Psychologiczne podstawy rewalidacji indywidualnej dziecka z niepełnoprawnością intelektualną

Źródłosłów pojęcia rewalidacja pochodzi z łaciny – re – znów, na nowo; validus – mocny, w pełni sprawny. Wobec tego pojęcia rewalidacja oznacza dążenie do przywrócenia dziecku upośledzonemu pełnej sprawności, w tym przypadku intelektualnej, społecznej i itd. Nie jest to jednak możliwe, ponieważ dziecko nadal będzie upośledzone, natomiast właściwie prowadzona rewalidacja pomoże podnieść jego stopień funkcjonowania intelektualnego i społecznego. Zatem zadaniem rewalidacji będzie przywrócenie osobie upośledzonej możliwości uczestniczenia w życiu społecznym, kulturalnym, przygotowanie do pracy dającej podstawę do zarobienia i utrzymania się w dorosłym życiu.
Aktualnie głównym celem rewalidacji osób z lekkim upośledzeniem umysłowym staje się ogólny rozwój oraz optymalne usprawnianie psychofizyczne, prowadzące do poprawy ich myślenia, przeżywania doznań estetycznych oraz działania niezbędnego w pracy zawodowej i codziennym życiu ludzi przeciętnie uzdolnionych.
Głównym celem rehabilitacji upośledzonych umysłowo wg Sękowskiej jest dążenie do zdobycia przez te osoby: zaradności życiowej, zdolności porozumiewania się z otoczeniem, zdolności do wykonywania pracy, możliwości włączenia się w życie społeczne.
S. Dziedzic podaje, że w odniesieniu do osób upośledzonych umysłowo termin „rewalidacja” oznacza długotrwałą działalność terapeutyczno – pedagogiczną, której zadaniem jest:
• zapobieganie pogłębianiu się istniejącego już niedorozwoju lub powstawaniu innych dodatkowych upośledzeń;
• leczenie i usprawnianie elementów chorych lub zaburzonych oraz wzmacnianie osłabionych;
• stymulowanie i dynamizowanie ogólnego rozwoju przy wykorzystaniu własnych sił organizmu oraz korzystnych czynników środowiskowych;
• wychowanie i nauczanie specjalne (ogólne i zawodowe), dostosowane do wieku, sprawności fizycznych i umysłowych rewalidowanego oraz zapotrzebowania społecznego;
• kompensowanie istniejących braków i trwałych uszkodzeń organicznych w celu podniesienia ogólnej sprawności tych osób.
Rewalidacja indywidualna jest podstawową formą specjalistycznej pomocy dziecku upośledzonemu, które mają trudności w opanowaniu materiału nauczania oraz w nawiązywaniu kontaktów społ., z powodu różnych zaburzeń i wad. Są to zajęcia wspierające proces nauczania specjalnego, których zadaniem jest wyrównywanie braków w zakresie intelektualnym, psychoruchowym, spowodowanych zaburzeniami somatycznymi, psychicznymi, bądź nie sprzyjającymi warunkami rodzinnymi i środowiskowymi.
W zakres ich wchodzą następujące formy pracy dydaktycznej:
• Zajęcia dydaktyczno – wyrównawcze
• Zajęcia korekcyjne : usprawnianie technik szkolnych, usuwanie wad wymowy, korekcja wad postawy

Zadania rewalidacji indywidualnej w szkole
• przeciwdziałanie zaburzeniom nerwowym i emocjonalnym powstałym na tle wad i trudności;
• przeciwdziałanie wadom i trudnościom wywołującym zaburzenia nerwowe i emocjonalne;
• wzmacnianie u uczniów przekonania o tym, że mogą przezwyciężać napotkane trudności i dorównać do poziomu zespołu dzieci danej klasy.
Zajęcia te mają zatem wyrównać zaniedbania pedagogiczne oraz wynikające z nich braki w nauce, a także poprzez odpowiednie ćwiczenia usunąć i osłabić wady i zaburzenia mowy, rozwijać procesy poznawcze, tj. spostrzeganie, uwagę, myślenie itp., Usprawnić koordynację ruchową oraz usuwać trudności w czytaniu, pisaniu i rachowaniu. Zajęcia te dodatkowo powinny eliminować wady postawy ( gimnastyka korekcyjna), a poprzez psychoterapię łagodzić i usuwać zaburzenia emocjonalno – uczuciowe.
Zgodnie z zaleceniami programu rewalidacji indywidualnej ćwiczenia mające usprawnić naukę czytania i pisania oraz liczenia poprzedzić należy ćwiczeniami wstępnymi ułatwiającymi orientację przestrzenną, poznanie schematu własnego ciała, poprawienie sprawności manualnej oraz percepcji wzrokowej i słuchowej. Po okresie wstępnym trwającym od 4 do 6 tygodni, przystąpić należy do ćwiczeń analizy i syntezy słuchowej, wzrokowej, koordynacji wzrokowo- słuchowej oraz ćwiczeń obejmujących czytanie, pisanie i liczenie. Przed przystąpienie do nauki pisania liter stosuje się ćwiczenia wprowadzające, np. kolorowanie konturów, rysowanie szlaczków czy pisanie po śladzie kropkowym. W przypadku szczególnych zaburzeń sprawności manualnych zajęcia te uzupełnić należy ćwiczeniami palców i dłoni, np. nawijaniem nici na szpulkę, nawlekaniem koralików, przekładaniem ziarenek grochu z jednego do drugiego pojemnika, wydzieraniem i wycinaniem konturów, czy wreszcie wykorzystaniem gier wtyczkowych.
W ramach zajęć logopedycznych program przewiduje następujące ćwiczenia:
• usprawniające odbiór bodźców akustycznych, rozpoznawanie i różnicowanie wrażeń słuchowych ;
• oddechowe;
• usprawniające narządy mowy;
• korekcyjne ( wywoływanie i utrwalanie głosek w nagłosie, śródgłosie w wygłosie, w grupach spółgłoskowych);
• w mówieniu.
Zajęcia korekcyjne obejmujące usuwanie wad postawy może prowadzić wyłącznie nauczyciel wychowania fizycznego – specjalista od korekcji wad postawy. W zajęciach tych obowiązuje dostosowanie treści, zakresu i rodzaju ćwiczeń oraz form i metod pracy do konkretnych wad każdego uczestnika.
Rewalidacja indywidualna obejmuje również zajęcia dydaktyczno – wyrównawcze. Przewidziane są one dla uczniów, którzy nie maja opanowanego materiału nauczania z różnych powodów, np. nieobecności w szkole spowodowanej długą chorobą, zaniedbania ze strony środowiska rodzinnego.
W zajęciach tych powinni uczestniczyć uczniowie niezależnie od wad i zaburzeń. Grupa dzieci na tego typu zajęciach nie jest stała, gdyż okresowej pomocy wymaga ją coraz to inni uczniowie.
Terapia pedagogiczna jest formą zajęć rewalidacji indywidualnej dla dzieci mającymi specyficzne trudności w nauce. Celem tych zajęć jest niesienie pomocy uczniom z trudnościami w uczeniu się z powodu różnych zaburzeń funkcji percepcyjno – motorycznych oraz braku równowagi emocjonalnej i słabej motywacji do pracy. Wszyscy uczniowie są kwalifikowani do odpowiednich grup na podstawie badań psychologicznych lub na wniosek wychowawców, nauczycieli, rodziców. Ze względu na swój charakter i specyfikę zajęcia odbywają się w małych grupach lub indywidualnie. W tworzeniu zespołów brane są pod uwagę następujące zasady organizacyjne:
• Dzieci są dobierane pod kątem zaburzeń i możliwości intelektualnych,
• Zespoły obejmują raczej uczniów ej samej grupy wiekowej
• Liczba uczniów w grupie wynosi od 1 do 3 (w uzasadnionych przypadkach indywidualnie).
W trakcie pracy realizowane są trzy główne rodzaje oddziaływań terapeutycznych:
• Oddziaływania psychoterapeutyczne ogólne – uspakajające i aktywizujące dziecko do nauki.
• Usprawnianie zaburzonych procesów psychomotorycznych istotnych w pokonywaniu trudności szkolnych.
Utrwalanie umiejętności czytania i pisania w aspekcie technicznym, semantycznym i krytyczno – twórczym.

ZAŁOŻENIA I ZASADY PRACY Z DZIECKIEM NIEPEŁNOSPRAWNYM.
J. Wyczesany na podstawie „Programu ośmioletniej szkoły podstawowej specjalnej” przedstawia następujące założenia pracy rewalidacyjnej z upośledzonymi umysłowo w stopniu lekkim:
• duża plastyczność i zdolność kompensacyjna rozwijającego się mózgu umożliwiająca w znacznym stopniu zmniejszenie objawów niedorozwoju
• wszechstronny rozwój osobowości mimo zaburzeń rozwoju dziecka
• rozwój dziecka ma swoiste właściwości, potrzeby i możliwości.
O. Lipkowski sformułował zasady, które powinny towarzyszyć rewalidacji:
• Zasada akceptacji polega na pozytywnym stosunku społeczeństwa do osób niepełnosprawnych, na uwrażliwieniu ludzi zdrowych na potrzeby słabszych, aby nie zaniedbywano wszelkich form opieki i pomocy.
• Zasada pomocy polega na jej udzielaniu, gdy jest to niezbędne. Rozsądne podejście do osoby niepełnosprawnej nie polega na wyręczaniu jej, lecz na dbałości o aktywizację sił biologicznych, aby ją usamodzielnić i wytworzyć odpowiednią atmosferę w środowisku.
• Zasada indywidualizacji to dostosowanie nauczania, zadań i wymagań do możliwości ucznia niepełnosprawnego.
• Zasada terapii pedagogicznej wymaga wszechstronnego poznania wychowanka, poprzez wnikliwą diagnozę, analizę dokumentów i wytworów dziecka, wywiadów z najbliższym środowiskiem. Kolejnym etapem jest stosowanie środków terapeutycznych (medycznych, psychoterapeutycznych, pedagogicznych).
• Zasada współpracy z rodziną polega na ustaleniu wspólnego kierunku działań, aby wspomagać każdy wysiłek dziecka na drodze ku usprawnieniu i rozwojowi.
J. Wyczesany zauważa, że rozwój nauk pedagogicznych wpłynął na powstanie nowych zasad rewalidacyjnych. Są one następujące:
• wczesne wykrywanie i usuwanie odchyleń
• kompleksowe podejście do niepełnosprawności
• plastyczność i elastyczność programowania nauki
• integracja społeczna – bezpośredni kontakt ze środowiskiem zapewnia warunki do wielostronnego przeżywania, działania i poznawania.
Maria Grzegorzewska wymienia trzy zadania pracy rewalidacyjnej: kompensację, korekcję i usprawnianie. Obowiązkiem rewalidatora jest kompensowanie uszkodzonych funkcji i zastąpienie poznania świata drogą pośrednią. Korekcja polega na wykorzystaniu osiągnięć medycyny, na leczeniu, uczynnianiu niesprawnie działających narządów. Usprawnić należy możliwie wszystkie niezaburzone funkcje i oprzeć na nich pracę rewalidacyjną.
Powyższe zadania rewalidacji można sprowadzić do:
• profilaktyki, która ma zapobiegać pogłębianiu się istniejących już upośledzeń oraz powstawaniu dodatkowych anomalii
• korektury polegającej na leczeniu i usprawnianiu elementów chorych lub zaburzonych oraz wzmacnianiu osłabionych
• wzmacniania i usprawniania, czyli stymulowanie i dynamizowanie rozwoju przy wykorzystaniu sil własnych i czynników środowiskowych
• kompensacji braków (praca w małych grupach wsparcia)
• adaptacji społecznej, która jest głównym celem rewalidacji
Prawidłowo realizowany program pracy rewalidacyjnej należy wg Grzegorzewskiej oprzeć na:
• poznaniu jednostki – historii choroby, jej etiologii i stopnia kalectwa, przebiegu dotychczasowej edukacji, warunków życia i rozwoju;
• uwzględnieniu typu układu nerwowego jednostki;
• poznaniu stopnia frustracji jednostki, jej zahamowanych przez upośledzenie potrzebach i jej reakcjach na ten brak;
• poznaniu, w jaki sposób środowisko oddziałuje na jednostkę;
• stworzenie warunków, aby jednostka miała nowe motywacje do życia, do podjęcia pozytywnej postawy wobec frustracji;
• dostosowanie pracy do sił i możliwości dziecka;
• stosowanie metod kompensacyjnych, korygujących, usprawniających i dynamizujących;
• przestrzeganiu praw podstawowych wyższych czynności nerwowych i unikaniu bodźców wpływających niekorzystnie na ośrodkowy układ nerwowy;
• kształtowaniu warunków do prawidłowego rozwoju emocjonalnego;
• tworzeniu odpowiednich warunków dla korzystnego rozwoju I i II układu sygnałowego i prawidłowego ich działania;
• uwzględnieniu w pracy rewalidacyjnej kształtowania się i przekształcania stereotypów dynamicznych oraz procesów korowych;
• uwzględnieniu konieczności racjonalnej selekcji i odpowiedniego dostosowania do danych grup programu i metod pracy;
uwzględnieniu swoistych właściwości każdej z grup upośledzonych.
Aby praca przebiegała prawidłowo, niezbędne jest urządzenie i wyposażenie gabinetu terapeutycznego w taki sposób, by nie przypominał on swoim wyglądem klasy. Gabinet powinien być zaopatrzony w tablice magnetyczne i z liniaturą, stoliki jednoosobowe, które w razie potrzeby można ze sobą zestawiać. Podłoga powinna być wyścielona wykładziną dywanową , na której mogą odbywać się różne ćwiczenia. Terapeuta powinien zadbać o odpowiedni zestaw pomocy zakupionych bądź wykonanych własnoręcznie, na przykład: gry dydaktyczne, gry terapeutyczne, wszelkie opracowania w formie książek, broszur, zeszytów metodycznych zawierających propozycje ćwiczeń graficznych, koordynacji wzrokowo – ruchowej i innych sposobów utrwalania znajomości liter oraz ich poprawnej pisowni. Sprzętem coraz bardziej niezbędnym staje się komputer z odpowiednio dobranymi programami terapeutycznymi – Dyslektyk, Klik uczy czytać. Dzięki nowoczesnym środkom dydaktycznym dziecko będzie miało możliwość wykonywania ćwiczeń w bardziej atrakcyjnej formie

METODY STOSOWANE PODCZAS ZAJĘĆ REWALIDACJI
Podstawa pracy terapeutycznej są metody czynnościowe, które zaspakajają najważniejsze potrzeby dziecka poprzez : działanie, przezywanie, odkrywanie i poznawanie. Terapeuta tworzy sytuacje zadaniowe tak, aby dziecko mogło rozwiązać określony ciąg sytuacji zadaniowo – czynnościowych, stwarzając okazję do polisensorycznego poznania i uruchomienia procesów zaangażowanych na poziomie poznania pośredniego rzeczywistości – różnicowanie przedmiotów, cech, porządkowanie, klasyfikowanie, uogólnianie i abstrahowanie. Zasadniczym momentem metody czynnościowej jest wykształcenie umiejętności rozwiązywania sytuacji zadaniowych w myśli bez konieczności wykonywania operacji na konkretach, opanowanie pojęć uwzględniające przechodzenie od operacji konkretnych do operacji abstrakcyjnych.
Metoda czynnościowa pozwala połączyć w jeden proces stymulację rozwoju dziecka i korekcję zaburzeń procesów poznawczych i emocjonalnych oraz rekonstrukcję pojęć i umiejętności dziecka przeżywającego trudności i niepowodzenia szkolne. Celem formułowania u dzieci umiejętności czytania i pisania na szczeblu elementarnym a także łagodzenia trudności, na jakie napotykają dzieci można zastosować następujące metody:
• Analityczno – syntetyczną z odmiana wyrazową, której punktem wyjścia jest dany wyraz
• Analityczno – syntetyczną z odmianą fonetyczną, w której jako punkt wyjścia służy wypowiedziany wyraz.
Pierwsza z metod jest stosowana głównie u dzieci, które mają głębokie zaburzenia percepcji słuchowej i zaburzenia mowy. Druga jest stosowana u uczniów z zaburzeniami percepcji wzrokowej, orientacji przestrzennej i lateralizacji.
Metodami wspierającymi proces terapeutyczny są:
• Ruch rozwijający – Weroniki Sherborne, który wspomaga terapię dzieci zahamowanych i nadpobudliwych psychoruchowo.
• Metoda Dobrego Startu – zmodyfikowana przez M Bogdanowicz, wspomagająca rozwój wielu funkcji, a także utrwalająca integrację percepcyjno – motoryczną
• Metoda Dennisona – wspierająca i stymulująca rozwój umysłowy ucznia
• Metoda Ośrodków Pracy – stosowana jako podstawowa metoda nauczania w klasach młodszych szkoły specjalnej, elementy i założenia której można z powodzeniem wykorzystać w terapii dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim.
• Metoda Knillów.
Praca dydaktyczna i wychowawcza z dziećmi upośledzonymi w szkole ma charakter rehabilitacyjny i profilaktyczny, a zadania te szkoła realizuje poprzez działalność pedagogiczną o charakterze terapeutycznym. W pracy z upośledzonymi zasługuje na uwagę to, że upośledzenie umysłowe nie jest zatrzymaniem się rozwoju, lecz jest rozwojem o szczególnych właściwościach, potrzebach i możliwościach. Rozwijający się mózg dziecka upośledzonego posiada dużą plastyczność, co daje możliwość korygowania braków.
O. Lipkowski omawia następujące kierunki rewalidacji:
• rozwijanie sił biologicznych, zadatków i cech najmniej uszkodzonych. Przy parcjalnych uszkodzeniach aktywizacja zdrowych partii psychicznych lub fizycznych okazuje się z reguły najskuteczniejsza
• wzmacnianie, maksymalne usprawnianie i wykorzystanie uszkodzonych sfer psychicznych i fizycznych, np. drogą racjonalnych ćwiczeń audiologicznych, przy zastosowaniu aparatów słuchowych może dziecko niedosłyszące uzyskać znacznie lepsze warunki rozumienia rzeczywistości
• wyrównywanie braków niedorozwoju, np. u dziecka upośledzonego umysłowo wyrównuje się niedostatki w rozwoju umysłowym drogą kształcenia, często niezaburzonych, uzdolnień manualnych – jest to kompensacja
• zastępowanie braków, określone także jako działanie substytucyjne, ma wtedy miejsce, gdy brak lub niedobór zastępuje się inną funkcją, np. u niewidomego brak wzroku – dotykiem.
Aktualnie działalnością rewalidacyjną obejmuje się dzieci od momentu stwierdzenia upośledzenia. Wczesna interwencja wobec bardzo małych dzieci przynosi duże korzyści i możliwości rozwoju. Rewalidacja jest prowadzona również z dorosłymi i z osobami w podeszłym wieku – z pogranicza upośledzenia aż do upośledzenia znacznego i głębokiego. W tym obszarze rozwijają się nowe badania naukowe i praktyki pedagogiczne.

FORMY REWALIDACJI
W. Dykcik wyróżnia następujące formy postępowania wobec różnorodnych niepełnosprawności:
1. wczesna, dobrze rozwinięta diagnoza i interwencja
2. wielostronna stymulacja i uaktywnianie
3. usprawnianie
4. korektura
5. kompensacja
6. indywidualizacja
7. profilaktyka i prewencja
8. wspieranie i wspomaganie
Program terapii powinien obejmować ćwiczenia z poszczególnych etapów oraz wykazywać ich korelację. Dotyczy on rewalidacji w zakresie czytania, pisania, liczenia, wad wymowy, wad postawy oraz pracy nad poprawą kondycji psychoruchowej oraz działania z zakresu psychoterapii zmierzających do łagodzenia i usuwania zaburzeń emocjonalno-umysłowych.

Bibliografia:

1. Błaszczyk T. , Jak wspomagać rozwój dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu głębokim, Kalisz 2001.
2. Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M., Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, Warszawa 1992.
3. Doman G., Jak postępować z dzieckiem z uszkodzeniem mózgu, Poznań 1996.
4. Frohlich A. ,Stymulacja od podstaw, Jak stymulować rozwój osób głęboko, wielorako niepełnosprawnych, Warszawa 1998.
5. Kielin J., (red.), Rozwój daje radość – terapia dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim, Gdańsk 2000.
8. Kielar – Turska M., Muchacka B.,(red.), Stymulująca i terapeutyczna funkcja zabawy, Kraków 1999.
9. Polkowska Irena, Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi w szkole życia, Warszawa 1998.
10. Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 2002.
11. Dykcik W. (red.), Pedagogika specjalna, Poznań 1998.