Zabawy paluszkowe

Usprawnianie manualne.

Podczas zajęć rewalidacji indywidualnej od początku edukacji poza ćwiczeniami logopedycznymi i gimnastyką korekcyjną prowadzi się ćwiczenia usprawniające maualnie i zajęcia z zakresu samoobsługi oraz zaradności życiowej.
Zajęcia manualne w szkole życia należy prowadzić w zasadzie ze wszystkimi dziećmi, a szczególnie starannie przygotować je dla dzieci zniechęconych do wszelkiej działalności manualnej, wynikającej z upośledzenia.
Trzeba pamiętać, że u dzieci z zaburzoną sprawnością ruchową, podczas wykonywania różnych czynności występuje bardzo duże napięcie mięśni, często usztywniające rękę, a przez to uniemożliwiające dostateczne kierowanie ruchami (nawet przez nauczyciela). Napięcie to wzmaga się, im bardziej złożone precyzyjne ruchy ma wykonać dziecko.
Celem zajęć jest poprawienie sprawności manualnej po to, by dziecko mogło dostatecznie radzić sobie w czynnościach, wymagających wykonywania drobnych precyzyjnych ruchów ręki, zaś w dalszej kolejności mogło pisać lub odwzorowywać.
Usprawniając ręce dziecka musimy przechodzić stopniowo od zadań łatwych i prostych do coraz trudniejszych. Początkowo dziecko może wykonywać duże ruchy całą ręką, np.: ugniatać masy plasyczne, mieszać materiały sypkie, przesypywać garściami piasek, groch, kasztany, malować dłońmi. Ważne jest, aby zajęcia te wpływały na zmniejszanie napięcia i rozluźnienie mięśni.
Równolegle z ćwiczeniami rozluźniającymi i ćwiczeniami na płynność ruchów prowadzimy ćwiczenia usprawniające palce i przygotowujące dziecko do wykonywania czynności, wymagających większej sprawności manualnej. Należą do nich zabawy i czynności manipulacyjne, np.: turlanie przedmiotów, rzucanie, stukanie, odsuwanie i przyciąganie, wyjmowanie i wkładanie, rozciąganie, składanie, przelewanie, nakładanie, przewlekanie proste i inne.
Następnym etapem po ćwiczeniach manipulacyjnych jest układanie. Może ono być zróżnicowane według stopnia trudności i przyjmować formę układania dowolnego, układania w ustalonym rytmie (np.: klocek zielony – czerwony – zielony, koło – kwadrat), układanie wg wzorów.
Trudniejszą formą działalności jest konstruowanie. W pracy z młodszymi dziećmi głębiej upośledzonymi powinno ono mieć formę zabawową, która najlepiej wyzwala aktywność. Dzieci mogą konstruować, dążąc do osiągnięcia celu metodą prób i błędów lub według wzorców i z pomocą nauczyciela. Podczas konstruowania dziecko wykonuje obustronne ćwiczenia, przy czym zaangażowane są nie tylko palce i dłonie, ale również ramiona, barki, a nawet inne części ciała.
Tak więc do usprawniania manualnego dzieci można wykorzystać różne zabawy i ćwiczenia, między innymi taką działalność plastyczno – konstrukcyjną jak: manipulowanie, układanie, konstruowanie, lepienie, wydzieranie, wycinanie, rysowanie, malowanie, stemplowanie.
Jeżeli dziecko nie dojrzało jeszcze do wykonywania omówionych ćwiczeń i zabaw, do nawiązania kontaktu można wykorzystać proste zabawy, zwane paluszkowymi. Są to zabawy znane od wielu pokoleń, przenoszone przez tradycje z pokolenia na pokolenie. Na początku w tych zabawach główną rolę odgrywa osoba dorosła, która wypowiada tekst wierszyka, ożywiając go ruchami rąk i dotykając dziecko – jego palce, dłonie, ramiona.
Przykładem najprostszej zabawy paluszkowej może być „sroczka”, którą można określić jako zabawę na dziecku, a nie z dzieckiem. Ma ona początkowo na celu przyciągnięcie słabej uwagi dziecka przez bezpośrednie oddziaływanie na nie.

„Sroczka” (autor nieznany, istniej wiele regionalnych odmian tej zabawy):
„Sroczka kaszkę gotowała – zakreślamy kółeczko w półotwartej dłoni dziecka
Temu dała – na łyżeczkę – chwytamy czubek małego palca dziecka
Temu dała – na spodeczku – chwytamy czubek serdecznego palca dziecka
Temu dała – na miseczce – chwytamy czubek dużego palca
Temu dała – w garnuszeczku – chwytamy czubek palca wskazującego
A dla tego? Nic nie miała – chwytamy i odrywamy się od czubka
Frrr!!! – po więcej poleciała kciuka udając „odfrunięcie”
Inna wersja „Sroczka”:
Sroczka kaszkę warzyła
Dzieci swoje karmiła
Temu dała – na łyżeczkę
Temu dała – na miseczkę
Temu dała – na spodeczek
Temu dała – w garnuszeczek
A dla tego? Nic nie miała
Frrr!!! – po więcej poleciała

Zabawy paluszkowe dostarczają małemu dziecku delikatnych bodźców przez dotyk jego paluszków, szyi, rączek. Wieokrotnie powtarzane uczą małe dziecko wykonywać proste ruchy palcami, które będą przydatne w przyszłości w zabawie i w pracy.
Podczas zabawy paluszkowej mówimy tekst rymowanki i nie tylko pokazujemy dziecku ruchy, ale wykonujemy je razem z nim, dotykając jego paluszków, rączki, szyi. Te proste rymowanki, wzmocnione intonacją, poparte gestem i dotykiem przyciągają uwagę dziecka oraz są źródłem radości. Doświadczenia T. Chachulskiej (1988), prowadzone w pracy z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo dowodzą, że zabawy paluszkowe wywołują u tych dzieci pozytywne reakcje i zaspokajają ich potrzeby emocjonalne i psychiczne.

Inne przykłady:
„Idzie myszka” (ludowe):
Idzie myszka do braciszka – „idziemy” dwoma palcami: wskazującym i wielkim
po ramieniu dziecka w kierunku szyi.
Tu wskoczyła – wsuwamy palce za kołnierz
Tu się skryła
Myszeczko, gdzieś była?
Myszeczko, gdzieś była?
- w sklepie
- coś robiła? - głaskanie przy każdym wierszu, leciutkie klepanie przy ostatnim.
- mleczko piła
- a mnie nic nie zostawiłaś.

„Idzie rak” (ludowe):
Idzie rak,
Nieborak - idziemy palcami po różnych częściach ciała dziecka
Czasem naprzód do przodu i do tyłu, delikatnie szczypiemy dziecko
Czasem – wspak
Jak uszczypnie
Będzie znak

„Rodzina” W. Puffke:
Ten pierwszy to nasz dziadziuś – chwytamy kciuk dziecka
A obok babunia – prostujemy palec wskazujący dziecka
Największy – to tatuś – wielki palec
A przy nim mamunia – serdeczny palec
A to jest – dziecina mała – mały palec
A to twoja rączka cała – podnosimy rękę dziecka do góry.

Wierszyk ten można inscenizować palcami lub śpiewać na melodię krakowiaka. Wykonanie włóczkowych pacynek na każdy palec dodatkowo zaciekawi dziecko.

„Czapla”
Chodziła tu czapla
Na wysokich nogach
Chodziła po desce
Chodziła po desce
Opowiadać ci jeszcze?
Opowiadać ci jeszcze?

„Dwa Michały”
Tańcowały dwa Michały
Jeden – duży
Drugi – mały
Jak ten duży
Zaczął krążyć
To ten mały
Nie mógł zdążyć.

Wierszyk ten można ilustrować ruchami dwóch palców, ruchem obu rąk – trzymając jeden wyżej, drugi niżej, kręceniem się, tańczeniem.

„Jest w lesie chateńka”
Przed chatką sarenka.
I zając tam szary.
I drugi do pary!
Sosna jak wielkolud.
Maleńki krasnal.
Pod grzybkiem się schował.
Zwierzątka rachował.

Zabawy paluszkowe można uatrakcyjnić, wkładając na palce różne pacynki, wykonane z papieru czy gałganków. Wówczas palce są dla dziecka niejako aktorami, grającymi przypisane im role.
Zabawy te wywołują wspólną radość, przeżywaną przez dorosłych i dzieci, pozwalają zdobyć zaufanie dzieci i ośmielić je.
Znacznie trudniejsze zabawy palcami to te, podczas których dziecko stara się naśladować ruchy osoby dorosłej. Najpierw powinny to być ruchy proste, nieskomplikowane, np. uderzanie czubkami palców o blat stołu w różnym tempie, np. możemy naśladować padający deszcz, uderzanie palcem wskazującym jednej ręki w przestrzeni między palcami drugiej ręki, ułożonej na stole z jak najbardziej rozsuniętymi palcami, odsuwanie kolejnych palców dłoni od siebie, a łączenie pozostałych, przeplatanie swoich palców. Najtrudniejsze jest wykonywanie ruchów niesymetrycznych, np. przesuwanie jednej dłoni po krawędzi stołu z równoczesnym stukaniem palcami drugiej dłoni.