Rehabilitacja osób z niepełnosprawnością intelektualną w ujęciu funkcjonowania układu nerwowego

Joanna Kłos

Rehabilitacja osób z niepełnosprawnością intelektualną w ujęciu funkcjonowania układu nerwowego.

Niepełnosprawność intelektualna, dawniej nazywana upośledzeniem umysłowym , jest zaburzeniem rozwojowym złożonym, o niejednorodnych objawach i zróżnicowanym stopniu nasilenia oraz trudnej do przewidzenia dynamice. Obejmuje nie tylko sferę poznawczego funkcjonowania człowieka, ale wywiera wpływ na całą jego osobowość i determinuje sposób jego funkcjonowania w społeczeństwie. Dla rozwoju ważne jest, aby diagnoza zaburzeń i podjęcie terapii odbyło się możliwie jak najwcześniej. Układ nerwowy będący w początkowej fazie jest bardzo plastyczny, a to sprzyja korekcji zaburzonych funkcji i kompensacji deficytów. Czasem możliwe jest zahamowanie zaburzeń o postępującym przebiegu, a nawet całkowite zatrzymanie niekorzystnych zmian. Wiadomo, że proces uczenia się mózgu poprzez odbiór wrażeń, zdobywanie doświadczeń, a potem ich generalizację jest najintensywniejszy w najwcześniejszej fazie rozwoju. Badania wykazują, że w ciągu pierwszych lat życia zdolność mózgu do tworzenia nowych połączeń między neuronami jest największa, co związane jest z procesem kształtowania się oraz mielinizacji neuronów. Dlatego dzieci najmłodsze – począwszy od niemowlaków, aż do szóstego roku życia są najbardziej podatne na postępowanie terapeutyczne. Z kolei niepodjęcie oddziaływań może spowodować, że wraz z wiekiem narastać będą zaburzenia utrudniające proces rehabilitacji. Jedna z zasad rehabilitacji mówi, że powinno się ją rozpoczynać możliwie najwcześniej. W odniesieniu do dzieci z niepełnosprawnością intelektualną trudno ten postulat zrealizować. Na podstawie badań z lat 70. ubiegłego wieku można powiedzieć, że niepełnosprawność intelektualną głęboką rozpoznaje się w 1. roku życia dziecka, znaczną w wieku 2–3 lat, umiarkowaną w wieku 4–5 lat, a w stopniu lekkim dopiero u 5–7-latków. Brak wczesnego rozpoznania oznacza opóźnienie we wdrożeniu rehabilitacji. A jaką rolę odgrywa wczesne usprawnianie, wiadomo już od pół wieku. W latach 60. XX stulecia został przeprowadzony przez Ricka Hebera słynny eksperyment, który wykazał, że bardzo wczesna i wszechstronna rehabilitacja, rozpoczynająca się zaraz po urodzeniu dziecka, może doprowadzić do niemal całkowitego wyeliminowania niepełnosprawności społeczno-rodzinnej i znacząco ograniczyć niepełnosprawność organiczną. W literaturze można znaleźć różne definicje niepełnosprawności intelektualnej (NI). Najczęściej i najprościej NI określa się jako stan powstały w okresie rozwojowym (przed 18 rokiem życia) objawiający się obniżeniem rozwoju sprawności intelektualnej znamiennie poniżej przeciętnej z wyraźnym niedostatkiem społecznych zachowań przystosowawczych. Można też przyjąć definicję, że jest to całkowity brak zdolności uczenia się lub jej osłabienie, wskutek czego umiejętności umysłowe nie rozwijają się, bądź też rozwój ten jest ograniczony lub opóźniony. Niepełnosprawność intelektualna definiowana jest przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne jako istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą ograniczenia w funkcjonowaniu przystosowawczym wyrażającym się zaburzeniami w rozwoju mowy, funkcji poznawczych i reakcji psychospołecznych oraz zaburzeniami w sprawności Różnorodność definicji niedorozwoju intelektualnego dowodzi złożoności problemu.
Układ nerwowy zapewnia łączność organizmu ze światem zewnętrznym, zespala układy w jedną całość, sprawując jednocześnie kontrolę nad tą całością. Możemy wyróżnić dwa podziały układu nerwowego: ośrodkowy układ nerwowy ( mózgowie, rdzeń kręgowy) oraz obwodowy układ nerwowy ( nerwy).Układ nerwowy koordynuje oraz reguluje czynności narządów w organizmie i umożliwia dostosowanie się do otoczenia oraz zachodzących w nim zmian. Wymiary niepełnosprawności intelektualnej. O każdym rodzaju niepełnosprawności możemy mówić w kontekście wymiarów. Wymiar organiczny – w przypadku niepełnosprawności intelektualnej dotyczy głównie uszkodzenia budowy oraz fizjologii centralnego układu nerwowego, które uzewnętrznia się w postaci dysfunkcji, zaburzenia stanu zdrowia. Upośledzenie umysłowe traktuje się jako stan powstały w wyniku działania różnych czynników patogennych, które najczęściej dzieli się ze względu na okres ich działania:
- działające na komórki rozrodcze rodziców;
- działające w okresie rozwoju płodowego (czynniki prenatalne);
- działające w okresie porodu (czynniki perinatalne, okołoporodowe);
- działające po urodzeniu dziecka (czynniki postnatalne).
Rehabilitację osób niepełnosprawnych intelektualnie opieram na ćwiczeniach z metody W. Sherborne „ Ruchu rozwijającego” która, została opracowana w latach 60 XXw. Jej celem jest prawidłowe wspomaganie rozwoju dziecka oraz korekcja jego zaburzeń. Najważniejsza jest wielozmysłowa stymulacja psychomotoryczna i społeczna oparta o ruch jako czynnik wspomagania. Terapeutyczny system ćwiczeń wywodzi się z okresu wczesnego dzieciństwa tzw. baraszkowania, który zawiera w sobie element bliskości fizycznej oraz emocjonalnej. Według Weroniki Sherborne doznania , które powstały podczas bliskości bardzo dobrze wpływaj na rozwój osoby. Najważniejszą cechą tej metody jest rozwijanie przez ruch: świadomość własnego ciała, usprawnianie ruchowe, świadomości przestrzeni oraz działania, nawiązywanie kontaktu z innymi osobami. Metodę W. Sherborne traktuje się jako część treningu interpersonalnego niewerbalnego. Zajęcia odbywają się grupowo lub indywidualnie i trwają około 30 min. W tej metodzie wyróżnia się cztery grupy ćwiczeń:
• -ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała
• - ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie
• - ćwiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu i współpracy z partnerami grupy
• -ćwiczenia twórcze
Celem kluczowym tej metody jest stymulowanie ogólnego rozwoju osób z niepełnosprawnością intelektualną, wspomaganie procesu integracji w grupie, wpływanie na prawidłowe relacje w społeczeństwie, stwarzanie dziecku okazji do poznania własnego schematu ciała i posługiwania się nim. Rozwija również sferę emocjonalną oraz społeczną, odpręża buduje wzajemne zaufanie. Zajęcia prowadzone Metodą Ruchu Rozwijającego charakteryzują się stałą strukturą, chodź poszczególne spotkania mogą być bardzo zróżnicowane pod względem treści, w zależności od potrzeb uczestników. Ćwiczenia oparte są na twórczym wykorzystaniu ruchu, bliskim kontakcie fizycznym sprzyjającym tworzeniu pozytywnych więzi emocjonalnych. Osoby z niepełnosprawnością umysłową wymagają szczególnych form pracy uwzględniających ich specyficzne potrzeby. Ruch jest nieodzownym atrybutem ludzkiego życia. Towarzyszy człowiekowi niemal od zarania. Jest niezwykle ważnym składnikiem ludzkiego życia, chociaż często zapominamy o jego walorach. Doświadczenia ruchowe mają podstawowe znaczenie dla rozwoju wszystkich osób, a szczególnie ważne są dla osób ze specjalnymi potrzebami, które często mają trudności w kontakcie z „własnym ciałem” oraz w relacjach z innymi ludźmi. Ćwiczenia w swym charakterze zbliżone są do spontanicznych zabaw, nie stanowią jednak formalnego programu narzucającego kolejność wykonywania określonych aktywności.
Poznanie własnego ciała
Wyczuwanie brzucha, pleców, pośladków:
• ślizganie się w kółko na brzuchu, na plecach
• siedząc - przyciąganie kolejno nóg (ręce oparte wzdłuż boków), kręcenie się w kółko na pośladkach; przewrót na plecy; przyciąganie kolan, chowanie głowy, rozprostowywanie się do pozycji leżącej;
• czołganie się na brzuchu do przodu, z wyciąganiem i zginaniem na przemian rąk i nóg; czołganie się na plecach do przodu z wyciąganiem i zginaniem na przemian rąk i nóg
Wyczuwanie nóg i rąk:
• podciąganie kolan do siadu skulonego
• pchanie kolan do siadu prostego (pokonując opór)
• w siadzie prostym - rozcieranie i poklepywanie kolan
• maszerowanie i bieganie z podnoszeniem wysoko kolan
• chodzenie na „sztywnych"/"miękkich" nogach
Wyczuwanie całego ciała:
• leżenie na plecach
• turlanie się (mięśnie naprężone i rozluźnione)
• leżenie z rękami wzdłuż ciała ( napinanie i rozluźnianie mięśni)
Świadomość przestrzeni
Propozycje ćwiczeń
• leżenie na plecach, na brzuchu
• jedna osoba robi „mostek", a druga obchodzi ją na czworakach, przechodzi pod, przez, nad, dookoła
• grupa tworzy „tunel" - pozostałe dziecko czołga się pod tunelem na plecach, brzuchu
Kontakt z drugim człowiekiem
• Dzięki tym ćwiczeniom uczymy zaufania, wyczulenia na potrzeby innych. Relacje międzyludzkie można sklasyfikować jako:
• ruch „z" (with) - jeden z partnerów jest bierny, drugi zaś aktywny i opiekuńczy względem pierwszego
• ruch „przeciwko" (against) - polega na uświadomieniu osobom ich siły względem drugiego (nie może jednak wywoływać agresji)
• ruch „razem" (shared) - jednakowe zaangażowanie osób
Propozycje ćwiczeń
Ćwiczenia „z":
• ciągnięcie za kostki ćwiczącego, leżącego na brzuchu lub na plecach
• ciągnięcie za przeguby rąk lub za łokcie ćwiczącego leżącego na plecach
• kołysanie: pozycja siedząca, tworzenie „fotelika" dla ćwiczącego „pasywnego" i obejmowanie go, łagodnie kołysząc do przodu
• kołysanie w różnych kierunkach: obejmujemy jedną ręka partnera, drugą opieramy z tyłu o podłogę, „opiekujący się" musi cały swój ciężar przenieść na rękę opartą z tyłu
• prowadzenie „ślepca": ćwiczący zamyka oczy i jest oprowadzany
• próby utrzymania równowagi i ciężaru ciała
Ćwiczenia „przeciw":
• „skała": ćwiczący staje stabilnie w rozkroku podpartym lub siedzi mocno podparty o podłoże; współćwiczący próbuje przesunąć „skałę", pchając lub ciągnąc w różnych kierunkach
• „worek": to samo ćwiczenie ze współćwiczącym leżącym na plecach lub brzuchu, a także próbowanie przewrócenia współćwiczącego na drugą stronę
• „paczka": dziecko zwija się w kłębek, a współćwiczący usiłuje „rozwiązać paczkę", ciągnąć za nogi i ręce; „paczka" może zostać podniesiona w górę ( „nierozwiązana"), co dowodzi dużej koncentracji energii i skupienia na zadaniu
Ćwiczenia „razem":
• partnerzy siedzą złączeni plecami, po czym wstają, nie odrywając się od siebie, napierając na siebie plecami tak, aby obydwaj powstali
• kołysanie się: siedząc przodem do siebie z lekko zgiętymi nogami, ćwiczący trzymają się za ręce lub przeguby; na zmianę kładą się na plecy i są przeciągani przez partnera (ze zmianą ról)
• równowaga: stojąc do siebie twarzą i trzymając się za ręce, ćwiczący odchylają się i przechodzą do siadu, a następnie razem wstają
• kołysanie: dwóch ćwiczących siedzi naprzeciwko, pomiędzy nimi trzeci, kolana lekko ugięte i rozsunięte, ręce wyciągnięte do przodu; ćwiczący w środku jest kołysany na boki przez partnerów; uwaga skupia się na podtrzymywaniu jego głowy i ramion, należy czuwać nad płynnością ruchów
Metoda Ruchu Rozwijającego została przebadana naukowa. Dowiedziono, że wpływa bardzo korzystnie na rozwój dzieci z różnymi zaburzeniami intelektualnymi. Taka terapia ma ogromny wpływa na rozwój ruchowy, emocjonalny, społeczny oraz poznawczy dziecka. Efektywność tej metody w terapii z dziećmi z niepełnosprawnościami intelektualnymi jest wysoka.
BIBLIOGRAFIA:

Bobkowicz - Lewartowska L. (2011). Niepełnosprawność intelektualna. Diagnozowanie, edukacja i wychowanie. Gdańsk: Harmonia Universalis.

Kościelak R. (1989). Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo. Warszawa: PWN.

Kościelska M. (1995). Oblicza upośledzenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Lausch-Żuk J. (1997). Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym. W: W. Dykcik (red.) Pedagogika specjalna. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Obuchowska I. (red.). (1999). Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP.

Wyczesany J. (1997). Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym. W: W. Dykcik (red.) Pedagogika specjalna. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

W. Sherborne „Ruch rozwijający dla dzieci” Warszawa 2006

Bogdanowicz M., Kasica A. (2009). Ruch Rozwijający dla wszystkich. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia