Zajęcia koła aktywności twórczej dla uczniów klas I-III z zastosowaniem technik arteterapii

„Możliwość tworzenia można określić jeszcze inaczej:
Jest to gotowość, by rodzić się na nowo każdego dnia.”
Erich Fromm

Warto wzbogacać ofertę zajęć pozalekcyjnych oferowanych przez szkołę o propozycję zajęć opartych o aktywność twórczą uczniów. Dzieci w młodszym wieku szkolnym chętnie rysują, malują, wycinają, obcują z różnorodnymi materiałami naturalnymi i plastycznymi oraz tworzą kompozycje płaskie i przestrzenne. Lubią bawić się, śpiewać, tańczyć, słuchać muzyki i samodzielnie ją tworzyć, wchodzić w rolę oraz poznawać utwory literatury dziecięcej.
„...dziecko ... czerpie radość i satysfakcję z samego dokonywania zmian, z samej aktywności twórczej.” (Cibor, 1996, s. 56)
Poprzez różnorodne działania – improwizacje muzyczne, plastyczne i ruchowe trzeba dostarczać dzieciom nowych, bogatych wrażeń, które będą miały istotny wpływ na rozwój ich procesów poznawczych: spostrzegania, uwagi, wyobraźni, pamięci, myślenia i mowy.
Podejmując aktywność twórczą dzieci mają szansę pokonać drzemiące w nich lęki i uwolnić zahamowania, rozładować wewnętrzne napięcia, a także zrelaksować się.
Tworzenie pozwala uczniom doświadczyć poczucia sukcesu, co wpływa
na wzmocnienie ich wiary we własne możliwości i umiejętności, dzięki czemu nabywają przekonania, że będą w stanie rozwiązać pojawiające się w życiu problemy.
Wspólne działanie umożliwia dzieciom zaspokojenie potrzeb, takich jak akceptacja, bezpieczeństwo, współuczestniczenie, bycie rozumianym przez innych i docenianym. Uznanie społeczne i zachwyt nad wytworzonym „dziełem” przenosi się na autora, który
je stworzył, przez co wzrasta jego poczucie wartości. W efekcie wzrasta samoakceptacja i samoocena uczniów oraz ich motywacja do nauki, co przekłada się na osiągnięcia szkolne.
Aby miała miejsce prawdziwa, twórcza aktywność muszą być spełnione odpowiednie warunki: motywacja wewnętrzna, klimat porozumienia i potrzeba wolności (Szczepańska, 2000).
„Rozbudzanie motywacji wewnętrznej przyczynia się do powstawania potrzeby wyrażania swojego świata, a także odczuwania radości z pracy twórczej. Styl stosunków z nauczycielami, wychowawcami (...) i rówieśnikami, w którym zachowana jest podmiotowość dziecka, prawo do własnych sądów, uczuć, przemyśleń i błędów stanowi klimat porozumienia. Potrzeba wolności zaś sprzyja niezależnym twórczym działaniom. Ekspresja twórcza jest traktowana także jako działalność społeczna, służąca komunikacji z innymi.” (Read, 1976, s. 185)
Aby wszechstronnie wspierać rozwój osobowy uczniów warto stosować podczas zajęć pozalekcyjnych różnorodne techniki arteterapeutyczne takie jak: biblioterapia, collage, drama, działania interaktywne, land art, ludoterapia, malarstwo, mandala, portret, rysunek, rzeźba.
Pozwalają one rozwijać funkcje związane z procesami percepcyjnymi, a także wzmacniać rozwój motoryczny dzieci. Umożliwiają oddziaływanie na uczniów różnorodnymi bodźcami, takimi jak bodźce wzrokowe, słuchowe, taktylne, smakowe, węchowe, płynące
z czucia głębokiego i zmysłu równowagi. Prawidłowy rozwój percepcyjno-motoryczny dziecka jest niezwykle istotny, gdyż ułatwia mu opanowanie szkolnych umiejętności, głównie czytania i pisania.
Sztuka oddziałuje na człowieka w sferze poznawczej przez uruchamianie wyobraźni, prowokowanie do myślenia i wyzwalanie gotowości do mówienia o swoich spostrzeżeniach.
Obcowanie ze sztuką silnie wpływa na sferę emocjonalną dziecka, powodując pojawianie się mnóstwa doznań, przeżyć i myśli, które następnie uwalniane są w działaniach praktycznych. Inaczej będą odzwierciedlane w twórczości uczucia pozytywne takie jak: poczucie bezpieczeństwa, szczęście, spokój, miłość itp., a inaczej uczucia negatywne, takie jak lęk, osamotnienie, smutek, uczucie żalu. Sztuka rozładowuje emocje, zwłaszcza uczucie napięcia.
„Sztuka może pomóc (...) w lepszym poznaniu i określeniu siebie i swoich emocji, a także stać się głównym środkiem ekspresji emocjonalnej. (...) Nawet w nieudolnym obrazku można zawrzeć rożne aspekty indywidualnego doświadczenia emocjonalnego (takiej możliwości nie daje słowo). Sztuka pozwala również wyrazić to, na co często brakuje nam słów.” (Piszczek, 1997, s. 51)
Zajęcia twórcze z uczniami mogą odbywać się według następującej struktury:
 Wprowadzenie. W tej części wystąpią aktywności sprzyjające zrelaksowaniu się i powstaniu poczucia bezpieczeństwa. Można porozmawiać z dziećmi o tym, co zdarzyło się przed przyjściem na zajęcia, zapytać, jak minął dzień. Warto przypomnieć przebieg poprzedniego spotkania (Piszczek, 1997).
 Gry i zabawy wyciszające lub energetyzujące. Zaproponowane przez nauczyciela działania będą uzależnione od nastroju i energii grupy. Aktywność ruchowa połączona z muzyką i śpiewem ma na celu pobudzenie możliwości twórczych. Można zastosować w tej części techniki wizualizacji (Karolak, 1998). Wówczas nauczyciel opowiada dzieciom pewną historię, a one wyobrażają sobie przedstawiany słownie obraz. Gdy wyobrażą sobie jakiś kojący obraz, fizjologiczną odpowiedzią ich mózgu będzie odprężenie ciała i uspokojenie umysłu. Dzieje się tak dlatego, że mózg ludzki nie odróżnia wyobrażeń od rzeczywistości (Łukasiewicz, 1999). Arteterapeuta Koryna Opala-Wnuk do najbardziej stymulujących wizualizacji zalicza oddychanie kolorem, zanurzenie czy pływanie w oceanie kolorów. Zastosowanie kolorów w pracy wizualizacyjnej jest następujące: w celu koncentracji – żółty, w celu pobudzenia – czerwony, w celu zrównoważenia i wyciszenia – niebieski, w celu wyciszenia – zielony. Inną techniką, którą można w tej części zajęć wykorzystać jest relaksacja, która pozwala uzyskać podświadomie stan gotowości mózgu, czyli wywołanie fal mózgowych alfa i jednoczesnego odprężenia. Relaksacja stanowi przygotowanie mózgu, czyli synchronizację jego półkul do aktywnej pracy twórczej. Relaksacja może odbywać się przez dotyk twarzy lub całego ciała w sposób bezpośredni lub z wykorzystaniem różnych przedmiotów np. piórka, pędzelka, miękkiego wałka malarskiego, gąbki. Wskazana i zalecana do relaksacji jest muzyka barokowa, a właściwie jej wolne części largo i adagio, której tempo wynosi 60-70 taktów na minutę, co odpowiada częstotliwości fal mózgowych alfa. Kiedy dziecko słucha takiej muzyki jego mózg zaczyna błyskawicznie pracować na tej częstotliwości. Innym rodzajem relaksacji jest relaksacja przez oddech. Synergię półkul mózgowych można uzyskać także stosując ćwiczenia przekraczające linię środkową ciała według kinezjologii edukacyjnej Paula Dennisona (Opala-Wnuk, 2009).
 Przypomnienie podstawowych reguł obowiązujących podczas spotkania. W tej części trzeba uświadomić dzieciom, że nic ich podczas tworzenia nie ogranicza, nie malują dzieła sztuki i nie ma „dobrych” i „złych” sposobów malowania. Każdy poprzez sztukę wyraża to, co czuje. Sztuka jest niewyczerpalnym źródłem pomysłów, ponieważ wszystko jest w niej możliwe (Piszczek, 1997). Można również przypomnieć dzieciom o przestrzeganiu zasad bezpieczeństwa w trakcie używania różnorodnych narzędzi i materiałów. Wprowadzająca część zajęć nie powinna trwać dłużej niż 10-20 minut.
 Podanie tematu zajęć. Temat powinien płynnie sformułowany. W ten sposób każdy uczeń będzie mógł go zrozumieć i zinterpretować na swój indywidualny sposób, zgodnie ze swoimi potrzebami (Piszczek, 1997).
 Realizowanie ćwiczeń. Tematyka proponowanych ćwiczeń powinna odpowiadać potrzebom i preferencjom uczniów. Działania artystyczne trzeba zaplanować w taki sposób, aby były chętnie podejmowane przez wszystkie dzieci, nawet te, które negatywnie oceniają swoje zdolności (Piszczek, 1997). Ćwiczenia powinny umożliwiać uczniom określanie własnych stanów emocjonalnych i wyrażanie emocji w stosunku do różnych osób, przedmiotów i zdarzeń, poznawanie siebie i uświadamianie swoich marzeń, odczytywanie emocji występujących u innych ludzi, projektowanie zmian i stosunku do przyszłości (Sawicka,1999; Wallon, Cambier, Engelhart, 1993). Dobrze dobrane ćwiczenia pozwalają dziecku opowiedzieć o tym, co spotkało je w różnych sytuacjach życia codziennego, samodzielnie podejmować decyzje i eksperymentować, zrelaksować się oraz współpracować i uczestniczyć w aktywności grupy (Piszczek, 1997).
 Konfrontacja. W tej części grupa obserwuje wytwory, które powstały podczas zajęć. Dzieci mogą dzielić się uwagami i przemyśleniami na temat swojego dzieła i prac innych uczestników. Należy zachęcić uczniów, aby opowiedzieli o tym, czego się dowiedzieli i nauczyli podczas wspólnej pracy, co ich zdziwiło i zaskoczyło, co ucieszyło a co zniechęciło, co było dla nich łatwe a co trudne. Pytania zadawane przez nauczyciela powinny dotyczyć przede wszystkim celu danego ćwiczenia (Piszczek, 1997). Trzeba pamiętać o tym, że nie wolno wymuszać odpowiedzi. Dziecko samo musi wykazać inicjatywę, aby podzielić się swoimi przemyśleniami. (Opala-Wnuk, 2009).
Podczas zajęć koła aktywności twórczej powinny obowiązywać następujące zasady:
• dobrowolny udział w zajęciach i dyskusji,
• dostosowanie zadań do indywidualnych możliwości uczestników,
• swoboda wyrażania emocji, uczuć, potrzeb,
• zasada „tu i teraz”, opowiadanie o tym, co dzieci narysowały, namalowały i jakie uczucia temu towarzyszyły,
• brak rywalizacji,
• brak krytyki ze strony prowadzącego i uczestników podczas zajęć i poza nimi,
• dozwolone różne środki wyrazu,
• brak ingerencji w twórczość (nie należy poprawiać, ani pouczać),
• posługiwanie się pytaniami otwartymi,
• partnerstwo,
• podmiotowe traktowania uczestników przez prowadzącego,
• stwarzanie życzliwej atmosfery.
Udział z zajęciach pozalekcyjnych stymulujących aktywność twórczą, pozwoli uczniom konstruktywnie wykorzystać swój wolny czas. Poprzez podejmowanie różnorodnych działań związanych z konstruowaniem, plastyką, muzyką i ruchem dzieci rozwiną swoje zdolności manualne, poznawcze i motoryczne.
Poprzez współdziałanie w grupie uczniowie wzbogacą doświadczenia społeczne, co pozwoli pozytywnie wpłynąć na ich postawę wobec siebie i świata, a także ukazać im korzyści płynące z poczucia wspólnoty z innymi.
Dzieci wolne od napięć, umiejące kontrolować własne emocje, świadome siebie i akceptujące swoje słabe i mocne strony, empatyczne, otwarte na innych i potrafiące się z nimi komunikować, będą potrafiły harmonijnie funkcjonować w społeczeństwie. Taka postawa pozwoli im wytrwale realizować zamierzone cele, odpowiedzialnie wykonywać powierzone zadania, a także odczuwać satysfakcję z własnych osiągnięć.

BIBLIOGRAFIA
Cibor R., Dziecko jako twórca spontaniczny, [w:] Dymara B. red. (1996), Dziecko
w świecie sztuki. Świat sztuki dziecka, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Karolak W. (1998), Sztuka jako zabawa, zabawa jako sztuka, Łódź: Wydawnictwa CODN.
Łukasiewicz M. (1999), Sukces w szkole, Poznań: Ośrodek Doskonalenia Umiejętności.
Opala-Wnuk K. (2009), Sztuka, która pomaga dzieciom, Łódź: JK.
Piszczek M. (1997), Terapia zabawą. Terapia przez sztukę, Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej.
Read H. (1976), Wychowanie przez sztukę, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Sawicka K. (1999), Socjoterapia, Warszawa: CMPPP.
Szczepańska M. (2000), Edukacja kulturalna dziecka w wieku wczesnoszkolnym, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Wallon P., Cambier A., Engelhart D. (1993), Rysunek dziecka, Warszawa: WSiP.