Podstawowe założenia metodyki pracy wychowawczej z dzieckiem z rodziny biednej

dr Grażyna Cęcelek

Podstawowe założenia metodyki pracy wychowawczej z dzieckiem z rodziny biednej

Istotnym problemem społecznym determinującym transmisję nierówności społecznych jest ubóstwo materialne, które niestety coraz częściej dotyka dzieci, co spowodowane jest przede wszystkim faktem, że najbardziej zagrożone ubóstwem są rodziny wielodzietne, ponieważ to one o wiele częściej niż inne gospodarstwa domowe żyją poniżej minimum socjalnego a nawet poniżej minimum egzystencji.
Dzieciństwo w enklawie biedy to zagrożenie dla rozwoju dziecka związane z wielowymiarową deprywacją potrzeb, przejawiające się w niedożywieniu, zaniedbaniach zdrowotnych, kiepskim wyposażeniu w pomoce szkolne, często niewłaściwej opiece ze strony dorosłych, a także w braku miłości i niezaspokojeniu innych potrzeb emocjonalnych. Dzieci biedne bardzo często czują się „gorsze” od swych rówieśników, ponieważ są zwykle gorzej ubrane, nie stać ich na uczestnictwo w odpłatnych zajęciach pozalekcyjnych czy też w wycieczkach szkolnych. Sytuacja taka prowadzi niejednokrotnie do ograniczenia stosunków koleżeńskich, izolacji od grupy rówieśniczej, do „zamykania się” w sobie. „Może być również przyczyną niepowodzeń dziecka w nauce, niewłaściwych zachowań i postaw wobec otaczającej rzeczywistości, braku aktywności czy też ucieczki do subkultur młodzieżowych i grup przestępczych”.
Egzystencja dzieci w warunkach biedy powoduje wyraźne ograniczenie korzystania z oferty wielu instytucji życia społecznego z obszaru edukacji i oświaty, ale również kultury, rekreacji, spędzania czasu wolnego, wypoczynku i zdrowia. „Jednakże szczególnie niebezpieczne jest wykluczenie ze sfery kultury i edukacji. Brak uczestnictwa (z powodu braku pieniędzy, ale też często braku takiej potrzeby) w szeroko rozumianej kulturze zuboża ich życie wewnętrzne, prowadzi do zaniżania aspiracji. ”.
Ubóstwo dzieci i młodzieży jest zjawiskiem niezwykle niebezpiecznym dla procesu socjalizacji i wychowania, ponieważ stwarza liczne bariery w obszarze indywidualnego rozwoju młodego pokolenia, a równocześnie ogranicza możliwości wykorzystania jego potencjału w przyszłości, generując niezwykle trudny start w dorosłe życie. Istnieje również duże niebezpieczeństwo dziedziczenia przez młode pokolenie upośledzonego statusu społecznego oraz niezaradności życiowej prowadzącej do uzależnienia się od świadczeń pomocy społecznej. Ubóstwo dziecięce ma więc zdecydowanie większe znaczenie niż niedostatek doświadczany w innej fazie życia, ponieważ przypada na formatywny okres w procesie rozwoju jednostki. Osobowość młodych ludzi jest bowiem niezwykle plastyczna i podatna na wszelkie oddziaływania, również te o charakterze destrukcyjnym. Talenty i możliwości zmarnowane wskutek biedy są niemożliwe, bądź bardzo trudne do zrekompensowania. Tak więc nie tylko ze względów moralnych, lecz także ekonomicznych i społecznych bieda dzieci stanowi bardzo istotną kwestię ogólnospołeczną. „Doświadczanie ubóstwa w tym cyklu życia może determinować przebieg tej niepowtarzalnej w życiu jednostki metamorfozy, a konsekwencje z nim związane mogą mieć kluczowy wpływ na jej dalsze funkcjonowanie ”.
Dzieci mieszkające w enklawach biedy narażone są poważnie na dziedziczenie upośledzonej pozycji społecznej, pozbawione bowiem zostają pozytywnych wzorców, brak im wiary w to, że mogą i potrafią coś zmienić w swoim położeniu. Bardzo często już na początku swej ścieżki edukacyjnej ponoszą porażkę, która jeszcze głębiej utwierdza ich w przekonaniu, że nie potrafią i nie są w stanie wyrwać się subkultury ubóstwa, w której się wychowali. W dorosłym życiu zazwyczaj już nie umieją i nie chcą przeciwdziałać swojej trudnej sytuacji, w związku z czym z biednych dzieci często wyrastają biedni dorośli. „Dramatyzm biedy dzieci i młodzieży w warunkach polskich polega przede wszystkim na dużym prawdopodobieństwie odtwarzania się w kolejnych pokoleniach mechanizmów generujących trwałą marginalizację społeczną młodych ludzi, zamykających ich w kręgu chronicznego ubóstwa i uniemożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym, które pozwoliłoby na zmianę pozycji społecznej i jednocześnie wyrwanie się z subkultury biedy” .
Kopiowanie orientacji życiowych rodziców traktowane jest jako rezultat dziedziczenia tak zwanej subkultury ubóstwa, która kreuje strategie wyuczonej bezradności i pogodzenia się z losem i determinuje tzw. bezwolną adaptację do zastanych warunków życia. Biednych uczniów łączy tzw. przewlekła choroba podciętych skrzydeł. Od początku są gotowi do lotu, ale nie mają warunków, by latać wysoko. Bieda oznacza życie na niskich poziomach . Skłonność do postrzegania świata jako źródła warunków życiowych uniemożliwiających zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjalnych ma tendencję do generalizacji i utrwalania się, dlatego też dzieci wychowywane w rodzinach biednych mocno narażone są na bardzo niebezpieczne zakorzenienie się takiego obrazu i sposobu życia w ich psychice. Dziedziczą one biedę po swych rodzicach, nie widząc możliwości zmiany swego życia na lepsze, co prowadzi do powstawania tzw. zaklętego kręgu ubóstwa ”.
Nie należy przy tym zapominać, że „rażące nierówności w dostępie do oświaty nieuchronnie prowadzą do głębokiego rozwarstwienia społecznego, ukształtowania się modelu społeczeństwa dualnego, to znaczy takiego, w którym tylko część obywateli ma szansę rozwoju, jest aktywna i zintegrowana, druga zaś ulega marginalizacji” . Niezwykle istotne w związku z tym jest podejmowanie wszechstronnych i systematycznych działań mających na celu wyrównywanie szans edukacyjnych młodych ludzi wychowywanych w środowiskach wychowawczych zubożonych materialnie i kulturowo. Znaczącą rolę w oddziaływaniach tych pełni szkoła jako drugie po rodzinie, bardzo ważne środowisko wychowawcze oraz nauczyciel, który niejednokrotnie stanowi jedyną nadzieję ucznia na dostrzeżenie jego problemu oraz „wyciągnięcie pomocnej dłoni”.
Pracy wychowawcza z dzieckiem dotkniętym problemem ekonomicznych trudności środowiska rodzinnego, opierać się powinna przede wszystkim na indywidualnym rozpatrywaniu każdej sytuacji i indywidualnym podejściu do każdego ucznia. Jej podstawowym założeniem powinno być uświadamianie młodym ludziom ich mocnych stron, wzmacnianie ich poczucia własnej wartości, pomoc w przezwyciężaniu trudności wychowawczych oraz niepowodzeń szkolnych. Należy również zachęcać uczniów do pracy nad sobą oraz pokazywać im wartość edukacji, która stanowi niejednokrotnie jedyną szansę dziecka na wyrwanie się z subkultury ubóstwa, na osiągnięcie awansu społecznego, na lepszą przyszłość.
Według J. Mellibrudy zrozumienie indywidualności dziecka służy m. in. takim pozytywnym oddziaływaniom, jak:
- budowanie konstruktywnych relacji pomiędzy pedagogiem (wychowującym) a uczniem (wychowankiem),
- wywieranie wpływu interpersonalnego,
- przygotowanie dziecka do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami i problemami osobistymi,
- skuteczna profilaktyka problemowa.
K. Barłóg uważa, że aby skuteczność podejmowanych oddziaływań była większa, wskazane jest dodatkowe poświęcanie przez nauczyciela czasu dla uczniów również po zajęciach lekcyjnych, chociażby podczas zajęć na świetlicy szkolnej, w celu dopilnowania w odrabianiu prac domowych czy też prowadzenia różnorodnych zajęć terapeutycznych, które powinny przede wszystkim skupić się na następujących dążeniach:
- zapewnienie dziecku komfortu emocjonalnego,
- dostarczenie szeregu doświadczeń związanych z osiąganiem sukcesu,
- duża ilości wzmocnień,
- zmiana obrazu własnej osoby na bardziej pozytywną,
- poprawa kontaktu emocjonalnego z dorosłymi rówieśnikami,
- kształtowanie korzystnych dla uczenia się form radzenia sobie w sytuacjach zadaniowych.
Konieczna jest wnikliwa obserwacja wychowanków, pozwalająca przede wszystkim na dostrzeżenie występujących problemów i jednocześnie na podjęcie właściwych działań o charakterze opiekuńczo-wychowawczym, wspierającym, doradczym, kompensacyjnym oraz profilaktycznym. Pamiętać należy, że dzieci bardzo często nie chcą mówić o swoich problemach, wstydzą się; są poza tym bardzo wrażliwe, łatwo je spłoszyć, zranić, spowodować, że się zablokują i wycofają; dlatego w przedsięwzięciach mających na celu udzielenie im pomocy ważne są takie cechy nauczyciela, jak: cierpliwość, delikatność, takt, dyskrecja, umiejętność zdobycia zaufania.
Ważne jest stymulowanie rozwoju osobistego i społecznego uczniów biednych, a także zapewnienie im odpowiedniego efektywnego systemu preorientacji zawodowej i fachowej porady przy wyborze dalszego kierunku kształcenia oraz przyszłego zawodu. Konieczne jest również przekonanie młodego człowieka, że edukacja to duża szansa awansu społecznego i nadzieja na przerwanie cyklu odtwarzającego się ubóstwa.
Skierowane do biednych dzieci programy mające na celu zabezpieczenie ich podstawowych potrzeb, takie jak chociażby dożywianie i wyposażanie w wyprawki szkolne są bardzo ważne, ale niewystarczające, aby umożliwić im zdobycie kwalifikacji niezbędnych do zaistnienia na bardzo wymagającym, współczesnym rynku pracy. Wspomaganie możliwości społecznych powinno odbywać się w oparciu o instytucje edukacyjne, ale z wykorzystaniem wszystkich partnerów społecznych.
Należy zwrócić uwagę również na podjęcie działań mających na celu przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu dzieci z rodzin biednych. Dokonująca się na naszych oczach rewolucja technologiczna, niesie bowiem ze sobą zarówno szanse, jak i zagrożenia dla dzieci z wiejskich i miejskich enklaw biedy. Jeśli nie uzyskają one wsparcia w opanowaniu nowych sposobów komunikowania się ze światem zewnętrznym i dostępie do wiedzy, pozostaną na marginesie społeczeństwa, utrzymując się z zasiłków i zapomóg.
Konieczne jest więc traktowanie biedy dzieci jako problemu całej społeczności i dążenie do stworzenia efektywnego systemu wsparcia dla dzieci biednych, nastawionego na skuteczne przeciwdziałanie międzypokoleniowej transmisji nierówności społecznych.

B I B L I O G R A F I A

1. Białobrzeska K., Dziecięca bieda – między marginalizacją a automarginalizacją, [w:] Pedagogika społeczna wobec problemów współczesnej rodziny. Polska pedagogika społeczna na początku XXI wieku, M. Ciczkowska-Giedziun, E. Kantowicz (red.), Wydawnictwo Edukacyjne „AKAPIT”, Toruń 2010.
2. Broża P., Socjalizacja dziecka w rodzinie biednej – problem dziedziczenia biedy i możliwości jego przezwyciężenia, [w:] Pedagogika społeczna wobec problemów współczesnej rodziny. Polska pedagogika społeczna na początku XXI wieku, M. Ciczkowska-Giedziun, E. Kantowicz (red.), Wydawnictwo Edukacyjne „AKAPIT”, Toruń 2010.
3. Cęcelek G., Specyfika pracy opiekuńczo-wychowawczej z dzieckiem z dzieckiem ubogim nastawionej na kreowanie jego sukcesu edukacyjnego, [w:] G. Cęcelek, M. Potoczna, M. Przybysz-Zaremba (red.), Rodzina – Szkoła – Środowisko społeczne – obszary kształtowania kreatywności i twórczości dziecka (ucznia), Państwowa Wyższa Szkołą Zawodowa w Skierniewicach, Skierniewice 2016.
4. Cęcelek G., Proces socjalizacji dziecka w rodzinie dotkniętej problemem ubóstwa materialnego oraz sposoby kompensacji jego skutków, [w:] H. Marzec i K. Szymczyk (red), Rodzina – jej teraźniejszość i przyszłość, TOM I, Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie przy Filii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 2014.
5. Janukowicz M., Uczeń w pułapce biedy, „Nowe w Szkole”, 2002/2.
6. Marzec H., Dziecko w rodzinie z ubóstwem materialnym, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno – Pedagogiczna w Łowiczu, Łowicz 2001.
7. Mellibruda J., Rola indywidualności dziecka w procesie wychowania, „Remedium” 2002/12.
8. Ochremiak A., Nierówności edukacyjne – problem nie tylko pedagogiczny, „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze”, 2002/8.