Nauka języka niemieckiego zawodowego w czteroletniej szkole ponadgimnazjalnej - Wdrożenie i realizacja programu nauczania

Wstęp

Program nauczania w technikum ekonomicznym i technikum handlowym zawiera przedmiot „język obcy zawodowy”. Jego nauczanie określały dokumenty Ministerstwa Edukacji Narodowej, Instytutu Badań Edukacyjnych i Pracowni Programów Kształcenia Zawodowego z 1997 r. (sygnatury odpowiednio 2302/T-5,SP/MEN/1998.02.24 i 2305/T-5,T-3, SP/MEN/1997.07.16). Były one zatwierdzone przed reformą systemu oświaty.
Po wejściu w życie reformy wdrożono nowe programy nauczania (sygnatury 341[02]/MEN/2008.05.20 i 341 [03]/MEN/2008.05.20).
Poniższe opracowanie jest próbą całościowego ujęcia tematu nauczania języka obcego zawodowego na przykładzie języka niemieckiego, którego autor jest nauczycielem.

Język obcy zawodowy jest nauczany w szkole średniej w takim samym wymiarze godzin jak język podstawowy, tzn. w III klasie - 2 godziny, w IV klasie - 1 godzina. Plan nauczania przewiduje wprowadzenie go do siatki godzin dopiero w III klasie, ponieważ zakłada się, że będzie on stanowił kontynuację języka obcego nauczanego jako przedmiot ogólnokształcący. W praktyce zaś chodzi o to, żeby treści przekazywane na tym przedmiocie nie były nauką języka od podstaw i aby uczniowie, którzy zdobyli przez 2 poprzednie lata określoną wiedzę i sprawności, mogli je kontynuować i rozwijać.

I. Treści programowe

Warto na początek porównać obydwa przytoczone na początku programy, aby później łatwiej było poddać analizie ich treści i opisać wdrożenie tego ostatnio obowiązującego.
Wcześniejszy program nauczania zawierał następujące punkty w materiale nauczania:
1. Handel
2. Usługi
3. Prezentacja firmy
4. Korespondencja handlowa
5. Instytucje finansowe
6. Wyjazdy służbowe
7. Wybrane firmy z danego obszaru językowego współpracujące z Polską.
Aktualny program zawiera następujące punkty w materiale nauczania:
1. Stosunki interpersonalne w zakładzie pracy
2. Działalność produkcyjna, handlowa i usługowa w jednostce organizacyjnej
3. Współpraca jednostki organizacyjnej z otoczeniem

W obecnie obowiązującym programie inaczej niż w poprzednim rozłożono akcenty nauczanego materiału. Wydaje się on krótszy, ma jednak rozbudowaną część ćwiczeniową. Należy zaznaczyć, że program języka obcego zawodowego nie jest powiązany z żadnym określonym podręcznikiem. W 1992 roku wydano co prawda „Materiały pomocnicze do nauki języka angielskiego w technikach ekonomicznych”, ale zarówno data jak i nazwa pokazują, że jest to obecnie wydawnictwo bez wartości. Poprzedni program nauczania podawał co prawda takie tytuły jak „Business English”, „Office English”, „Korespondencja handlowa w języku angielskim/niemieckim”, „Wzory listów angielskich/niemieckich”, oraz wiele innych pozycji, z których żadna jednak nie była podręcznikiem szkolnym.
W Uwagach o realizacji programu Ministerstwo sugeruje użycie m.in. następujących środków dydaktycznych:
- Dwujęzycznych słowników ogólnych i zawodowych
- Schematów układów graficznych pism
- Wzorów pism i formularzy
- Wzorów blankietów korespondencyjnych
- Specjalistycznych materiałów audiowizualnych
- Filmów dydaktycznych o tematyce zawodowej w wersji obcojęzycznej
- Nagrań tekstów zawodowych w języku obcym
- Obcojęzycznej prasy specjalistycznej
- Literatury zawodowej w języku obcym
- Komputera z dostępem do internetu

W odniesieniu do tych środków powstają pytania, skąd brać np. ww. filmy lub literaturę. Poza tym wiele z wymienionych tu środków nie występuje samodzielnie. Tak więc wzory pism połączone są z ich schematami, a wszystko w jednym tomie ze słownikiem . Pod tym względem nie jesteśmy już pustynią, na rynku w porównaniu do 1992 roku jest sporo różnych wydawnictw. Niestety mają one trzy podstawowe wady, które ograniczają bądź nawet uniemożliwiają ich całościowe i powszechne zastosowanie na lekcjach języka obcego zawodowego:
- Po pierwsze są bardzo drogie w porównaniu do podręczników (przeciętnie jest to rząd wielkości 50-150 zł, co nie jest bez znaczenia, jeżeli w rzeczywistości szkolnej w każdej klasie jest kilkanaście książek do kupienia).
- Po drugie każde z nich jest dosyć wąsko wyspecjalizowaną pozycją, a więc są „Wzory listów niemieckich”, „Niemiecki w biurze”, „Wirtschaftsdeutsch”
- Po trzecie są one często zbyt obszerne i zbyt skomplikowane jak dla potrzeb szkolnych, najczęściej pisane są bowiem dla słuchaczy prywatnych kursów językowych, osób pracujących odbywających szkolenia, lub uczących się indywidualnie. W prawie każdym przypadku literatura ta i ćwiczenia, aczkolwiek poprawna i perfekcyjnie napisana, nie uwzględnia specyfiki nauczania w szkole, ani też potrzeb uczniów w tym zakresie.

Nauczyciel staje wobec takiej sytuacji przed wieloma trudnymi wyborami. Z jednej strony musi realizować program, nie mając podręcznika, a jedynie zestaw nie powiązanych ze sobą i trudnych do bezpośredniego wykorzystania środków dydaktycznych, z drugiej strony ma uczniów, zna ich możliwości i ograniczenia. Jak znaleźć optymalne wyjście z tej sytuacji? Ministerstwo nie podaje gotowego, jednego uniwersalnego rozwiązania, składając na barki nauczyciela ciężar poszukiwań: w nowym programie nauczania nie ma wymienionej żadnej propozycji piśmienniczej, jest natomiast zalecenie, by literaturę do przedmiotu język obcy zawodowy dobierał nauczyciel zgodnie z potrzebami edukacyjnymi uczniów.
Tak jak wspomniano, wydawnictw pomocniczych jest sporo, niełatwo jednak natrafić na pozycję, która by odpowiadała w całości naszym wymaganiom, często również nie ma możliwości wnikliwego zapoznania się z materiałem przed jego kupieniem. Niestety z przeglądając katalogi widać tylko tytuł i krótki opis, czasem można zobaczyć przykładową stronę z podręcznika. Jest więc ryzyko kupienia „kota w worku”.
Po wnikliwej analizie programu można zacząć dobierać materiał. Patrzymy do programu i oddzielamy te punkty, które były, lub mogą być omawiane na lekcji przedmiotowej. A jest to prawie cały wyżej wymieniony pierwszy punkt z materiału nauczania - Stosunki interpersonalne w zakładzie pracy. Zawiera on następujące treści:
Wizerunek pracownika: higiena osobista, wygląd zewnętrzny, ubiór i zasady jego doboru. Elegancja a moda. Zasady zachowania się w pracy. Kontakty z przełożonymi, współpracownikami i klientami. Etyka zawodowa.
Do tych treści proponuje się następujące ćwiczenia:
• Prezentowania i omawianie cech wyglądu zewnętrznego pracownika: fryzura, makijaż, ubranie, dodatki stosowne do okoliczności.
• Stosowanie zwrotów grzecznościowych używanych w stosunkach interpersonalnych
• Stosowanie formuł przedstawiania osób
• Prezentowanie powitań, pozdrowień i pożegnań
• Stosowanie formuł rozpoczynających i kończących rozmowy
• Sygnalizowanie nieporozumienia, wyrażanie prośby o powtórzenie i wolniejsze mówienie
• Wyrażanie życzeń i oczekiwań w kontaktach z rozmówcami
• Oferowanie pomocy osobie potrzebującej
• Udzielanie rad, sugerowanie rozwiązań
• Relacjonowanie wypowiedzi innych osób
• Uzyskiwanie oraz udzielanie informacji w ramach konwersacji telefonicznej
• Odbieranie oraz wydawanie instrukcji i poleceń
• Przygotowanie zaproszeń, biletów wizytowych, folderów
• Interpretowanie komunikatów werbalnych i niewerbalnych
• Ocenianie zachowań uczestników rozmów służbowych
• Ocenianie zachowań w sytuacjach zawodowych.

Przyjrzyjmy się, jak w praktyce może wyglądać lekcja, w której omawia się ćwiczenia 2-5. W każdym podręczniku przedmiotowym znajdziemy bez problemu przywitania i pożegnania, odpowiednie formuły przedstawiania się, rozpoczynania i kończenia rozmowy. Wystarczy je „pozbierać” i poprosić uczniów o powtarzanie oraz ponowne zapisanie. Uczniom należy od razu na początku zaznaczyć, że przygotowują się do posługiwania językiem obcym w sytuacjach związanych z pracą i dorosłym życiem , nie ma tu miejsce na zabawę (a często w takiej konwencji są pisane podręczniki). Tak więc formy pan, pani, państwo we wszelkich możliwych odmianach muszą zostać opanowane.
Pozostałe punkty ćwiczeniowe także nie są trudne do opracowania:
Sygnalizowanie nieporozumienia znają uczniowie z podręczników jako zwrot ich verstehe nicht. Wyrażenie prośby o powtórzenie to wiederholen Sie bitte, pośba o wolniejsze mówienie to sprechen Sie bitte langsamer. W ten sposób również wiele dalszych ćwiczeń z pierwszego punktu materiału nauczania można przeprowadzić w oparciu o dotychczasową wiedzę uczniów i informacje z podręcznika przedmiotowego.
Tak więc większość z proponowanych w tym punkcie ćwiczeń da się zamknąć konkretnymi zdaniami, zwrotami i wyrażeniami, znanymi w większości z języka przedmiotowego. Niekiedy potrzeba wprowadzić nowe słowa, czy też całe konstrukcje gramatyczne (np. w punkcie 10 mowę zależną i zdania podrzędne). Wydaje się jednak, że niecelowe jest wtedy omawianie gramatyki, nawet gdy uczniowie nie rozumieją, skąd się wzięły nowe zjawiska. Prościej i efektywniej jest, gdy uczniowie nauczą się po prostu niektórych zwrotów na pamięć niezależnie od stopnia zaawansowania i opanowania gramatyki na języku przedmiotowym. (uczniom kwestionującym ten sposób uczenia się można powiedzieć o kilkuletnich dzieciach, które przecież posługują się poprawnie skomplikowanymi często zwrotami gramatycznymi a nie znają ich teorii).

Trudniejszy w realizacji jest 2 punkt z materiału nauczania, Działalność produkcyjna, handlowa i usługowa w jednostce organizacyjnej. Zawiera on następujące treści:
Charakterystyka działalności przedsiębiorstw produkcyjnych, handlowych, usługowych. Dokumentacja osobowa, Korespondencja osobowa, Korespondencja handlowa. Dokumentowanie sprzedaży. Reklamacje. Podróże służbowe. Dokumentacja w handlu zagranicznym.
Do tych treści proponuje się następujące ćwiczenia:
• Redagowanie informacji o przedsiębiorstwie
• Redagowanie notatki służbowej
• Redagowanie ogłoszenia w sprawie rekrutacji pracowników za pośrednictwem internetu
• Redagowanie podania o przyjęcie do pracy
• Sporządzanie CV
• Przeprowadzanie rozmowy kwalifikacyjnej
• Redagowanie listu motywacyjnego
• Sporządzanie umowy o pracę
• Redagowanie podania o udzielenie urlopu
• Redagowanie zapytania o ofertę
• Redagowanie oferty
• Sporządzanie zamówienia materiałów i towarów na formularzach
• Odczytywanie danych z faktur otrzymanych od kontrahentów zagranicznych
• Sporządzanie reklamacji jakościowej towarów i usług
• Opracowywanie materiałów reklamowych związanych z działalnością przedsiębiorcy
• Przygotowanie wyjazdu służbowego
• Redagowanie pisma zapraszającego na konferencję.

Realizacja tych ćwiczeń jest z tego powodu trudna, że tylko w niewielkim zakresie pokrywają się one z treściami realizowanymi na przedmiotach zawodowych, wymagana jest tu wiedza i kreatywność (np. w przypadku punktu Redagowanie oferty, czy Opracowywanie materiałów reklamowych związanych z działalnością przedsiębiorcy, co często wykracza poza możliwości uczniów (dla niektórych tematy te są obce i trudne w języku ojczystym, a cóż dopiero w języku obcym ).
Kolejną kwestią jest dostępność dokumentów. Dobrze jest, gdy nauczyciel ma dostęp do oryginalnych dokumentów, umów, faktur, formularzy. Uczniowie mogą wtedy zobaczyć, jak wygląda prawdziwe zapytanie ofertowe, dowiedzą się, że np. w języku niemieckim nie ma słowa faktura, tylko rachunek, poznają szereg typowych zwrotów i sformułowań z żywego języka obcego. Po ukryciu danych osobowych i nazw własnych mogą one być doskonałym materiałem ćwiczeniowym. Niestety dostępność takich materiałów to często dzieło przypadku, najczęściej są efektem prywatnych i indywidualnych nauczyciela. Poza tym pozostaje korzystanie z wyżej wspomnianych wzorów listów i dokumentów.

Najtrudniejszy w realizacji jest 3 punkt z materiału nauczania, Współpraca jednostki organizacyjnej z otoczeniem. Zawiera on następujące treści:
Banki komercyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne, Giełda Papierów Wartościowych, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, urząd skarbowy, sądy.
Do tych treści proponuje się następujące ćwiczenia:
• Prowadzenie rozmów dotyczących założenia i obsługi rachunku bankowego jednostki organizacyjnej
• Prowadzenie rozmów dotyczących możliwości zaciągnięcia kredytu, a także kosztów jego obsługi
• Tłumaczenie dokumentacji: ubezpieczeniowej, finansowej, skarbowej, sądowej, bankowej
• Sporządzanie korespondencji ubezpieczeniowej, finansowej, skarbowej, sądowej, bankowej

Realizacja tych ćwiczeń jest najtrudniejsza, ponieważ rozmowy zawodowe w języku obcym wymagają precyzji i bezbłędności, rozumienia, szybkiego podejmowania decyzji i odpowiednich reakcji. Tego wszystkiego trudno się nauczyć w trakcie lekcji języka zawodowego, można tu jedynie zapoczątkować taką naukę. Jeszcze inaczej sprawa wygląda z tłumaczeniami, zwłaszcza z języka polskiego na język obcy. Należy uświadomić uczniom specyfikę i pewną „sztywność” takiego języka, konieczność posługiwania się stałymi zwrotami, których nie można zmieniać, upraszczać, pomijać. Ponadto większość popularnych słowników ogólnych nie nadaje się do tłumaczeń specjalistycznych, do tego są słowniki techniczne, ekonomiczne, prawnicze. Są one dość drogie, w warunkach szkolnych niemożliwy jest zakup wielu takich słowników tylko po to, żeby korzystać z nich w ograniczonym zakresie, do poznania i przetłumaczenia kilku słów, czy zwrotów.

Wobec wyżej wymienionych trzech punktów materiału nauczania języka obcego zawodowego nauczyciel staje przed wyborem: czy realizować wszystko lecz pobieżnie, czy też skupiać się na kilku wybranych tematach, ale dogłębnie. Autor niniejszego opracowania zastosował metodę mieszaną. Pierwszym krokiem była rozmowa z nauczycielami przedmiotów zawodowych i zaznaczenie tych treści, które występują na ich przedmiotach zawodowych i pokrywają się z materiałem nauczania języka obcego zawodowego.
Trzeba jeszcze spojrzeć do podstawy programowej oraz dziennika lekcyjnego. I tak np. w III kl. Technikum Ekonomicznego na prawie jest mowa o pieniądzu, dochodach, podatkach, strategiach biznesplanu. Te same pojęcia można znaleźć w języku niemieckim, ponadto można pokazać niemiecki system podatkowy i kalkulator podatków, dzięki któremu uczniowie mogą wykonać różne obliczenia, np. ile im zostanie w kieszeni, gdyby zarobili np. 1000 euro brutto. Z kolei ekonomika wprowadza takie pojęcia jak handel hurtowy, giełda towarowa, targi, mówi też o ubezpieczeniach, giełdzie, czy rodzajach rachunków bankowych. W czasie lekcji uda się jednak zaledwie zasygnalizować poszczególne tematy i podać hasłowo podstawowe słownictwo, ponieważ każdy z nich można omawiać i pokazywać w internecie godzinami.
Odwołanie się do porównań z treściami przekazywanymi na przedmiotach zawodowych niewątpliwie ułatwia naukę. Czasami jednak jest to utrudnione a nawet niemożliwe, w każdym bowiem języku są typowe dla danego ustroju, czy systemu prawnego nazwy, instytucje czy sposoby organizacji. Tak jest np. w przypadku słowa Bankleitzahl, które co prawda da się przetłumaczyć jako „bankowa liczba przewodnia”, ale nie jest odpowiednikiem polskiego numeru konta ani kodu swift. Tak samo jak polski prezes firmy ma inną funkcję, uprawnienia i kompetencje niż Geschäftsführer, mimo, że obaj pełnią najwyższe funkcje w zawodowej hierarchii. Warto w tym miejscu zaakcentować różnice pojęciowe i językowe.
W „Uwagach o realizacji” autorzy programu „język obcy zawodowy” zwracają uwagę, że do osiągnięcia założonych celów kształcenia, oprócz aktywizujących metod nauczania takich jak inscenizacja, symulacja, odgrywanie ról w różnych kontekstach komunikacyjnych wskazane są również metody eksponujące, szczególnie prezentacja filmów o tematyce zawodowej i wielojęzyczne prezentacje multimedialne udostępniane przez jednostki organizacyjne.
O ile odgrywanie ról uczniowie ćwiczą dosyć często na zajęciach przedmiotowych języka, to zdobycie autentycznych tekstów, filmów i prezentacji z informacjami o przedsiębiorstwie, opracowanie materiałów reklamowych jest trudne, a czasami niemożliwe. W takiej sytuacji nieocenioną pomocą w lekcjach jest internet. Idealnym rozwiązaniem są lekcje w małych grupach prowadzone w pracowniach komputerowych. Można tu wprowadzić wiele istotnych z punktu widzenia realizacji programu punktów:
1. Znalezienie i analiza stron internetowych prawdziwych firm istniejących na rynkach krajów niemieckojęzycznych z punktu widzenia słownictwa opisanego wyżej, zwłaszcza w 2 punkcie materiału nauczania.
2. Wyszukanie i prezentacja materiałów reklamowych o tematyce zawodowej
3. Wyszukiwanie informacji o działalności firm w różnych sektorach gospodarki
4. Wprowadzenie do autentycznego słownictwa, którym posługują się firmy

Pracę z internetem można zacząć od prezentacji niemieckojęzycznych wyszukiwarek. Znane google, yahoo, lycos, czy altavista mają swoje niemieckie wersje i samo to już wzbudza ciekawość, co tam jest napisane i jak szukać. A w lekcjach z internetem o to właśnie chodzi, żeby wdrożyć uczniów do samodzielnych poszukiwań, do swobodnego poruszania się po niemieckim internecie, a docelowo – do realizowania zadań, które stoją przed nimi na lekcjach języka niemieckiego zawodowego.
Lekcje zacząłem hasła Polen. Uczniowie odkryli, że z łatwością mogą oczytać w niemieckojęzycznej Wikipedii, lub innych źródłach informacje o Polsce, które są im w większości znane z polskich źródeł, nauki w szkole, mediów. Nastąpił czas porównań: „Währung: złoty, 1 złoty = 100 groszy” „Aha, Währung to pewnie waluta”. Czytamy dalej „BIP” Co to za skrót? Szukamy w również w wyszukiwarce, wychodzi Bruttoinlandsprodukt, ale uczniowie dalej nie wiedzą, co to jest. Można sięgnąć po słowniki w bibliotece, a można użyć translatorów on-line. I po dłuższej chwili wynik: produkt krajowy brutto. Z lekcji na lekcję rośnie samodzielność i kreatywność uczniów. Lekcje z komputerami i tak są efektywniejsze niż siedzenie nad kserokopią „Wzorów listów niemieckich”, przez samą atrakcyjność komputera i internetu dla uczniów.
Po takiej rozgrzewce można zacząć przegląd firm z różnych dziedzin gospodarki. W przeciwieństwie do proponowanego przez program szczegółowego podziału treści nauczania i ćwiczeń, przeglądając różne firmy w internecie trzeba te treści potraktować całościowo: Znajdując jakąś firmę, dowiadujemy się zarówno o profilu jej działalności, jej ofercie, działalności handlowej czy usługowej, reklamie. Niekiedy można uzyskać informacje o ofertach pracy, odczytać niektóre dokumenty wewnętrzne, np. zapytanie ofertowe, zamówienia materiałów i towarów, formularze, faktury, reklamacje, sposób kontaktu. Zaletą takiego odczytywania informacji jest ich różnorodność. Nawet w jednej dziedzinie każda firma ma swoją specyfikę i inaczej się prezentuje. Można uczniom zaproponować zadanie znalezienia „wspólnego mianownika” poszczególnych danych. Poszukiwania takie są ciekawe, mogą trwać prawie w nieskończoność, ale trzeba je zakończyć, zgodnie z ćwiczeniami z punktu 2 materiału nauczania, próbą zredagowania oferty, zapytania, informacji o przedsiębiorstwie i innych wyrażeń
Zadaniem nauczyciela jest kierowanie lekcją i tym, co się pojawia na ekranach. Bo pracownia komputerowa to też pokusa szukania treści rozrywkowych nie związanych z lekcją. Trzeba to kontrolować, sterować ocenami, inaczej będzie chaos. Wysoka jest też skuteczność lekcji porównawczych. Porównujemy międzynarodowe informacje gospodarcze w języku polskim i niemieckim. Wspólnie czytamy nagłówki gazet (np. Financial Times Deutschland). Może się to wydawać trudne, ale tu świetnie się ćwiczy umiejętność analizy i selekcji potrzebnych informacji. Uczniowie odkrywają, że nie muszą wszystkiego rozumieć, aby uzyskać potrzebne informacje.
Internet to olbrzymie źródło wiedzy, ale też niechcianych informacyjnych śmieci. Na lekcjach z komputerem trzeba uczniów uczulić na konieczność selekcji informacji i materiałów i – niekiedy – krytycyzmu, nie traktowania wiedzy z internetu jako „świętej”, jak najwyższego autorytetu. Warto również wykorzystać internet do podania aktualnych informacji gospodarczych, ekonomicznych i handlowych z niemieckojęzycznych źródeł. We wcześniejszym programie nauczania języka obcego zawodowego było miejsce np. na ćwiczenia w wypełnianiu deklaracji celnych, które były przydatne przed wejściem Polski do Unii Europejskiej i strefy Schengen. Teraz, w perspektywie otwarcia niemieckiego rynku pracy bardziej przydają się umowy o pracę, kontrakty grupowe, czy umowy o wspólnym opodatkowaniu.
Internet, któremu poświęcono tu dużo miejsca nie powinien być jednak jedynym źródłem wiedzy na lekcjach języka obcego zawodowego. Niestety, w warunkach wielu szkół jest to jedyne źródło, najtańsze i najmniej kłopotliwe. Najtańsze, bo w każdej szkole jest pracownia informatyczna, wystarczy tylko wygospodarować czas między lekcjami informatyki. Najmniej kłopotliwe, bo nie wymaga zbiórki pieniędzy, zamawiania czegokolwiek, a potrzebne rzeczy można wydrukować. Mimo wszystko nie należy rezygnować z możliwości zdobycia innych źródeł wiedzy. Głównie chodzi o materiały na papierze, książki, broszury, foldery, czasopisma o tematyce ekonomicznej i gospodarczej. Te ostatnie są najbardziej chyba i najłatwiej dostępne w dużych punktach sprzedaży prasy. Niestety, ich cena to przeważnie aktualny przelicznik euro na złotówki, Financial Times Deutschland kosztuje 3,50 Euro, Handelsblatt – 4,50 Euro. Warto jednak, by uczniowie chociaż raz „namacalnie” poznali takie wydawnictwa.

Podsumowanie:
Język obcy zawodowy jest w technikum ekonomicznym i technikum handlowym rozszerzeniem nauczania języka obcego przedmiotowego. Można go realizować w szkole różnymi sposobami i metodami. Postęp techniczny i globalizacja, dostępność informacji ułatwiają nauczanie, stąd niezbędne jest wykorzystanie wszelkich dostępnych narzędzi, żeby zrealizować założenia programowe tego przedmiotu. Wprowadza on w prawdziwy, zagraniczny świat biznesu, handlu i ekonomii. Ogólne wytyczne programowe Ministerstwa Edukacji Narodowej i brak podręcznika mogą być postrzegane jako przeszkody w nauczaniu tego przedmiotu. W rozumieniu autora tego opracowania są to jednak pozytywne czynniki, dzięki którym proces kształcenia można zindywidualizować i uatrakcyjnić. Kreatywność i zaangażowanie nauczyciela języka powodują, że lekcje te odbierane są pozytywnie, uczniowie chętnie poznają nowe rzeczy i osiągają pozytywne efekty swojej pracy, a w szerszym kontekście przyczynia się to do poprawy jakości pracy szkoły.