Praca z uczniem zdolnym

WSTĘP

Praca z uczniem zdolnym, rozwijanie jego zdolności i zainteresowań jest bardzo ważnym aspektem pracy szkoły. Niestety, jak wykazują liczne badania nadal zdarza się, że uczniowie zdolni nie w pełni mają zapewnione warunki do rozwijania swoich zdolności w warunkach szkolnych. Jednym z podstawowych założeń kształcenia jest indywidualne podejście do każdego ucznia i praca z nim w ramach jego indywidualnych potrzeb. Zadaniem szkoły jest odkrywanie talentów uczniów, ich rozwijanie i pogłębianie. Nauczyciele powinni stosować inne niż w stosunku do pozostałych uczniów formy i metody, tak aby uczniów uzdolnionych zachęcać do pracy nad swoim rozwojem.

O ZDOLNOŚCIACH I UCZNIU ZDOLNYM

Pojęć dotyczących zdolności i uczniów zdolnych w literaturze fachowej istnieje bardzo dużo. Wg Raportu Marlanda dzieci uzdolnione to takie „o których mówi się, że dzięki wybitnym zdolnościom są w stanie wykazać się zaawansowanymi dokonaniami. Są to dzieci wykazujące się osiągnięciami i/lub potencjalnymi zdolnościami w jednej lub kilku dziedzinach”. Wg J.S. Renzulliniego „Zdolność i twórczość oraz zaangażowanie zadaniowe to osiowe składniki uzdolnienia. Uzdolnienia posiadają osoby osiągające uznanie z powodu wyjątkowych osiągnięć i twórczych dokonań. Posiadają ponadprzeciętne, choć niekoniecznie najwyższe zdolności ogólne, zaangażowanie zadaniowe i twórczość.” Wg powszechnie przyjętej definicji uczniowie zdolni to tacy, którzy wykazują ponadprzeciętny poziom rozwoju psychofizycznego, połączonego z ciekawością poznawczą i wysokim poziomem motywacji. Charakteryzuje ich umiejętność i chęci do samodzielnego i konsekwentnego poszukiwania odpowiedzi na stawiane przez siebie pytania. Uczniowie zdolni wykazują wysoką oryginalność i twórczość w działaniu oraz szeroko ujętą ciekawość poznawczą. Posiadają predyspozycje do znaczących osiągnięć w nauce, jednak należy pamiętać, że charakteryzują się również większą niż uczniowie przeciętni wrażliwością. Sprawia to, że łatwiej im dostrzegać emocje otoczenia, przeżycia innych, ale często sami są bardziej podatni na opinię swoich rówieśników i osób dorosłych ze swojego otoczenia. Dlatego też w pracy z uczniami zdolnymi należy szczególnie zwrócić uwagę na to, by ich wspierać i pozytywnie zachęcać do rozwoju.
Dziecko zdolne można rozpoznać już we wczesnych latach dzieciństwa. Charakteryzuje się ono łatwością zapamiętywania nowych wiadomości i umiejętności, bogatą wyobraźnią wykorzystywaną podczas wymyślania nowych zabaw, ciekawością świata wyrażającą się poprzez zadawanie niezliczonej liczby pytań, umiejętnością koncentrowania uwagi przez dłuższy czas na działaniach, które go interesują.
Zdolności uczniów można podzielić na ogólne i specjalne. Uczniowie przejawiający zdolności ogólne wykazują się przede wszystkim wysokim poziomem inteligencji, rozwiniętą umiejętnością myślenia, spostrzegania i zapamiętywania. Posiadają bardzo rozwiniętą wyobraźnię. Tacy uczniowie wykazują zdolność uczenia się, łatwego przyswajania wiedzy i najczęściej osiągają wysokie wyniki ze wszystkich przedmiotów. Z kolei zdolności specjalne związane są z określoną dziedziną, np. matematyczne, przyrodnicze, językowe, literackie, twórcze, muzyczne, plastyczne, artystyczne, sportowe. Uczeń, który posiada uzdolnienia specjalne, np. matematyczne czy przyrodnicze najczęściej nie wykazuje innych uzdolnień, np. językowych, co zazwyczaj widoczne jest w znacznych różnicach pomiędzy ocenami z poszczególnych przedmiotów. Uczeń uzdolniony w określonym kierunku osiąga bardzo dobre wyniki tylko w danych przedmiotach, np. ścisłych i ma często trudności z przedmiotami humanistycznymi. Należy jednak pamiętać, że oceny szkolne nie są wyznacznikiem uzdolnień danego ucznia, ponieważ wśród tych uzdolnionych zdarzają się tacy, dla których oceny szkolne nie są ważne lub tacy, którzy swoje uzdolnienia wykorzystują w dziedzinach mieszczących się poza zajęciami szkolnymi.

PRACA Z UCZNIEM ZDOLNYM NA LEKCJACH JĘZYKA POLSKIEGO

Rozpoznawanie oraz rozwijanie zdolności uczniów powinno się odbywać przy ścisłej współpracy środowiska rodzinnego, szkolnego i pozaszkolnego danego ucznia. W każdym z tych obszarów uczeń powinien mieć stworzoną odpowiednią atmosferę, która będzie sprzyjała zaspokajaniu jego specjalnych potrzeb edukacyjnych, a co za tym idzie wspomagała jego rozwój ale także funkcjonowanie i budowanie relacji społecznych. Bardzo ważne w pracy z uczniem zdolnym jest stosowanie przez nauczyciela odpowiednich, efektywnych form i metod pracy. Nauczyciel po rozpoznaniu zdolności ucznia powinien wspierać jego aktywność, wzmacniać jego samoocenę i wiarę we własne zdolności, ale także nauczyć takiego ucznia radzenia sobie z niepowodzeniami. Istotnym elementem pracy z uczniem zdolnym jest poświęcanie mu możliwie dużo czasu oraz objęcie go nie tylko pomocą pedagogiczną, ale również psychologiczną.
Istnieje bardzo wiele różnorodnych, nowoczesnych metod kształcenia, które można wykorzystywać w pracy z uczniami zdolnymi na lekcjach języka polskiego. Powinny to być przede wszystkim metody aktywizujące, dzięki którym uczniowie będą mogli w sposób twórczy zdobywać i poszerzać swoją wiedzę i umiejętności. Należą do nich m.in.:
- projekt edukacyjny,
- burza mózgów,
- studium przypadku,
- metoda symulacji decyzyjne (np. drzewko decyzyjne),
- różne formy dyskusji dydaktycznej (metaplan, dywanik pomysłów, kula śniegowa),
- ćwiczenia dramowe, inscenizacje,
- gry dydaktyczne,
- kreatywne pisanie,
- uczenie się poprzez nauczanie.
Dzięki stosowaniu metod aktywizujących uczniowie z biernych odbiorców przeobrażają się w aktywnych uczestników procesu dydaktycznego. Zaczynają być dociekliwi, krytyczni, samodzielni, zdolni do podejmowania decyzji i rozwiązywania różnych problemów. W szczególności uczniowie zdolni mają możliwość wykazania się, lekcje przestają być dla nich mało atrakcyjne i nużące. W pracy z uczniem zdolnym na języku polskim należy zwrócić uwagę na stosowanie metod rozwijających umiejętności komunikacyjno-społeczne, metod umożliwiających ekspresję ucznia w kierunku jego uzdolnień oraz metod ewaluacyjnych, które pozwalają na dokonywanie samooceny podejmowanych i zrealizowanych przez ucznia zadań.
Wśród form pracy z uczniem zdolnym tak samo jak w pracy z innymi uczniami wyróżnić można trzy formy: indywidualną, grupową i zbiorową. Szczególnie zalecane są formy indywidualne i grupowe, ponieważ jak wykazują badania i obserwacje w trakcie realizowania formy zbiorowej uczniowie uzdolnieni szybko zaczynają się nudzić. Dzięki pracy grupowej uczeń zdolny ma możliwość tworzenia więzi społecznych, dzielenia się wiedzą i doświadczeniem z uczniami o podobnych możliwościach lub wspierania i udzielania pomocy słabszym. Z kolei praca indywidualna z uczniem zdolnym pozwala na lepsze dostosowanie treści i wymagań do możliwości i zainteresowań takiego ucznia. W trakcie takiej pracy indywidualnej podczas lekcji języka polskiego możliwe jest m.in:
- zadawanie dodatkowych zadań podczas prac klasowych i domowych, - przygotowanie przez ucznia wypracowań po przeczytaniu dodatkowych lektur, - zwiększanie wymagań co do ścisłości i precyzji wypowiedzi, - stworzenie uczniom najzdolniejszym okazji do swobodnego wyboru zadań
trudniejszych,
- przeprowadzenie krótkich rozmów nauczyciela z uczniem rozszerzających bieżący materiał,
- organizowanie konkursów w rozwiązywaniu zadań trudniejszych.

W trakcie lekcji języka polskiego nauczyciel stosować może szereg sposobów, dzięki którym uczniowie zdolni poszerzać będą swoją wiedzę i umiejętności w zakresie swoich uzdolnień humanistycznych, np.: - zaangażować ucznia w prowadzenie lekcji, uczynić go asystentem nauczyciela, - zadawać dodatkowe zadania do wykonania w domu, w których będzie trzeba wykazać się bardzo dobrą znajomością lektur nadobowiązkowych, - polecić wymyślenie gier i zabaw dydaktycznych na określony temat, które później będą wykorzystane na lekcji, - rozwijać uzdolnienia teatralne uczniów uzdolnionych w tym kierunku poprzez ich udział w tworzeniu spektaklów, przedstawień, - rozwijać uzdolnienia recytatorskie uczniów poprzez zachęcanie ich do udziału w różnych konkursach recytatorskich, - polecić wykonanie trudniejszych ćwiczeń, - poprosić o przygotowanie lekcji powtórzeniowej, w której będzie trzeba wykazać się umiejętnością trafnej selekcji materiału,
- nadać funkcję lidera grupy (uczeń zdolny może kierować pracą zespołu, pomagać słabszym a na koniec zaprezentować wynik pracy na forum klasy),
- polecić opracowanie trudnych wypracować, - stopniowo zwiększać wymagania zgodnie z możliwościami ucznia, - zachęcać do umiejętnego i taktownego poprawiania błędów kolegów,
- poprosić o zaprezentowanie w formie referatów czy prezentacji zagadnień wykraczających poza program,
- zachęcać do podejmowania prób twórczych w określonych dziedzinach np. wiersz, opowiadanie, artykuły w gazetce szkolnej i prezentowania ich innym uczniom, - poprosić o stworzenie dyktand, które później mogą być wykorzystane w konkursie ortograficznym na innym poziomie,
- polecić opracowanie projektu dotyczącego omawianych zagadnień i przedstawienie go na forum klasy,
- zachęcać do samodoskonalenia i samokształcenia w określonym kierunku, pozytywnie motywować poprzez docenianie ich pracy twórczej.
Umiejętne stworzenie uczniowi zdolnemu możliwości zaprezentowania swoich umiejętności na forum klasy z pewnością podniesie jego samoocenę, a jego pomoc względem uczniów słabszych pozwoli mu na umocnienie więzi społecznych.
Nauczyciel –polonista powinien dbać o to, aby uczeń uzdolniony w kierunku humanistycznym rozwijał swoje zdolności nie tylko w trakcie lekcji języka polskiego i wykonywania zadań z nią związanych. Poloniści powinni zachęcać swoich zdolnych uczniów do: - korzystania z zajęć pozalekcyjnych, kół naukowych w celu rozwijania ich aktywności twórczej, - udziału w organizacjach dziecięcych, grupach w młodzieżowych domach kultury i innych ośrodkach kulturalno – oświatowych, - udziału w konkursach, zawodach, olimpiadach, kursach i warsztatach dla uczniów zdolnych, - uczestnictwa w spotkaniach, np. z pisarzami, aktorami, poetami, - korzystania z wiedzy ekspertów spoza szkoły, np. nauczycieli z innych szkół, specjalistów, instruktorów, - korzystania z bezpośredniego kontaktu ze sztuką poprzez wizyty na wystawach, w teatrach, - korzystania z innych, np. internetowych źródeł wiedzy, portali, dzięki którym będą mogli poszerzać swoją wiedzę lub prezentować swoją twórczość.
ZAKOŃCZENIE
Praca nauczyciela z uczniem zdolnym jest bardzo trudna i wymaga od niego zdecydowanie większego wysiłku niż praca z uczniem przeciętnym. Praca nauczyciela jest zawsze bardzo odpowiedzialna, ale zaniedbania w stosunku do uczniów zdolnych mogą powodować nieodwracalne skutki w ich rozwoju i niewykorzystanie nigdy ich potencjału. Jeśli nauczyciele skupią się przede wszystkim na pracy z uczniami posiadającymi trudności to może się okazać, że za jakiś czas zabraknie nam znakomitych pisarzy czy poetów współczesnych. A z pewnością jest to wielka satysfakcja, gdy po latach słyszy się, że uczeń, który wyszedł spod naszych skrzydeł osiągnął znaczący sukces w kierunku, na który go naprowadziliśmy.

Bibliografia:
1. ,,Metody aktywizujące ucznia w praktyce szkolnej” w: „Forum
nauczycieli” E. Wac, 2000 nr 5.
2. „Jak pracować ze zdolnymi? Poradnik dla nauczycieli i rodziców”, M. Braun, M. Mach
3. „Model pracy z uczniem zdolnym w szkole podstawowej. Jak praktycznie i systemowo zorganizować edukację uczniów zdolnych na poziomie szkoły podstawowej?” I. Fechner-Sędzicka.
4. „Planowanie pracy z uczniem mającym problemy z nauką oraz z uczniem zdolnym”, Skrypt Szkoleniowy.
5. „Praca z uczniem zdolnym na lekcjach języka polskiego i zajęciach pozalekcyjnych”, T. Kosyra-Cieślak.