Wykorzystanie metody W. Sherborne "Ruchu Rozwijającego" w procesie rewalidacji dzieci niepełnosprawnych intelektualnie

dr Grażyna Cęcelek

Aby dzieci niepełnosprawne intelektualnie mogły samodzielnie, bądź z pomocą drugiej osoby funkcjonować w środowisku społecznym, konieczne jest systematyczne wspomaganie ich rozwoju, ciągła ich edukacja i rewalidacja, chociażby na poziomie przygotowania do samodzielnego życia (jeśli to możliwe).
Oddziaływania te nastawione są na kształtowanie optymalnego rozwoju wychowanków oraz przygotowanie ich do życia w społeczeństwie (w granicach indywidualnych właściwości jednostki) i wymagają łącznego stosowania wielu różnych metod usprawniających i terapeutycznych. Ważna jest odpowiednia metodyka – podzielenie materiału na małe etapy, kroki, które wprowadzamy stopniowo. Należy często stosować przekaz ruchowy, pozawerbalny, jest on łatwiejszy w odbiorze.
Jedną z metod stosowanych w obszarze wspomagania dzieci z różnego rodzaju niepełnosprawnościami jest Metoda Ruchu Rozwijającego (MRR) Weroniki Sherborne.
Metoda Ruchu Rozwijającego stworzona została w latach 60-tych przez angielską nauczycielkę wychowania fizycznego, tańca i ruchu Weronikę Sherborne. Na początku swej pracy z dziećmi realizowała ona zajęcia w sposób tradycyjny, do momentu, kiedy została uczennicą Rudolfa Labana, zmienił jej spojrzenie na ruch i ciało człowieka. Swoje nowe doświadczenia i inne spojrzenie na ruch w pracy początkowo wykorzystywała z dziećmi sprawnymi, a następnie przeniosła je na dzieci specjalnej troski. Stała się nauczycielem dla innych nauczycieli, studentów, terapeutów, specjalistów i innych osób pracujących z dziećmi.
Rudolf von Laban posłużył się sześcianem by opisać ruch ludzkiego ciała wyznaczając trzy podstawowe kierunki, w których się ono porusza: przód – tył, prawo – lewo, góra – dół. Weronka Szerborne opierając się na jego teoriach, uznała za bardzo istotne kształtowanie świadomości części ciała, szczególnie środka ciała/centrum ciała (tułowia/brzucha). Podstawowym celem MRR jest zaspokojenie potrzeb, co następuje poprzez rozwijanie następujących aspektów: świadomości siebie i innych.

Opracowany przez Weronikę Sherborne system ćwiczeń wywodzi się z baraszkowania, naturalnej formy kontaktu rodzic – dziecko. Został on oparty na twierdzeniu, iż rozwój ruchowy jest podstawą do rozwoju poznawczego. Ruch jest tutaj narzędziem do wspomagania tego rozwoju, służy do usprawniania ruchowego. Rozwija się w ten sposób świadomość własnego ciała i przestrzeni.
Celem metody jest wspomaganie prawidłowego rozwoju dziecka i korekcja jego zaburzeń. Stąd ważne miejsce w metodzie zajmuje wielozmysłowa stymulacja psychomotoryczna i społeczna, oparta o ruch, jako czynnik wspomagania.
Proponowany terapeutyczny system ćwiczeń wywodzi się z okresu wczesnego dzieciństwa z tzw. baraszkowania, które zawiera w sobie element bliskości fizycznej i emocjonalnej. Jest to zdaniem W. Sherborne naturalna potrzeba dziecka do zaspakajania tych potrzeb, poprzez kontakt z osobami dorosłymi. Powstałe podczas ćwiczeń doznania wypływające z własnego ciała i odczuwanie go w kontekście z elementami otoczenia, dają dziecku poczucie jego indywidualności. Cechą charakterystyczną metody jest rozwijanie przez ruch: świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego, świadomości przestrzeni i działania w niej oraz dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi kontaktu.
Poprzez zastosowanie odpowiednich zestawów ćwiczeń ruchowych tworzy się możliwość realizowania potrzeb psychicznych, a tym samym sposobność ujawnienia się własnej aktywności jednostki. Ważne dla osób upośledzonych umysłowo jest to, że znajomość mowy nie jest konieczna do uczestniczenia w tych ćwiczeniach. Bodźce kinestetyczne, poczucia związane z równowagą, dotykiem, odczuwaniem ruchu leżą u podstaw kształtowania własnej tożsamości. Metoda pozwala dzielić przestrzeń z innymi osobami, nawiązać z nimi bliski kontakt oraz poczuć się we własnym ciele jak w domu.
Metoda Ruchu Rozwijającego opiera się na doświadczaniu przez wychowanka ruchu, kontaktu emocjonalnego, kontaktu fizycznego, kontaktu społecznego oraz pozwala mu na poznanie własnego ciała.
Oddziaływania prowadzone w ramach opisywanej metody pozwalają na rozwój następujących obszarów funkcjonowania wychowanka:
• świadomości schematu ciała, integracji poszczególnych jego części,
• orientacji w czasie i przestrzeni w środowisku zewnętrznym,
• poczucia bezpieczeństwa, zaufania do siebie i partnera,
• emocji, opanowywania ich,
• własnej inwencji, pewności siebie, inicjatywy,
• spontaniczności ruchu i zachowań,
• sprawności ruchowej, wyobraźni, pojęć,
• koncentracji uwagi, sposobu komunikowania się,
• umiejętności rozluźniania się po okresie napięcia i koncentracji,
• integracji w środowisku społecznym.

Podczas zajęć uczestnicy poznają otoczenie i uczą się czuć w nim bezpiecznie. Dzięki temu wyzbywają się lęku przed odkrywaniem, poszukiwaniem nowych możliwości swojego ciała oraz nawiązywania relacji z innymi osobami. Niezwykle ważne jest, aby kształtować u wychowanków umiejętności w kontrolowaniu ciała, emocji czy kontaktów społecznych.
Według Weroniki Sherborne podstawą zajęć realizowanych w obszarze tej metody jest rozwijanie u dzieci umiejętności ruchu kreatywnego. Ważne jest również, aby zajęciom towarzyszyła spontaniczność, brak zahamowań i swoboda. Struktura zajęć MRR jest dość zróżnicowana, ponieważ jej podstawą jest dostosowanie zajęć do potrzeb i możliwości uczestników.
Ćwiczenia – relacje oparte na wykorzystaniu ruchu, bliskiego kontaktu fizycznego służą tworzeniu więzi emocjonalnych oraz budowaniu poczucia bezpieczeństwa. Sesje oparte są na pracy w parach lub jako zajęcia dla trzech bądź większej liczby osób, może być to także praca indywidualna terapeuty z jedną osobą, młodszego dziecka ze starszym lub dwojgiem dzieci różniących się poziomem rozwoju lub stopniem zaburzenia funkcjonowania psychomotorycznego. Zajęcia mogą być najpierw prowadzone w mniejszych grupach, aby następnie przejść do większych, trwają około 30 minut. Najczęściej dziecko pracuje z dorosłymi (rodzicami, terapeutami, nauczycielami), zdarza się także, że dzieci są sobie nawzajem partnerami.
Zakres każdego ćwiczenia może być bardziej lub mniej rozszerzony zgodnie z potrzebami, stopniem zaawansowania, możliwościami. Dzieci upośledzone umysłowo wymagają wielu ćwiczeń prowadzących do poznania ciała, przestrzeni, koncentracji, rozwoju, siły oraz nawiązania kontaktów. Język używany przez prowadzącego powinien być dostosowany do grupy, z jaką pracuje.

W metodzie Ruchu Rozwijającego można wydzielić kilka kategorii ćwiczeń:
 ćwiczenia kształtujące świadomość osoby,
 ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała (świadomość ciała);
 ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i budować poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu (świadomość przestrzeni);
 ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracę z partnerem i grupą:
 oparte na relacji „z” (relacji opiekuńczej),
 oparte na relacji „przeciwko” (relacje mocy i energii),
 oparte na relacji „razem” (relacji partnerskiej)
 ćwiczenia twórcze,
 ćwiczenia z rekwizytem – chusta.

Na podstawie długoletniej praktyki w pracy MRR stworzono schemat składający się z czterech sekwencji ilustrujących dynamikę przebiegu zajęć. Pomaga to w projektowaniu spotkań – konstruowaniu konspektów do zajęć oraz długoterminowego planowania cyklu zajęć MRR.
Pierwsza z sekwencji odnosi się do liczby osób ćwiczących jednocześnie. Początkowo elementy ćwiczeń powinny być skoncentrowane na każdym dziecku z osobna („ja”). Następnie przechodzi się do ćwiczeń w parach (dwie osoby).
Kolejny etap to ćwiczenia w małych grupach (3 – 4 osoby), a dopiero na końcu powinny odbywać się w całej grupie terapeutycznej. Ład i porządek w czasie zajęć daje poczucie bezpieczeństwa podczas relacji z innymi osobami. Wynika stąd kolejność, w jakiej rozwija się świadomość dzieci uczestniczących w terapii. Pierwszy etap to koncentrowanie się na samym dziecku, co uczy go świadomości własnego ciała. Uczestnik stopniowo staje się świadomy otaczającej go przestrzeni. Kolejnym etapem jest wchodzenie w relacje z innymi osobami, dzięki czemu dziecko nabywa świadomości dzielenia się przestrzenią z innymi osobami. Tutaj również dziecko uczy się czuć bezpiecznie, poczucie bezpieczeństwa wzrasta wraz z poznaniem otaczającej rzeczywistości.
Trzecia sekwencja uczy by ćwiczenia rozpoczynać w niskiej pozycji, leżąc lub siedząc na podłodze. Bliski kontakt z podłożem daje poczucie stabilności, „ugruntowania”, a to daje poczucie bezpieczeństwa. Następnym etapem są ćwiczenia wykonywane nieco wyżej, nad podłogą (na czworaka, w kocu uniesionym nad podłogą). Ostatni etapem są ćwiczenia w pozycji stojącej lub wymagające oderwania się od podłogi (podskoki, podnoszenie do góry, podrzucanie).
Kolejna sekwencja jest podsumowaniem trzech poprzednich. Pierwszym jej elementem jest nabywanie świadomości własnego ciała, świadomości otaczającej przestrzeni oraz przebywających w niej osób. Po „oswojeniu się” dziecka z własnym ciałem i przestrzenią rozpoczyna się nawiązywanie kontaktów z pozostałymi uczestnikami. Pierwszą najbezpieczniejszą relacją – jest relacja „z” – opiekuńcza. Dziecko jest tutaj bierne, a cała inicjatywa spoczywa na jego partnerze. Kolejnym krokiem jest umożliwienie dziecku nawiązywania relacji „przeciwko” partnerowi. Tutaj obydwoje ćwiczących jest aktywnych i silnych. Dziecko może tutaj wypróbować swoją energię i poznać zasady zabaw z „siłą bez agresji”. Docelową relacją, jaką dziecko powinno nauczyć się podczas zajęć MRR jest relacja „razem”. To nic innego, jak współpraca partnerów. Tym razem także każdy z partnerów jest tak samo silny i aktywny, jednak odwrotnie jak w poprzedniej relacji całe zaangażowanie jest wykorzystywane do wspólnych działań. W każdym wyżej wymienionym ćwiczeniu mogą brać udział dwie lub więcej osób, jednak liczba uczestników powinna zawsze być zgodna z pierwszą sekwencją.
Ostatnia sekwencja jest nadrzędna do pozostałych – stopniowo rośnie zaufanie dziecka. Po pierwsze dziecko uczy się ufać swojemu ciału, potem zdobywa zaufanie do ćwiczącego z nim partnera a później do kolejnych uczestników terapii. Dopiero takie w pełni wykształcone zaufanie do partnera pozwala na twórczą aktywność dziecku, która powinna mieć miejsce w końcowej części zajęć. Ważne jest także by nie istniały bariery, by była pełna swoboda i brak zahamowań. Wszystkie te sekwencje powinno się stosować do całego cyklu zajęć terapeutycznych, kolejnych sesji, oraz do poszczególnych kategorii ćwiczeń podczas trwania zajęć. Największe zastosowanie ma grupa ćwiczeń pozwalających dzieciom poznać swoje ciało, dlatego zalecana jest ona szczególnie dzieciom o zaburzonym schemacie ciała. Ćwiczenia te są szczególnie wskazane, gdyż nie wymagają od wychowanka ukierunkowanej aktywności własnej, która często przerasta możliwości rozwojowe osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopni znacznym. W proponowanych ćwiczeniach dziecko może być bierne, stroną aktywną jest tu dorosły. Innym ważnym powodem jest fakt, że wykonuje się je na podłodze. Bliski kontakt ciała dziecka z podłożem daje poczucie bezpieczeństwa. Kolejnym powodem szerokiego zastosowania tych ćwiczeń jest to, że one w sposób prosty przekazują dziecku wiedzę o budowie jego ciała.
W proponowanych ćwiczeniach dochodzi do integracji własnego ciała i jego poznania (ważne tu jest wyczucie centralnej części ciała tj. brzucha i tułowia). Poczucie wzajemnej bliskości ćwiczących partnerów, ułatwia akceptację niedoskonałej cielesności dziecka. Ćwiczenia dają poczucie bezpieczeństwa oraz zaufania do siebie i do innych. Wykonywane w grupie, budują więzi grupowe i interpersonalne. Zajęcia stanowią element doskonałej zabawy. Mają właściwości relaksu. Dostarczają psychicznych i fizycznych doznań, które pobudzają świadomość ciała, kontrolę nad nim, podorując dobre samopoczucie. Dając chwile odprężenia, są czynnikiem w rozładowaniu napięć i tym samym obniżają spastyczność.
Metoda W. Sherborne – w odróżnieniu od metod rehabilitacji ruchowej – koncentruje się przede wszystkim na kontakcie z innymi osobami, komunikacji pozawerbalnej oraz aspekcie terapeutycznym, którego podstawą jest ruch. Metoda ta wymaga od nauczyciela nie tylko znajomości ćwiczeń, ale przede wszystkim terapeutycznego podejścia do dziecka, podejścia opartego na umiejętności nawiązywania kontaktu, otwartości na potrzeby dziecka i elastyczności w prowadzeniu zajęć. Jest to szczególnie ważne w pracy z dziećmi z głębokim stopniem niepełnosprawności intelektualnej.
Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne, jest metodą dość znaną i stosowaną z powodzeniem w pracy z dziećmi i dorosłymi z różnego rodzaju niepełnosprawnością. Traktuje się ją często jako formę niewerbalnego treningu interpersonalnego.

Bibliografia:
1. Bogdanowicz M., Kasica A., Ruch rozwijający dla wszystkich- Efektywność metody Weroniki Sherborne, Wyd. Harmonia, Gdańsk 2003.
2. Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M., Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka. Warszawa, WSiP 1992.
3. Bogdanowicz M., Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka", WSiP, Warszawa 1996.
4. Kielin J. (red), Rozwój daje radość- Terapia dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
5. Przasnyska M., Kisiel B., Bogdanowicz M., Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, WSiP, Warszawa 2003 r.
6. Sherborne W., Sadowski B., Ruch rozwijający dla dzieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.