne, od tego co jest pozbawione wartości estetycznych” (H.Mystkowska 1976, s.109).
Dobierając książkę dla dzieci nie można zapominać o kryterium psychologicznym. Należy wziąć pod uwagę wiek dziecka, zasób doświadczeń, jego zainteresowania czytelnicze i potrzeby poznawcze, dotychczasowy kontakt z literaturą, zasób słownictwa...Szczególną troską należy objąć dzieci zaniedbane kulturowo, te które nie miały częstych kontaktów z literaturą. Nie wszystko jest dla nich zrozumiałe, ponieważ posiadają ubogi zasób słów, mają nie rozbudzoną potrzebę czytelniczą. Warunkiem „wszechstronnego oddziały-wania bajki na rozwój osobowości dziecka jest zrozumienie i przeżycie emocjonalne zawartych w niej treści. Baśnie zaś zawierają zazwyczaj wiele poziomów znaczeniowych i przekazują wiele różnorakich sensów” (M.Kliś 1991,s.269). Książkę należy tak dobierać, aby stała się dla tych dzieci źródłem radości i zachwytu.
Nieodzownym kryterium przy wybieraniu literatury dziecięcej jest również kryterium pedagogiczne czyli wychowawczo-dydaktyczne. Książka musi być tak dobrana, aby stała się pomocna w realizowaniu zamierzonych celów wychowawczo-dydaktycznych. Zakres tych celów obejmuje uspołecznienie dziecka, wzbogacenie wiedzy o otaczającym świecie, wychowanie i kształcenie.
Tak więc dobór literatury dziecięcej powinien przebiegać w trzech etapach „ wybór według kryterium artystycznego utworów o wysokich wartościach artystycznych, spośród nich wyłonienie tych, które mogą „sprawiać trudności” w recepcji pewnym grupom dzieci czy nawet jednostkom i sprecyzowanie owych przewidywanych „trudności”, a następnie znalezienie sposobów takiego zapoznania dziecka z utworem, by owe trudności zminimalizować – kierujemy się tu kryterium psychologicznym, ale już nie jako narzędziem selekcji, analiza wybranych utworów (spełniających wymogi określone przez kryterium artystyczne oraz ocenianych pod katem możliwości ich recepcji przez daną grupę dzieci według kryterium psychologicznego) pod kątem możliwości wykorzystania zawartych w nich treści do realizacji określonych własnym planem pracy celów wychowawczych i kształcących. Jedynie więc kryterium artystyczne jest narzędziem selekcji w pierwszym etapie” (A.Brzezińska, M.Stasiakiewicz 1981,s.201).
Najlepsza byłaby sytuacja taka, gdyby utwory dla dzieci o walorach artystycznych posiadały jednocześnie walory wychowawcze.
Według J.Papuzińskiej dobór literatury wykorzystywanej w przedszkolu „ opierać się musi o pewne kryteria obowiązujące w pracy ze zbiorowością dziecięcą...” (J.Papuzińka 1981,s.79).
J.Papuzińska wyróżnia „ zespół kryteriów negatywnych przesądzających o doborze repertuaru przedszkolnego” (J.Papuzińska 1981,s.81) oraz „zespół kryteriów pozytywnych, decydujących o doborze tekstów...” (J.Papuzińska 1981,s.82).
Zespół kryteriów negatywnych dotyczy po pierwsze, przyswajalności tekstów. Tekst musi być zrozumiały przez wszystkie dzieci, nawet te o najniższym poziomie intelektualnym, w przeciwnym razie trzeba go odrzucić. Drugim wymogiem jest to, ze treść książki nie może być lękotwórcza, „ z tej to racji przedszkolna literatura eliminuje ze swych zasobów wszelkie utwory przedstawiające sytuacje zagrożenia bohatera dziecięcego” ( J.Papuzińska 1981,s.81). Trzeci czynnik stanowiący zespół kryteriów negatywnych wyklucza aluzyjność, dwuznaczność, drastyczność, tabu obyczajowe, „które mogłoby dawać skojarzenia uboczne, wywołujące „śmiech nie w porę”, odwracające uwagę odbiorców na inny tor i torpedujące skuteczność wychowawczych działań” (J.Papuzińska 1981,s.81).
Natomiast zespół kryteriów pozytywnych „ wynika przede wszystkim z określonych programem zadań wychowawczych przedszkola i pośrednio przez nie określonych wytycznych repertuarowych, zależy także od dostępności (zawartości księgozbiorów przedszkolnych), jak również od upodobań i gustów personelu przedszkolnego ”(J.Papuzińska 1981,s.82).
W przedszkolu „ nie ma obowiązującej lektury określonej w programach wychowania dla dzieci w wieku od trzech do sześciu lat. Wynika to niewątpliwie z przekonania autorów programów, że ustalenie takich kanonów literackich dla małych dzieci jest niesłychanie trudne i mało celowe.
Trudne - ponieważ w tym okresie rozwoju dziecka różnice indywidualne w tempie i rytmie rozwoju, mimo niewątpliwie występujących pewnych właściwości wspólnych dla kolejnych faz wzrostu, są bardzo istotne. Mało celowe- bowiem wpływ czynników rozwojowych, a wśród nich uwarunkowania środowiskowe, w jakich dziecko żyje i wzrasta, są tak znaczne, że tylko znający swoich wychowanków nauczyciel może właściwie orzec, jakie treści literackie są dla nich naprawdę ciekawe, zrozumiałe w odbiorze, a jednocześnie pełniące rolę ogólnie rozwijającą”( H.Ratyńska 1982,s.48).
Przy doborze literatury musimy zdawać sobie sprawę z tego „ że książki, w których wartościowa i piękna treść łączy się z artystyczną i bogatą szatą graficzną, oddziaływać będą najmocniej i najtrwalej” (J.Słońska 1959,s.292).
Ilustracja w książce ma duże znaczenie w kształtowaniu procesów poznawczych, jest to często „ pierwsza okazja do samodzielnego zdobywania wiedzy’ (K.Szymańska 1994,s.40) , rozwija zainteresowania i zamiłowania czytelnicze małych dzieci, a przede wszystkim budzi przeżycia estetyczne, wywiera wpływ na wyobraźnię. „ Zastanawiając się nad grafiką książki trzeba próbować odpowiedzieć sobie na pytanie , czy ilustracje zawarte w książce wzbogacają i poszerzają oddziaływanie tekstu. W jaki sposób obrazują środkami plastycznymi treść utworu” (S.Frycie 1982,s. 235).
Przy wyborze ilustracji nie można zapominać o tym, że grafika czy to współczesna, czy nawiązująca do sztuki ludowej, musi być dostępna dla dzieci a także posiadać walory artystyczne, które kształtują poczucie piękna i dobrego smaku.