Co każdy rodzic powinien wiedzieć na temat rozwoju mowy dziecka

Komunikowanie się z innymi ludźmi jest jedną z najważniejszych potrzeb psychicznych każdego człowieka. Dzięki temu procesowi ma on możliwość poznawania samego siebie oraz otaczającej go rzeczywistości, co z kolei warunkuje jego właściwe funkcjonowanie w społeczeństwie. Mowa odgrywa szczególnie ważną rolę w prawidłowym rozwoju dziecka. Prawidłowy rozwój mowy dziecka wpływa na globalny rozwój jego osobowości. Dziecko poznaje otaczający świat dzięki rozumieniu mowy, a umiejętność mówienia pozwala mu wyrazić swoje spostrzeżenia, uczucia, pragnienia. W celu wyrażenia i przekazania drugiej osobie swoich odczuć, pragnień i myśli dziecko wykorzystuje między innymi słowa. Dlatego należy uczynić wszystko, aby była one zrozumiałe dla otoczenia a rozwój mowy przebiegał harmonijnie.
Umiejętność poprawnego mówienia jest w naszych czasach szczególnie ważna. Coraz większą rolę odgrywają bowiem środki przekazu opierające się na słowie mówionym. Tymczasem polskie statystyki podają wysokie wskaźniki wad wymowy u dzieci. Zaburzenia te dotyczą zarówno nieprawidłowego rozwoju mowy jak i zaburzeń powstających już w okresie prawidłowego funkcjonowania mowy.
Wiedzę o tym, jak rozwija się mowa dziecka powinien posiadać każdy rodzic, aby umiejętnie obserwować ten proces. Bez tej wiedzy nie można sensownie ingerować w rozwój mowy dziecka, nie można mu pomóc a przeciwnie-można mu zaszkodzić wymagając od dziecka tego, czemu sprostać nie może, czy też lekceważąc bądź przeoczając niepokojące sygnały.

Etapy rozwoju mowy
Rozwój mowy uwarunkowany jest genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale możliwy jest jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym z innymi ludźmi. Jest to proces, w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne. Nie przebiega on u wszystkich dzieci jednakowo. Niejednakowa jest też kolejność przyswajania przez dzieci głosek. Stopień rozwoju mowy zależy od wpływu środowiska oraz od psychofizycznego rozwoju dziecka. Zatem rodzice powinni wiedzieć, jak przebiega on prawidłowo, kiedy pojawiają się poszczególne głoski, aby umiejętnie kierować tym rozwojem. W rozwoju mowy wyodrębnia się cztery okresy:
• okres melodii (0-1 rok życia),
• okres wyrazu (1-2 rok życia),
• okres zdania (2-3 rok życia),
• okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 rok życia dziecka).

Normą rozwojową jest, jeśli dziecko w wieku:
• 0-1 roku-komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku, głuży, gaworzy, wymawia pierwsze wyrazy: mama, tata, baba;
• 1-2 lat-używa prawie wszystkich samogłosek z wyjątkiem nosowych (ą, ę) oraz wymawia niektóre spółgłoski (p, b, m, t, d, n, k, ś, ć, czasem: ź, dź). Pozostałe zastępuje innymi. Wypowiada się jednowyrazowo: np. pomidor-midol, kaczka-kaka. W mowie dziecka mogą się pojawić uproszczenia i słowa zrozumiałe dla najbliższego otoczenia;
• 3 lat-porozumiewa się prostymi zdaniami, wymawia wszystkie samogłoski i spółgłoski (p, pi, b, bi, m, mi, n, ni, f, fi, w, wi, t, d, n, ch, l, li, g, gi, k, ki);
• 4 lat-wymawia głoski s, z, c, dz. Mowa ulega dalszemu doskonaleniu;
• 5-6 lat-wymawia głoski sz, ż, cz, dż, r;
• 7 lat-ma utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia.

Środowisko kształtowania mowy
Podstawowym środowiskiem kształtowania myślenia i mowy dziecka jest rodzina. Rozwój tych funkcji przebiega tu samorzutnie w związku z różnorakimi sytuacjami dnia powszedniego: ubieraniem, rozbieraniem, myciem, jedzeniem, zabawą, zajęciami domowników itp. Mowa jego opiekunów jest dla niego wzorem, którą stara sobie przyswoić. Stąd wynika wyjątkowa i niezastąpiona rola rodziny. Ale rolę tą nie każda rodzina dobrze pełni. Niekiedy sami rodzice przyczyniają się do powstawania opóźnienia w rozwoju mowy dziecka, czy nawet zaburzeń mowy. Dzieje się to wtedy, gdy przemawiają do dziecka w sposób pieszczotliwy, zniekształcając wyrazy. Mając taki wzór do naśladowania dziecko zaczyna wymawiać nieprawidłowo. Również nadmierny rygoryzm, przecenianie możliwości dziecka, ustawiczne wytykanie i poprawianie błędów, które w tym czasie mieszczą się w granicach normy rozwojowej także mogą być przyczyną powstawania wad wymowy.
Często rodzice nie uświadamiają sobie tego, że ich dziecko ma wadę wymowy i nie dostrzegają narastających nieprawidłowości. Ma to miejsce wówczas, gdy dziecko zbyt długo pozostaje jedynie w kręgu rodziny, nie nawiązując kontaktów z szerszym środowiskiem społecznym. Zdarza się także, że rodzice wiedzą, że ich dziecko nieprawidłowo mówi, ale czekają, aż z tego „wyrośnie”.
Skutkiem pisanych powyżej zachowań, oddziaływań rodziców może być powstawanie zaburzeń mowy, których nawarstwianie i nie rozpoczęta odpowiednio wcześnie terapia logopedyczna powodują wady wymowy. Nie wszyscy rodzice wiedzą, jak przykre następstwa mają wady wymowy. Dzieci z takimi wadami są wyśmiewane przez kolegów, tracą zaufanie do otoczenia, zaczynają unikać towarzystwa rówieśników i wzrasta w nich niechęć do mówienia. Wady wymowy utrudniają naukę w szkole, są przyczynami trudności w nauce czytania, pisania i przysparzają wiele przykrych doświadczeń. Dlatego tak ważne jest zwracanie uwagi na rozwój mowy dziecka. Jeżeli nie przebiega on harmonijnie i występują w nim zaburzenia, należy niezwłocznie zwrócić się do logopedy.

Zalecenia dotyczące wczesnej profilaktyki
W trosce o prawidłowy przebieg rozwoju mowy dziecka rodzice powinni podejmować odpowiednie działania profilaktyczne. Najważniejsze zalecenia dotyczące wczesnej profilaktyki to:
• Wypowiedzi osób z najbliższego otoczenia powinny być poprawne. Do dziecka należy mówić powoli, wyraźnie. Należy unikać języka dziecinnego (spieszczania) w trakcie rozmowy z dzieckiem.
• Dziecko powinno reagować na aktywność uczuciową i słowną otoczenia.
W przypadku, gdy brak takiej reakcji, można podejrzewać niedosłuch. Konieczna jest wtedy kontrola lekarska.
• Nie należy gasić naturalnej skłonności dziecka do mówienia obojętnością, cierpką uwagę, lecz słuchać uważnie wypowiedzi, zadawać dodatkowe pytania, co przyczyni się do korzystnego rozwoju mowy.
• Nie wolno poprawiać wymowy dziecka, żądać by kilkakrotnie powtarzało dane słowo, zawstydzać, karać za wadliwą wymowę. Hamuje to chęć do mówienia, a co za tym idzie w konsekwencji dalszy rozwój mowy.
• Wskazane jest częste opowiadanie dziecku bajek, czytanie, oglądanie wspólne filmów i rozmawianie na ich temat.
• Nie należy zaniedbywać chorób uszu, gdyż nie leczone mogą powodować niedosłuch, a w następstwie dyslalię lub niemotę.
• Jeśli dziecko ma nieprawidłową budowę narządów mowy (rozszczepy warg, podniebienia, wady zgryzu lub uzębienia), konieczne jest zapewnienie opieki lekarza specjalisty, gdyż wady te są przyczyną zaburzeń mowy.
• Dziecka leworęcznego nie należy zmuszać do posługiwania się ręką prawą w okresie kształtowania się mowy. Naruszanie w tym okresie naturalnego rozwoju sprawności ruchowej zaburza funkcjonowanie mechanizmu mowy. Prowadzi to często do zaburzeń mowy, a w szczególności do jąkania.
• Nie należy wymagać zbyt wczesnego wymawiania poszczególnych głosek. Dziecko nie przygotowane pod względem sprawności na narządów artykulacyjnych, niedostatecznie różnicujące słuchowo dźwięki mowy, a zmuszane do artykulacji zbyt trudnych dla niego głosek często zaczyna je zniekształcać, wymawiać nieprawidłowo. Tworzy się u dziecka w ten sposób błędne nawyki artykulacyjne, trudne do zlikwidowania.
• Jeśli dziecko osiągnęło już wiek, w którym powinno daną głoskę wymawiać, a nie robi tego, zasięgnijmy porady logopedy.

Wiedza rodziców dotycząca rozwoju mowy dziecka, prowadzenie przez nich działań profilaktycznych, zwrócenie się w porę do poradni logopedycznej, z pewnością może się przyczynić do zapobiegania i eliminowania trudności mowy u dziecka, które jeśli nie są usunięte w porę, utrwalają się i z czasem stają się wadami wymowy.

Stymulacja rozwoju mowy w domu

Na szczęście wielu rodziców wspiera na co dzień prawidłowy rozwój mowy swego dziecka w sposób intuicyjny, nie poprzez stosowanie specjalistycznych zabiegów, tylko za pomocą prostych, „zdroworozsądkowych” metod. Jakie to sposoby? Należą do nich:
• karmienie piersią, które to nie tylko pogłębia kontakt emocjonalny między matką a dzieckiem oraz daje maluszkowi poczucie bezpieczeństwa, ale stanowi, także naturalną gimnastykę języka, warg, żuchwy i podniebienia;
• nauka właściwego połykania, poprzez wczesne karmienie łyżeczką oraz picie z kubka;
• podawanie dziecku pokarmów wymagających gryzienia i żucia;
• odstawienie po 1 r.ż. smoczków i butelek (bardzo korzystne dla prawidłowego zgryzu!);
• częste oczyszczanie nosa z wydzieliny (najpierw jedna, potem druga dziurka), bardzo
ułatwia to utrzymanie nawyku oddychania przez nos,
• śpiewanie piosenek, wyliczanki, rymowanki, zabawy dźwiękonaśladowcze. Wszystkie te zabawy ćwiczą wrażliwość słuchową, poczucie rytmu oraz wzbogacają zasób słownictwa;
• opowiadanie dziecku bajek, czytanie książeczek, wierszyków, zabawy słowne, ruchowe i muzyczne. Dzięki temu dziecko poznaje nowe słowa i zwroty, uczy się poprawnie formułować wypowiedzi, rozwija percepcję i pamięć słuchową;
• proste ćwiczenia słuchowe, które dzieci wykonują w przedszkolu, a więc np. wsłuchiwanie się w dźwięki płynące z otoczenia, rozpoznawanie celowo wytwarzanych dźwięków (cięcie papieru nożyczkami, lanie wody, zgniatanie kartki itp.), szukanie ukrytego, tykającego zegarka;
• proste ćwiczenia warg i języka, jak choćby „strojenie minek” przed lustrem, lizanie lizaków i lodów (od dołu do góry), ziewanie (z zasłoniętymi ustami), oblizywanie warg itp.;
• ćwiczenia oddechowe np. puszczanie baniek mydlanych, dmuchanie balonów, gra na flecie, dmuchanie na ciepłe potrawy itp.;
• wspólna rozmowa z dzieckiem na różne tematy zachowując zasady poprawnej mowy tj. wymawiać wyraźnie wszystkie głoski, poprawnie budować zdania, nie spiesząc się i nie krzycząc.
Zasady współpracy z rodzicami
Rodzice bardzo często oczekują, iż podjęta terapia u logopedy rozwiąże ich i dziecka problemy. Sądzą, iż udział dziecka tylko w zajęciach logopedycznych jest wystarczające, aby nastąpiła poprawa w mowie. Jednak, tak nie jest. Terapia przyniesie efekt tylko wtedy, gdy będzie istniała współpraca rodziców z logopedą. Można wtedy liczyć na efekty pracy terapeutycznej.

Wskazówki dla rodziców dzieci uczęszczających na terapię logopedyczną:
1) Nawiązanie kontaktu z logopedą w celu uzyskania informacji o stanie mowy dziecka i otrzymania informacji na temat pracy z dzieckiem w domu.
2) Dopilnowanie, aby dziecko systematycznie uczęszczało na zajęcia logopedyczne.
3) Utrwalanie z dzieckiem opanowanego materiału w ramach ćwiczeń domowych. Materiał do ćwiczeń zawarty jest w zeszycie, który dziecko przynosi na zajęcia.
4) Systematyczne, codzienne prowadzenie ćwiczeń z dzieckiem w domu.
5) Prowadzenie ćwiczeń domowych w atmosferze spokoju, zrozumienia trudności dziecka (pośpiech i nerwowość utrudniają przyswajanie materiału).
6) Chwalenie dziecka nawet za minimalne osiągnięcia, co znacznie mobilizuje do wysiłku.

Tylko wówczas, gdy dziecko systematycznie uczęszcza na zajęcia, rodzice prowadzą z dzieckiem ćwiczenia w domu, stosując się do wyżej zawartych zaleceń, można liczyć na szybkie efekty terapii logopedycznej.

Magdalena Bocheńska

Literatura
1. Antos D., Demel G., Styczek I., „Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy”, PZWS, Warszawa 1971
2. Demel G., „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola”, WSiP, Warszawa 1998
3. Demel G., „Wady wymowy”, PZWL, Warszawa 1974
4. Kozłowska K., „Wady wymowy możemy usunąć”, WP ZNP, Kielce 1998
5. Spałek E., Piechowicz-Kułakowska C., „Jak pomóc dziecku z wadą wymowy”, Impuls, Kraków 1996