Zespół Aspergera - diagnoza, terapia

Zespół Aspergera- diagnoza, terapia

1. Etiologia zaburzeń autystycznych

1.1 . Czynniki genetyczne

Istnieje wiele teorii próbujących tłumaczyć genezę autyzmu. Początkowo twierdzono, że jest on spowodowany specyficznym deficytem interakcji rodzicami a dzieckiem i dlatego terapeutyzowano zarówno dziecko, jak i jego rodziców. I. Kanner (1943), był zdania, że rodzice dzieci autystycznych sami przyczyniają się do powstania zaburzeń u swoich dzieci. Wykreował on specyficzny rodzaj rodzica – inteligentnego, wykształconego, jednocześnie zimnego, obsesyjnego, zdystansowanego emocjonalnie, niezdolnego do stworzenia prawidłowej więzi emocjonalnej, ze swoim dzieckiem, niezdolnego do zaspokojenia potrzeby ciepła i miłości. Betelheim i O'Gorman potwierdzili stanowisko Kannera, upatrując dodatkowo przyczyn autyzmu w popełnianych przez rodziców błędach wychowawczych, określano ich mianem ,,zimnych rodziców.” Ten model funkcjonował wiele lat.1 Przełomem okazało się przemówienie Rimlanda, który upatrywał przyczyn zaburzenia w nieprawidłowym funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego.2 Już w 144 roku Hans Aspergrer zauważył, że większość przebadanych przez niego dzieci z ,, psychopatią autystyczną miało co najmniej jednego z rodziców, którzy wykazywali podobne do swoich dzieci cechy osobowości. Przeprowadzone badania nad rodzinami dostarczyły nowych argumentów potwierdzających genetyczną etiologie autyzmu uwarunkowaną zaburzeniami występującymi u rodziców.3
Autyzm dziecięcy uważany jest za zaburzenie uwarunkowane genetycznie. Argumentem przemawiającym za dziedziczeniem autyzmu jest fakt, prawdopodobieństwo jego wystąpienia u rodzeństwa dziecka autystycznego wynosi od 2% - 8%. Jednocześnie jest zbyt małe, aby utrzymywać, że jego przyczyną jest mutacja jednego genu. Współcześnie prowadzone są badania potwierdzające istnienie co najmniej 15 genów przyczyniających się do powstania autyzmu, szczególne znaczenie mają geny umiejscowione na chromosomie 7, 2, 15 i 17. Naukowcy badają wpływ poszczególnych genów na rozwój kory mózgowej, dróg nerwowych, budowę móżdżku, rozwój połączeń synaptycznych, przemieszczanie neuronów w obrębie mózgu w miarę rozwoju płodowego oraz neuroprzekaźników- czyli przekazywanie impulsów elektrycznych do komórek nerwowych za pomocą neuroprzekaźników. Naukowcy wskazują na zmiany występujące na chromosomie 7 powodujące zaburzenia mowy oraz chromosomie 15 mające związek ze stereotypiami ruchowymi.
Przedmiotem badan są także geny związane z przekaźnictwem międzyneuronalnym. Stwierdzono zależność między autyzmem a podwyższoną produkcją serotoniny w obwodowym układzie nerwowym. U autystów zaobserwowano również niewłaściwe stężenie beta- endorfiny w surowicy krwi. Nadmierna aktywność tego przekaźnika wpływa na powstawanie reakcji przywiązaniowej, jego podwyższone stężenie powoduje nadmierną reakcję organizmu na stres, co potwierdzono w badaniach nad dziećmi autystycznymi z nasiloną autoagresją. Również niewłaściwe stężenie oksytocyny wpływa na powstanie reakcji przywiązaniowej na zdolności afiliacyjne, które u osób autystycznych są niższe niż u osób zdrowych.4

1.2 Zaburzenia metaboliczne

Chorobą, która powoduje wystąpienie objawów autystycznych jest fenyloketonuria, uwarunkowana nieprawidłowym metabolizmem aminokwasu fenyloalaniny. Fenyloalanina dociera wraz z krwią do mózgu, gdzie powoduje trwale uszkodzenia. Nieleczona fenyloketonuria jest przyczyną ciężkiej niepełnosprawności intelektualnej. Chorzy osiągają niski poziom rozwoju intelektualnego, wykazują niepokojące objawy neurologiczne, niepoddające się leczeniu napady padaczkowe, często nie mówią. Niejednokrotnie wymagają stałej opieki osób trzecich – są pensjonariuszami domów pomocy społecznej. Diagnostyka fenyloketonurii polega na oznaczaniu stężenia fenyloalaniny w suchej kropli krwi pobranej z pięty każdego noworodka w 3.-4. dobie jego życia. Jest to procedura w ramach tzw. programu populacyjnych badań przesiewowych noworodków, którą obowiązkowo objęte są dzieci rodzące się w Polsce. Gdy wynik okaże się nieprawidłowy rodzice wraz z dzieckiem są wzywani do szpitala, gdzie przeprowadzone zostaje badanie potwierdzające występowanie choroby i określenie typu fenyloketonurii. Kolejnym etapem jest natychmiastowe najlepiej przed ukończeniem 10. dnia życia) wprowadzenie diety niskofenyloalaninowej, która skutecznie leczy tę chorobę.5

1.3 Czynniki z zakresu ciąży i porodu

Badacze szukając przyczyny autyzmu zatrzymali się nad okresem ciąży i porodu. Czynniki organiczne powodujących te zaburzenie wiążą się z nieprawidłowościami występującymi na tym etapie życia. Wskazuje się na częste komplikacje podczas ciąży, wiek matki, kolejność urodzeń, z którą łączy się większe ryzyko krwawienia w pierwszym lub drugim trymestrze, niska waga urodzeniowa, ciąża niedonoszona lub przenoszona, zażywanie leków w czasie ciąży.6 G. Jagielska zwraca uwagę na czynniki mogące uszkodzić układ nerwowy w okresie płodowym, u niektórych dzieci zauważono związek występowania autyzmu z działaniem kwasu walproinowego (zmniejsza pobudliwość komórek nerwowych i hamuje ich nadmierne pobudzenie), misoprostalu (zapobiega chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, hamuje wydzielanie soku żołądkowego oraz nasila wydzielanie ochronnego śluzu i wodorowęglanów, leczy choroby zwyrodnieniowe stawów, reumatoidalne zapalenie stawów, stosowany również jako środek wczesnoporonny), talidomid (lek o działaniu przeciwwymiotnym, przeciwbólowym, usypiającym i hipnotycznym) w okresie płodowym.
Również infekcje mogą wpływać na wystąpienie u dziecka autyzmu. Wykazano, że szczególnie niebezpieczna dla płodu jest różyczka, cytomegalia, opryszczka oraz HIV.7
Wśród innych czynników ryzyka autyzmu wskazuje się na: zagrożenia poronieniem, niedotlenienia płodu,krwawienia w pierwszym trymestrze ciąży, cesarskie cięcie, zatrucia ciążowe z nadciśnieniem, wady wrodzone, codzienne palenie papierosów w ciąży, smółkę w wodach płodowych, czyli tzw. zielone wody płodowe. Niedotlenienie płodu zarówno w ciąży jak i akcji porodowej może doprowadzić do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego i powodować powstanie u niego zaburzeń neurorozwojowych, w tym również autyzmu. Również poważne obciążenia matki w czasie ciąży mogą prowadzić do pojawienia się objawów autyzmu pomimo braku predyspozycji genetycznych.8

1.4 . Czynniki neurologiczne i neurochemiczne

Nie ma jasności co do konkretnych zaburzeń neurobiologicznych leżących u podłoża autyzmu. Przypuszcza się, że mają one różny charakter u różnych osób.
Dość często wskazuje się na zaniki tkanki mózgowej, które nastąpiły w życiu płodowym dziecka. Uszkodzenia występują w obrębie: pnia mózgu, płatów skroniowych i czołowych, móżdżka, ciała migdałowego, hipokampa, przegrody oraz kory oczodołowej. W literaturze wskazuje się na obszar skroniowo- potyliczny mózgu, którego uszkodzenia powoduje autyzm i Zespół Aspergera. Mózgi dzieci autystycznych są dużo większe i cięższe niż dzieci przeciętnych. W układzie limbicznym stwierdza się większą ilość komórek, które z kolei są małe, wskazuje się na niedojrzałość neuronów i nieprawidłową budowę dendrytów, zmiany te zachodzą w życiu płodowym dziecka.
Wielu badaczy zwraca uwagę na czynniki neurochemiczne a szczególnie na neurotransmitery. Już ponad czterdzieści lat temu zaobserwowano u jednego na trzech autystyków wysoki poziom serotoniny we krwi i w moczu, przekraczający trzykrotnie poziom normalny, późniejsze badania potwierdziły wcześniejsze doniesienia, zaobserwowano równocześnie, że u tych dzieci i ich rodziców poziom serotoniny i dopaminy jest wyższy od przeciętnego. Udowodniono również, że podawanie leków hamuje wydzielanie dopaminy, łagodząc niewłaściwe zachowania dzieci autystycznych, zwłaszcza samookaleczenie i stereotypie ruchowe. Stosowane leki pomagają jednak na niektóre symptomy, nie wpływając na objawy zasadnicze. Najnowszy model neurofunkcjonalnych mechanizmów upatruje oznak autyzmu w następujących dysfunkcjach:
Brak integracji sensorycznej, przyczyną jest zaburzone funkcjonowania hipokampa,
Nieumiejętność przypisywania właściwego znaczenia emocyjnego do nowej sytuacji, przyczyną jest zaburzenie rozwoju ciała migdałowatego,
Niezdolność do socjalizacji,
Nadmierna selektywność uwagi, spowodowana zaburzonym rozwojem ciemieniowych i skroniowych związków korowych.
Te wszystkie dysfunkcje prowadzą do niezdolności uczestniczenia w interakcjach społecznych, komunikowaniu się oraz zabawie, uniemożliwiają zainteresowanie innymi ludźmi i pełne uczestnictwo w życiu społecznym.9

2. Zespół Aspergera

2.1. Charakterystyka Zespołu Aspergera

Po raz pierwszy o Zespole Aspergera usłyszano w 1944, kiedy to Hans Asperger – lekarz psychiatra w swojej habilitacyjnej pracy opisane przez siebie dzieci nazwał ,,autystycznymi psychopatami.” W stwierdzeniu tym nawiązał do pojęcia użytego przez Leo Kannera, który terminu autyzm użył na określenie dzieci opóźnionych umysłowo, sprawiających wrażenie uwięzionych we własnym świecie. ,,Autystyczni psychopaci” Hansa Aspergera cechowali się niezwykłymi zainteresowaniami, byli normalnie lub ponadprzeciętnie rozwinięci umysłowo, wykazywali cechy autystyczne le nie odznaczali się opóźnieniami w rozwoju mowy. Z czasem określenie ,,psychopata” o bardzo negatywnej konotacji zostało zastąpione nazwiskiem osoby, która poraz pierwszy opisała te dysfunkcje, stąd nazwa ,, Zespół Aspergera.” Sam lekarz nie doczekał się nobilitacji, zmarł w 180 roku, zanim opisana przez niego jednostka została zapisana ku jego pamięci.

Zespół Aspergera wg S.M.B. Pecyny, to:
,,zaburzenie niepewnej nozologii, charakteryzujące się tymi samymi nieprawidłowościami w zakresie interakcji społecznych, co autyzm, tzn. ograniczonym , stereotypowym repertuarem zainteresowań i aktywności”10

W 1981 L.Wring użyła sformułowania syndrom Aspergera, opisując dzieci przejawiające zaburzenia specyficzne dla autyzmu wczesnodziecięcego ale charakteryzuje się dobrym rozwojem mowy i procesów poznawczych, mające jednak duże trudności w rozwoju motorycznym i społecznym. Jako specyficzne cechy tego syndromu podała:
Brak stanowczości,
Łatwowierność, niewłaściwe, jednostronne zachowanie się,
Nieumiejętność nawiązywania przyjaźni,
Specyficzna, pedantyczna mowa, z powtórzeniami,
Komunikacja niewerbalna bardzo uboga,
Niezdarność ruchów i zaburzona koordynacja,
Ogromna koncentracja na danych przedmiotach.
Zespół Aspergera został uznany jako dysfunkcja ze spektrum autyzmu, która posiada własne kryteria diagnostyczne. Występuje częściej niż autyzm i budzi pozytywniejsze prognozy co do dalszego rozwoju dziecka, szczególnie w zakresie komunikowania się i rozwoju umysłowego.11 Jak podaje uta Frith:
,,zdiagnozowanie zespołu Aspergera jest zazwyczaj możliwe znacznie później niż zdiagnozowanie autyzmu w późnym dzieciństwie, w okresie dorastania albo nawet w wieku dorosłym. (...) Ludzie z tym zespołem różnią się od osób z autyzmem, a jednocześnie pod pewnymi względami są do nich podobni.”12
Zespól Aspergera różni osoby nim dotknięte od osób z wysokofunkcjonującym autyzmem. Moment wystąpienia symptomów ZA jest dużo później diagnozowany, gdyż nieprawidłowości stwierdzane podczas badania dotyczą stosunkowo wąskich obszarów funkcjonowania. Relacje w interakcjach społecznych są specyficzne, zainteresowania sztywne, zawężone, obsesyjne, zachowania te wyraźnie zauważalne w momencie, gdy dziecko przekracza próg szkoły. Rokowania w ZA są dużo optymistyczniejsze niż w autyzmie, występują tu dużo mniejsze deficyty społeczne i komunikacyjne oraz wyższy poziom inteligencji.13

2.2. Mowa dziecka z ZA

Udowodniono, że jeżeli u danej osoby podejrzewa się zespół Aspergera lub autyzm i jej współczynnik inteligencji jest na poziomie przeciętnym lub powyżej i nie stwierdzono u niej istotnego opóźnienia mowy, to u osoby takiej stawiana jest diagnoza zespół Aspergera, jeśli wystąpiło opóźnienie mowy, to jest Wysokofunkcjonującym Autyzmem (WFA). W typowym przebiegu ZA dziecko dość wcześnie zaczyna mówić i sprawia wrażenie rozwiniętego językowo znacznie ponad swój wiek.14 W procesie rozwoju mowy dziecka z ZA wskazano na występowanie charakterystycznych objawów w następujących okresach rozwojowych:
Okres poniemowlęcy między 2. a 3. rokiem życia, w którym widoczne są problemy związane z rozwojem mowy, może nastąpić lawinowy rozwój mowy-dziecko ma problemy z rozumieniem całych zdań, chociaż zna znaczenie poszczególnych słów. Obserwuje się również dziwaczny rozwój mowy, gdyż gdy używa dziwnych słów. Pomimo przejawianej przez dziecko umiejętności powtarzania i zapamiętania poszczególnych słów, ma ono problem z rozumieniem ich. Wtedy może pojawić się echolalia, czyli powtarzanie zarówno całych słów, jak i faz autorstwa innych osób.
Okres przedszkolny – zazwyczaj można zaobserwować duży zasób słów, przy małym ich rozumieniu, mowa jest spontaniczna, zaburzona. W okresie tym może nastąpić hiperleksja, czyli umiejętność bardzo szybkiego czytania, chociaż rozwój mowy jeszcze się nie zakończył.
W okresie szkolnym występują deficyty w zakresie mowy, charakteryzują się trudnościami w rozumieniu sensu i nadążeniem za tokiem mowy. Uczniowi brak wyczucia kiedy kiedy może zabrać głos a kiedy zamilknąć. Charakterystyczna jest także obsesyjna chęć mówienia prawdy wynikająca z trudności w interpretowaniu zasad społecznych rządzących rozmową. Pojawiają się braki związane z deficytem rozumienia znaczeń słów,co powoduje dosłowne rozumienie wypowiedzi. Trudności dotyczą również interpretacji utworów literackich. Mowa natomiast jest zbyt cicha albo zbyt głośna, zawsze jednak monotonna.15 W okresie dojrzewania zwykle porozumiewają się płynnie, wyraźnie artykułują oraz tworzą wypowiedzi złożone gramatycznie. Potrafią się znakomicie wysławiać i pisać na tematy, które interesują je w sposób szczególny.
Mowa dziecka z zespołem Aspergera nie przejawia zaburzeń we wczesnym jej rozwoju, cechuje się poprawnością gramatyczną, zaskakuje skłonnością do częstego powtarzania niektórych słów i fraz oraz ciągłego powracania do tematu, którym dziecko jest zafascynowane. Rozmówca z ZA zazwyczaj nie rozumie zwrotów idiomatycznych, przysłów i żartów. Mówi zbyt głośno tonem jednostajnym. Język ciała jest znacznie ograniczony, kontakt wzrokowy – ubogi, powoduje to, że odbierany jest jako osoba zawstydzona, bojaźliwa, unikająca kontaktu z otoczeniem i lekceważąca osobę, z którą prowadzi konwersację. W odbiorze społecznym człowiek, który unika kontaktu wzrokowego uważany jest za mniej atrakcyjnego niż ten, który przejawia lepsze kompetencje w tym zakresie. Zazwyczaj wszystkie interakcje społeczne inicjowane są kontaktem wzrokowym, jeżeli ktoś nie potrafi spojrzeć drugiemu człowiekowi prosto w twarz jego pozycja jest już z góry przesądzona.16
Ponadto człowiek z ZA nie potrafi podporządkować rozmowy z innymi osobami, nie rozumie ironii i innych elementów podtekstu, które występują w komunikacji. , sposób dosłowny, linearny rozumie i używa języka. Charakterystyczny jest mentorski, monotonny sposób mówienia, brak prozodii mowy oraz perfekcjonizm wypowiedzi. Uczeń z ZA używa kwiecistego języka, przez co u swoich rówieśników uchodzi za przemądrzałego, dobierając i cedząc odpowiednie słowa, których sam niejednokrotnie nie rozumie robi wrażenie na swoim rozmówcy. Często tworzy neologizmy, które lepiej charakteryzują daną rzecz lub czynność.17
Rozmówca z ZA ma problem z rozpoznaniem znaczenia mimiki oraz wyrazu twarzy innych osób dlatego w terapii należy wspomagać umiejętność właściwego rozpoznawania sygnałów płynących z mimiki twarzy. Człowiek z autyzmem ma problem w komunikowaniu własnych myśli i zamiarów, ciężko przychodzi dostosowanie się do innych osób i sytuacji społecznych, z drugiej strony bezwzględnie dąży do osiągnięcia zamierzonego celu. Często cieszy się z czyjegoś zdenerwowania, nie potrafi rozpoznać kiedy jego żart sprawia komuś przykrość. W sytuacji odwrotnej, gdy sam staje się obiektem czyichś żartów trudno mu je zrozumieć. Ma tendencję do zasypywania nowo poznanej osoby pytaniami lub godzinami opowiada o zainteresowaniach, złości się gdy inni nie wykazują zainteresowania jego wypowiedziami. Nie reaguje na sygnały rozmówcy, który próbuje zmienić temat. Z jednej strony zasypuje swojego słuchacza potokiem słów, z drugiej strony nie lubi słuchać tego , co mają do powiedzenia inni. Potrafi w takiej sytuacji siedzieć tyłem lub wykonywać inne czynności. Odbierany bywa jako ignorant, słuchający tylko wtedy, gdy sam ma coś do zakomunikowania.18

2.3. Zaburzenia społeczne dziecka z zespołem Aspergera

Drugą grupą objawów osiowych w ZA są zaburzenia rozwoju społecznego, które występują z różnym nasileniem u każdego człowieka dotkniętego zespołem Aspergera. Dziecko z Zafunkcjonuje poza grupą, rzadko włącza się do rozmowy, chyba, że akurat ktoś poruszy jego ulubiony temat. Nie potrafi zgodnie uczestniczyć w zabawach i grach zespołowych. Szybko obraża się, szuka ustronnego miejsca, gdzie wykonuje ćwiczenia na swój sposób. Nie reaguje na polecenia nauczyciela ani upomnienia swoich rówieśników. Budzi to frustracje zarówno u nauczyciela jak i innych uczniów. Gdy odbierze mu się możliwość wykonywania którychś z ćwiczeń -potrafi wybuchnąć. Ten stan wynika z nieumiejętności podporządkowywania się regułom panujących w zabawie i chęci narzucenia własnego stylu innym dzieciom. Należy pamiętać, że dziecko z ZA nie rozumie reguł społecznych, nie potrafi wchodzić w relacje z innymi uczniami, nie rozumie również obowiązujących w społeczeństwie norm dlatego należy mu je tłumaczyć, omawiać dogłębnie sytuacje związane z nimi.
Zaburzenia rozwoju społecznego charakteryzują się następującymi objawami:
1. Trudnościami w nawiązaniu i kontynuowaniu interakcji z rówieśnikami. Dzieci z tym syndromem nie potrafią nawiązać znajomości, nie potrafią podtrzymać tematu rozmowy. Na dodatek mają trudności w utrzymaniu kontaktu wzrokowego, co u ich rówieśników budzi nieufność. Przejawiają również tendencje do wdzierania się w czyjąś przestrzeń osobistą, co może być odbierane jako zagrożenie dla innych osób, bywają również tacy uczniowie, którzy są nieśmiali i wycofani.
2. Przejawianie agresji wobec innych lub siebie. Niejednokrotnie dzieci z diagnoza ZA manifestują cechy nadpobudliwości i impulsywności. Często narażone są na stres a nawet depresję, co związane jest z niską samooceną. Bywają bardzo krytyczni wobec siebie. Poczucie niezadowolenia, gniew i świadomość własnej odmienności sprzyjają pojawieniu się zachowań agresywnych w stosunku do rówieśników, osób dorosłych a także siebie.
3. Zaburzenia lękowe, które mają charakter fobii społecznej. Osoby z syndromem Aspergera nie mają potrzeby kontaktu z innymi, wręcz unikają go. Zdarza się, że z powodu niepowodzeń w nawiązywaniu więzi społecznych pojawiają się u dziecka z ZA zaburzenia lękowe mające charakter fobii społecznej.
4. Niekontrolowane, specyficzne zachowania oraz współruchy rąk, nóg i całego ciała mogą być związane z zakłóceniami, odbiorem i przetwarzaniem bodźców zmysłowych. Jako inne przyczyny występowania manieryzmów wskazane są: nadruchliwość, zaburzenia kompulsywne, związane z wysokim lęku.
5. Specyficzny wygląd zewnętrzny. Osoby z ZA zazwyczaj nie przywiązują uwagi co do swojego wyglądu, ubierają się ekscentrycznie, oryginalnie, czasami także niechlujnie, nie interesują się aktualnym trendami w modzie. Osoby z syndromem Aspergera są niezgrabne ruchowo, występują u nich zaburzenia koordynacji i wad postawy. Cechują się albo dużą gibkością albo dużym napięciem mięśniowym, co świadczy o zaburzeniach integracji sensorycznej.19

2.4. Zachowania stereotypowe i rutynowe

Zachowania stereotypowe, to ruchy, które powtarzane są w obrębie ciała należą do nich: skubanie, kołysanie, machanie rękoma, chodzenie na palcach, kołysanie, plucie, bieganie w tym samym kierunku, kręcenie różnymi rzeczami, wpatrywanie się w odbijające się od lusterka światło, wąchanie patrzenie na przedmioty pod określony kątem, także lizanie i wąchanie. Nie istnieją dwie osoby, które miałyby identyczne stereotypie. Zachowania stereotypowe utrudniają dziecku odbiór bodźców płynących z otoczenia. Zazwyczaj uczeń taki ma problemy z wykonywaniem zleconych mu przez nauczyciela zadań, ma trudności z koncentracją uwagi na lekcjach, oraz znacznie wolniej przyswaja materiał.
Bardzo często u dzieci ZA zauważalne są nietypowe reakcje na bodźce, które docierają do niego z otoczenia.
Dźwięki odkurzacza, wiertarki lub głośnej muzyki mogą wywołać u nich: pisk, strach, płacz, chęć ucieczki, zatykanie uszu rękoma. Często reagują nietypowo na zapach, dotyk i bodźce wzrokowe. Podczas zajęć w szkole skupiają wzrok na wpadających do klasy promieniach słonecznych, nie chcą dotykać rzeczy o określonej strukturze, nie reagują na ból.20 Dzieci z ZA są bardzo wrażliwe na zmiany, które dokonują się w ich otoczeniu, w przebiegu czynności i organizacji dnia. Przywiązani są do stałego rozkładu dnia i są bardzo oporni wobec wszelkiego rodzaju zmian. Powoduje to przyzwyczajenie się ich do swoich stereotypii i dziwacznych zachowań. Dziecko bardzo kurczowo trzyma się swoich przyzwyczajeń, które wpływają niekorzystnie na jego rozwój, ponieważ wymuszają sztywność zachowań, ograniczając jego spontaniczny udział w zabawach i zajęciach z rówieśnikami. W pracy z dzieckiem z ZA należy wziąć pod uwagę jego małą tolerancję na zmiany i dlatego należy w sposób rytualny, powtarzalnych i przewidywalnych dla dziecka organizować dla niego zajęcia, jednocześnie zapewniając mu stabilność otoczenia.21

2.5. Swoista pamięć i nietypowe zainteresowania

Dobra pamięć jest potrzebna w rozwoju i edukacji ucznia. Jest ona bardzo ważnym procesem psychicznym, pozwalającym gromadzić wiedzę, doświadczenia, regulować zachowanie. W psychologii została wyróżniona pamięć:
Logiczna polegająca na zrozumieniu i przyswajaniu związków sensownych. W efekcie następuje mniej dokładne zapamiętywanie formy, ale pozwala na swobodne operowanie treścią, wyciąganie wniosków, uogólnianie, porównywania, wykorzystania zdobytej wiedzy do różnych celów.
W mechanicznej, proces pamięciowy polega na zapamiętywaniu treści zawierających wiedzę encyklopedyczną. Dużą trudność sprawia im natomiast zapamiętywanie treści zawierających Fabułę, np. utworów literackich, bądź faktów historycznych.
Z bardzo dobrą pamięcią mechaniczną osób z ZA łączą się wybiórcze i nietypowe, obsesyjne zainteresowania, które zazwyczaj ograniczają się do jednej dziedziny.22
Znajomość specjalistycznych zagadnień, reguł, nazewnictwa okazuje się tutaj niezmiernie potrzebna. Zaskakujące jest ich zaangażowanie z jakim poświęcają się swoim pasjom, za to zagadnienia z innych dziedzin są im całkowicie obojętne. Zainteresowania osób z ZA zazwyczaj skupiają się na przedmiotach matematyczno- przyrodniczych.23 W literaturze tematu wskazuje się na dwa rodzaje zainteresowań: kolekcjonowanie i gromadzenie wiedzy. Kolekcjonowanie polega na zbieraniu rzeczy , które są następnie katalogowane, porządkowanie. Przyjemność sprawia gromadzenie ich według rożnych kryteriów, np. wg kolejności alfabetycznej. Stąd przestawianie danego eksponatu przez nieoczekiwanego intruza może prowadzić do wybuchu agresji lub autoagresji. Kolekcjonowanie nie służy budowaniu relacji z innymi dziećmi a gromadzone przedmioty nie służą wspólnej zabawie.
Czasami zbieractwo może przejść w chęć gromadzenia wiedzy na dany temat. Bywa jednak tak, że chęć zdobycia informacji dotyczy tylko jednego rodzaju dziedziny a ta zazwyczaj nie dotyczy programu nauczania w szkole. Poświęcenie czasu czynnościom nie związanych ze zdobywaniem wiedzy szkolnej powoduje zmniejszanie zaangażowania wypełnianie obowiązków szkolnych, co przekłada się z jednej strony na oceny, z drugiej na brak kontaktów z rówieśnikami, którzy nie rozumieją ekscentrycznych zainteresowań swoich kolegów. Aby zaspokoić głód posiadania danej rzeczy osoby z ZA są w stanie złamać prawo, prezentować zachowania niepożądane typu: wybuch agresji, złości, buntu, autoagresji.

2.6. Diagnoza ZA
Kryteria diagnostyczne ZA:
Nie występuje istotne opóźnienie w zakresie języka mówionego oraz rozwoju czynności poznawczych. Zarówno zainteresowanie światem, umiejętności samoobsługi, jak i zachowania adaptacyjne odpowiadają poziomowi rozwoju intelektualnego. Wskazuje się jednak na występujące niejednokrotnie opóźnienia w fazach rozwoju ruchowego oraz tzw. niezdarność ruchową.
Charakterystyczna cechą jest występowanie co najmniej dwóch jakościowych nieprawidłowości wzajemnych relacji społecznych z poniższych obszarów:
a) Brak kontaktu wzrokowego lub ograniczony kontakt wzrokowy, wyraz twarzy, postawa ciała i gesty do regulowania kontaktów społecznych;
b) Niewłaściwy i niedostateczny rozwój relacji rówieśniczych, dotyczących wspólnych zainteresowań, aktywności i emocji;
c) Brak odwzajemniania społeczno – emocjonalnego, charakteryzujący się upośledzeniem lub odmiennością w relacjach na emocje innych ludzi, słaba integracja zachowań społecznych, emocjonalnych, komunikacyjnych;
d) brak spontanicznej potrzeby dzielenia się z innymi ludźmi radością, zainteresowaniami, osiągnięciami;
Osoba wykazuje bardzo silne zainteresowania albo powtarzające się stereotypowe wzorce zachowań, zainteresowań, aktywności przejawiające się w co najmniej jednym z następujących obszarów:
a) Zaabsorbowanie jednym lub więcej stereotypowym wzorcem zainteresowań o charakterze intensywnym i nietypowym;
b) Przywiązanie do specyficznych czynności rutynowych i rytuałów;
c) Stereotypowe, powtarzające się manieryzmy ruchowe, np. trzepotanie palcami, rękoma lub złożone ruchy całego ciała;
d) Uporczywe zainteresowanie częściami obiektów lub koncentrowanie się na cząstkowych bądź funkcjonalnych elementach przedmiotów służących do zabawy, takich jak: kolor, rodzaj powierzchni, dźwięk, wibracje;
Zaburzenia nie można wyjaśnić objawami całościowych zaburzeń rozwojowych ani zaburzeniami typu schizofrenii, zaburzeniami obsesyjno- kompulsywnymi, osobowością maniakalną, reaktywnym lub nieselektywnym zaburzeniem przywiązania w dzieciństwie.

2.7 . Terapia ZA

Rodzice dziecka zdiagnozowanego, jako ZA mogą ubiegać się o orzeczenie stwierdzające potrzebę kształcenia specjalnego wtedy placówka, do której uczęszcza dziecko, otrzymuje specjalne środki na dodatkowa liczbę godzin terapeutycznych przeznaczonych dla niego. Lekarz psychiatra może również wydać potrzebę o potrzebie kształcenia indywidualnego
Wśród metod stosowanych w terapii można wyróżnić te, które są bardzo często stosowane w szkołach oraz alternatywne stosowane w innego rodzaju placówkach oświatowych. Do terapii stosowanych w ZA zaliczamy:
Trening Umiejętności Społecznych, który służy nauczaniu dzieci poprawnego zachowania się w rożnych sytuacjach społecznych. Umożliwia on pacjentom zmniejszenie deficytów w zakresie kompetencji społecznych i pozwala na radzenie sobie również w życiu dorosłym. Terapia ta obejmuje obok kompetencji społecznych i komunikacyjnych także prace z emocjami, umiejętnościami poznawczymi, poczuciem tożsamości, własnej wartości oraz samooceną. Podczas zajęć prowadzonych tą metoda dzieci otrzymują informacje zwrotne dotyczące ich zachowania, jednoczesne uczą się w jaki sposób ich zachowanie wpływa na innych ludzi.
Terapia Integracji Sensorycznej SI bazuje na prawidłowych procesach integracji napływających do mózgu informacji, procesy te wpływają negatywnie na rozwój ruchowy, poznawczy i emocjonalno- społeczny. Do deficytów SI w Za należą:
a) Niezgrabność ruchowa, potykanie się i przewracanie spowodowana obniżonym lub wzmożonym napięciem mięśniowym oraz zaburzenia w odbiorze wysokościowym i odległościowym;
b) Zaburzenia koordynacji wzrokowo- ruchowej, objawiające się problemami podczas pisania lub rysowania;
c) Deficyty w obrębie systemu słuchowego- nadwrażliwość na dźwięki lub niewrażliwość na bodźce słuchowe;
d) deficyty w obrębie systemu wzrokowego – nadwrażliwość słuchowa (dziecko zamyka uszy), nadwrażliwość wzrokowa (dziecko wpatruje się w ostry słup światła);
e) Deficyty w obrębie układu dotykowego (nadwrażliwość – dziecko nie lubi dotyku, niewrażliwość – deficyty w obrębie systemu węchowego – dziecko nie czuje bólu),
f) Deficyty w obrębie systemu węchowego (nadwrażliwość na zapach lub niedowrażliwość – dziecko ma silną potrzebę wąchania);
g) Deficyty w obrębie systemu smakowego (nadwrażliwość na bodźce smakowe lub niedowrażliwość – przeświadczenie, że potrawy są zbyt mdłe);
Z problemów związanych z integracją sensoryczną nie wyrasta się dlatego bardzo ważna jest wczesna terapia w celu wspierania systemu nerwowego po to, by mógł on prawidłowo odbierać i przetwarzać napływające do niego informacje zmysłowe.
Terapia mowy polega na wyrabianiu u ucznia umiejętności rozumienia znaczeń innych ludzi oraz umiejętności reagowania na nie:
a) Umiejętność rozumienia mowy na poziomie werbalnym i pozawerbalnym,
b) Umiejętność ekspresji mowy za pomocą odpowiedniej intonacji i słownictwa,
c) Funkcji faktycznej języka – umiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktu.
Metoda Ruchu Rozwijającego W. Sherborne, służąca nabraniu świadomości własnego ciała. W tym celu wykonuje się następujące ćwiczenia:
a) Służące poznaniu własnego ciała i samego siebie,
b) Pozwalające zdobyć pewność siebie oraz umiejętność poruszania się i działania w przestrzeni,
c) Służące nawiązaniu kontaktu i współpracy z partnerem lub z grupą,
d) twórcze.24
Trening Integracji Słuchowej, gdy mózg nie przetwarza prawidłowo informacji przechodzących przez ucho, to w organizmie danej osoby rozwija się nadwrażliwość na określone częstotliwości dźwięków, mogą pojawiać się również problemy z modulowaniem własnego głosu. Za pomocą specjalnie modulowanej muzyki terapia ta ma wpływ na ruchy mięśni związane z narządem słuchu.25
Ponadto w terapii dzieci z ZA stosuje się również:
hipoterapię – polegającą na podejmowaniu działań służących poprawie funkcjonowania dziecka w sferze fizycznej, emocjonalnej, poznawczej, i społecznej,
dogoterapia – wspomaga terapię, edukację, i aktywność dzieci z różnymi zaburzeniami.

3. Człowiek niepełnosprawny z zespołem Aspergera w środowisku

3.1. Percepcja społeczna osób niepełnosprawnych

Znaczna większość społeczeństwa polskiego przyznaje się do braku doświadczeń opartych na kontaktach z osobami niepełnosprawnymi, stąd niska wiedza na temat ich problemów życiowych, oparta zazwyczaj na stereotypach i obiegowych opiniach. Brak doświadczeń i kontaktów z osobami niepełnosprawnymi kształtowanych w procesie socjalizacji jest przyczyna braku wzorów i umiejętności reagowania na kalectwo. Konsekwencją są niewłaściwe reakcje zdrowych członków społeczeństwa, prezentujące cały wachlarz możliwych zachowań: od całkowitego faktu ignorowania kalectwa, po nadmierne, upokarzające współczucie, które może prowadzić do nadmiernego uzależnienia się osoby niepełnosprawnej od osoby zdrowej. Tego typu zależność może powodować uzależnienie od pomocy innych osób i demonstrowania postawy braku zaufania do siebie samego, ograniczania aktywności własnej, domagania się opieki. Zachowania takie mogą prowadzić do ukształtowania się obiegowej opinii na temat osób niepełnosprawnych jako słabych, lękliwych, niezadowolonych z życia, znerwicowanych i ubogich.26
W negatywnym nastawieniu społeczeństwa do osób niepełnosprawnych dominują następujące czynniki:
Lęk przed osobami niepełnosprawnymi, którego źródłem jest irracjonalne założenia,
Poczucie bezradności w konfrontacji z osoba chorą,
Brak wiedzy na temat zaburzeń, objawów choroby, jej przyczyn,
Uprzedzenia wobec osób niepełnosprawnych wynikające z obiegowej opinii i ocen,
Przyjęty przez środowisko system wartości oparty na kulcie: zdrowia, urody, sprawności fizycznej, użyteczności społecznej, który nie sprzyja akceptacji osób ,,odmiennych”.
Niewiara w możliwość nawiązania dialogu z osobą niepełnosprawną,
Opinia o wyobcowaniu osoby niepełnosprawnej, z powodu jej nietypowego wyglądu oraz sposobu zachowania. 27
Przyczyną dyskryminacji osób niepełnosprawnych jest z jednej strony upośledzenie, z drugiej ignorancja i zapominanie, traktowanie ich jak osób niewidzialnych lub ludzi gorszej kategorii, co w zdecydowany sposób pogłębia jeszcze bariery środowiskowe i wprowadza dodatkowe bariery w postawach społecznych. Ukształtowane w odbiorze społecznym postawy są względnie trwałe. Funkcjonują, chociaż mogą zaszkodzić społecznemu poczuciu własnej wartości, kolidując z normą nakazująca pomaganie osobom chorym i słabym. Tzw. ,,zdrowe społeczeństwo” wykazując ambiwalentne lub negatywne postawy, chroni się przed odczuwaniem dyskomfortu psychicznego, uruchamia mechanizmy obronne, typu: wyolbrzymianie zagrożenia, selektywne spostrzeganie, prowokowanie negatywnych zachowań, osób niepełnosprawnych w celu utwierdzania się w przekonaniu co do głoszonych wcześniej negatywnych opinii na ich temat.28
Sami niepełnosprawni podając utrudnienia, na które napotykają w życiu osobistym, społecznym i zawodowym, wskazują na brak kontaktu z ludźmi pełnosprawnymi. Cierpią z powodu odsuwania ich na boczny tor z powodu uniemożliwiania im włączenia się w nurt życia społecznego. Skarżą się na brak informacji o niepełnosprawności w środkach masowego przekazu. Żalą się, że fakt etykiety brak informacji o niepełnosprawności w środkach masowego przekazu. Żalą się, ze fakt etykiety ,,niepełnosprawny” przesłania zalety osób nią dotkniętych. Brak zakładów pracy chronionej oraz zakładów zatrudniających osoby niepełnosprawne, mała atrakcyjność ofert pracy oraz satysfakcji z pracy i szansy na awans – wszystko to jest przyczyną apatii i ,,złamań nerwowych.”29
Jak traktowane są w odbiorze społecznym osoby z zespołem Aspergera, które również stanowią grupę osób niepełnosprawnych? Na to pytanie próbowała odpowiedzieć Agnieszka Rynkiewicz – autorka książki pt. ,,Zespół Aspergera.” Odwołała się ona do dwóch określeń pochodzących z języka angielskiego a mianowicie: mobbingu, zwanego inaczej psychoterrorem oraz bullyingu, który w swojej istocie zblizony jest do mobbingu, wzbogacony jednak o element dodatkowy- agresję fizyczną wobec ofiary. Te dwa zjawiska zdaniem autorki mogą w znacznym stopniu dotyczyć przede wszystkim osób z zespołem Aspergera z racji ich deficytów w sferze socjalizacji i komunikacji przez co w większym stopniu niż inni narażone są na różne formy wykorzystywania, molestowania, fizycznego lub dręczenia. 30
Autorka stworzyła listę zachowań charakterystycznych dla wyżej wymienionych form terroru, należą do niej przede wszystkim: ośmieszanie, wyzywanie, upokarzanie, ignorowanie danej osoby, odrzucanie przez grupę, bicie, szarpanie, groźby, krzyczenie, rozsiewanie niewłaściwych informacji na temat danej osoby, ośmieszanie, wydawanie poleceń niemożliwych do wykonania, nie zapraszanie na wspólne imprezy, kontrolowanie, wywieranie wpływu na inne osoby w celu odizolowania osoby z Za od grupy, Konsekwencją działań jednostki lub grupy w stosunku do ucznia z ZA mogą być: stany lękowe, zespół stresu pourazowego, zespół depresyjny z samobójstwem włącznie. Należy pamiętać o tym, że osobom z zespołem Aspergera bardzo trudno jest odnaleźć przyjaciół, ze względu na ich nietypowe zainteresowania, którym podporządkowany jest cały ich świat. Ponadto osoby z ZA posiadają deficyt socjalizacji dlatego trudno jest im odczytać intencje, myśli i uczucia innego człowieka. Z tego powodu stają się często ofiarami oszustw, są wykorzystywani, wyśmiewani, odtrąceni, są przedmiotem drwin i wykluczenia społecznego.31

3.2. Samoocena i samoakceptacja osób z niepełnosprawnością oraz osób z ZA

Poczucie wlasnej wartości oraz samoocena mają olbrzymie znaczenie dla każdego człowieka a w szczególności dla człowieka z niepełnosprawnością. Czynnikami kształtującymi samoocenę niepełnosprawnych są: osobowość, obraz własnej osoby, postrzeganie samego siebie oraz poczucie własnej wartości. Obraz samego siebie jest wypadkową samopoczucia i samooceny. Pojęcie o samym sobie, to wiedza, wyobrażenia, system poglądów w oparciu o który powstaje stosunek uczuciowy człowieka do samego siebie nierozerwalnie związany z samooceną.32 Obraz własnej osoby powstaje w wyniku informacji, które maja dwa źródła pochodzenia: własnych doświadczeń na podstawie których dana osoba tworzy zdanie na swój własny temat oraz opinii i informacji, które docierają do niej jako sprzężenie zwrotne z otoczenia. Na kształtowanie samooceny zdecydowany wpływ wywierają więzi rodzinne, zaspakajające potrzeby psychiczne jednostki, typu: potrzebę miłości, uznania, akceptacji. Jeżeli te więzi są prawidłowe – wpływają pozytywnie na samoocenę osób niepełnosprawnych.33 Samoocena jest elementem wartościującym daną jednostkę, to opinia o sobie samym, swoista wiedza o swoim ,,ja,”budowana przez całe życie jednostki pod wpływem własnych poświadczeń oraz sadów płynących ze społeczeństwa. Szczególną rolę w procesie jej ksztaltowania odgrywają rodzice, ich postawy oraz metody wychowawcze. Popełnione przez nich błędy mogą prowadzić do powstania zaburzeń w ocenianiu samego siebie. Jeżeli dziecko jest tylko ganione lub tylko chwalone, to jest skłonne do patrzenia na siebie jednostronnie. Optymalną sytuacja jest dla rozwoju dziecka jest taka, gdy rodzice otaczając dziecko miłością stawiają mu rozsądne wymagania. Dziecko wychowujące się w takiej rodzinie zna swoją wartość właściwie ocenia siebie, dąży do celu, realizuje wytyczone przez siebie wartości.34 Samoocena może być: zaniżona, zawyżona lub adekwatna. W przypadku zaniżonej- człowiekowi brak wiary we własne siły i możliwości. Przy samoocenie zawyżonej – przeciwnie jednostka jest zdania, że może dokonać rzeczy które przekraczają jej możliwości. Samoocena adekwatna oddaje właściwy obraz własnej osoby.35 Psychologowie są zdania, że osoby z zawyżona samooceną lepiej znoszą sytuacje stresujące, akceptacja samego siebie przynosi owoce w postaci pozytywnych relacji międzyludzkich i przekłada się na pozytywne postrzeganie ich przez innych ludzi.36
Dzieci z ZA zazwyczaj mają niską samoocenę, funkcjonując poza grupą, mają świadomość swojej odmienności. Trudności w kontaktach społecznych prowadza często do napięć i konfliktów z rówieśnikami i nauczycielami, co w konsekwencji doprowadza do izolacji uczniów. Zazwyczaj wykluczeniu towarzysza szykany, prześladowanie, ośmieszanie, dewaluowanie, co zazwyczaj w okresie dorastania sprzyja powstawaniu stanów depresyjnych, pogłębionych świadomością odmienności, niezrozumienia i odtrącenia.37 Reakcją na odrzucenie są coraz częstsze napady złości i agresji, a w konsekwencji – myśli i próby samobójcze.38

Bibliografia do pracy

1 Radl P., Paker J., Autyzm. Jak pomóc rodzinie? Gdańsk 2004, s.113
2 Bobkiewicz-Lenartowska I. Autyzm dziecięcy zagadnienia diagnozy i terapii, Kraków
3 Preissmann Ch. Zespół Aspergera, Sopot 2012, s.17
4 Komender J. Jagielska G., Bryńska A., Autyzm i zespół Aspergera, Warszawa 2009, s. 19-22
5 Tamże
6 Pisula E., Autyzm u dzieci diagnoza, klasyfikacja,etiologia, Warszawa 1999, s.92
7 Komender J.Jagielska G., Bryńska A., Autyzm i zespół Aspergera, Warszawa 2009, s. 23
8 Tamże, s.24
9 Tamże, s. 101-106
10 Pecyna SMB, Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej, Warszawa 1998, s.106-107
11 Maciarz A., Dziecko autystyczne z zespołem Aspergera, Kraków, 2007, s.12
12 Tamże, s.55
13 Pistula E., (….), s.26-28
14 Rynkiewicz A., Zespół Aspergera, Warszawa 2009, s.18-19
15 Komendar J., Autyzm i zespół Aspergera, Warszawa 2009, s.15-16
16 Preiss CH, Zespół Aspergera, Sopot, 2021, s.15-16
17 Święcicka J., Uczeń z zespołem Aspergera, Kraków 2012, s.15-16
18 Tamże
19 Święcicka J., (…), s.21-25
20 Budzińska A., Wójcik M., Zespół Aspergera, Gdańsk 2010 s. 52- 54
21 Maciarz A., Drała D., Dziecko autystyczne z ZA, Kraków 2007, s 15-16
22 Tamże
23 Preiss Ch., Zespół Aspergera, Sopot 2012, s.32
24 Tamże
25 Moor J., Śmiech, zabawa, nauka z dziećmi o profilu autystycznym, Łódź- Warszawa 2006, 89
26 Ostrawska A., Postawy społeczeństwa polskiego w stosunku do osób niepełnosprawnych[w] Upośledzenie w społecznym zwierciadle pod red. Gustavssona, Warszawa 1997, s.84
27 Neuropsychologia kliniczna dziecka pod red. Borkowska A.R., Warszawa 2007, s.204
28 Tamże
29 Kościelak R., Funkcjonowanie osób niepełnosprawnych umysłowo, Warszawa 1996, s. 28
30 Rynkiewicz A., Zespół Aspergera , Gdańsk 2009, s. 31-35
31 Tamże
32 Kulas H., Samoocena młodzieży, Warszawa 1986, s.17
33 Przetacznikowa M., Podstawy psychologii ogólnej, Warszawa 1981, s.264
34 Parchomiuk I., Edukacja i terapia osób upośledzeniem z upośledzeniem, Lublin 2006, s.106
35 Arusztowicz B., Bąkowski W., Dziecko kalekie jakiego nie znamy, Warszawa 1989, s.112
36 Muszyńska E., Ogólne problemy wychowania w rodzinie dzieci niepełnosprawnych, [w]: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie pod redakcją Obuchowskiej I., Warszawa 2005, 132-133
37 Błeszyński J.J., Analiza różnicująca wybranych zespołów zaburzeń autystycznych, Toruń 2010, s.172
38 Randall P., Parker J., Autyzm jak pomóc rodzinie, Gdańsk 2004, s. 138
39 Frith U., Autyzm. Wyjaśnienie tajemnicy, Gdańsk 2008, s. 121