Stres w życiu dziecka doświadczającego przemocy w rodzinie

Stres w życiu dziecka
doświadczającego przemocy w rodzinie.

Opracowała :
Magdalena Hryniewicz- Śledź

Wstęp

Każde okrucieństwo budzi w nas przerażenie i odrazę , ale przemoc wewnątrz rodzinna jest chyba najokrutniejszą formą złego traktowania jej członków. Dom powinien być azylem dla tych, którzy tam mieszkają, miejscem, które kształtuje w nas miłość, dobro i poczucie odpowiedzialności za innych. Przemoc rujnuje rodzinę niszczy życie, uniemożliwia normalny rozwój dzieciom, zabiera im miłość powodując rozpad wartości koniecznych do ich zdrowego wzrastania. Przemoc przejawia się nie tylko w domach, ale także na ulicy, w szkołach, w internatach, a nawet w środkach masowego przekazu, praktycznie - wszędzie. Obcy ludzie, sąsiedzi, a także znajomi często są świadkami, biernymi obserwatorami przemocy, lecz w tej kwestii nie robią nic, ponieważ boją się interweniować, wtrącać, nie chcąc też stać się przypadkową ofiarą.
Należy mówić o tym wszem i wobec po to, by przybliżyć wszystkim możliwym pojęcie zjawiska przemocy, przyczyny jej powstawania oraz następstwa, które niszczą stan psychiczny ofiar. Ważnym jest, żeby ludzie wiedzieli jak można się jej przeciwstawić, zwalczać oraz nieść pomoc ofiarom przemocy, a w szczególności dzieciom, bezbronnym i najczęściej niewinnym, bezradnym w stosunku do ludzi dorosłych istotom.

1.1 Pojęcie przemocy

Powszechnie określa się jako akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie jej do zachowań niezgodnych z jej własną wolą. Podobnie to pojęcie definiuje T. Pilch
i Ł. Lepalczyk podkreślając, że jest to presja wywierana przez jedną osobę na drugą
w układzie wzajemnego uwikłania emocjonalnego.(Pilch, Lepaczyk;1995,s.421)
Anna Lipowska – Teutsch przytacza definicję za Anne L.Ganley ,która zjawisko przemocy określa jako zespół atakujących, nadzorujących i kontrolujących zachowań, obejmujących przemoc fizyczną, przemoc seksualną i przemoc emocjonalną. Jest to spójna całość, ciąg zachowań o charakterze zamierzonym i instrumentalnym, których celem jest zniewolenie ofiary, wyeliminowanie jej suwerennych myśli i działań, podporządkowanie jej żądaniom i potrzebom sprawcy. (Lipowska;1998,s.12)
Irena Pospiszyl definiuje przemoc jako wszystkie nieprzypadkowe akty naruszające osobistą wolność jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka, i które wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich.(Pospiszyl;1999,s.16)
Jako przemoc Wendy Sztander rozumie takie działania, które niezależnie od formy upośledzają ostatecznie moc kogoś, kto jest obiektem. Taki też jest cel przemocy, czyniącej
z  człowieka istotę bezwolną. (Sztander;1999,s.18) Pojawiające się w definicji stwierdzenie moc określa aktualną kondycję psychofizyczną.
Celem przemocy jest wywarcie pewnego rodzaju wpływu. W przemocy cierpienie, zaszkodzenie jest sposobem na wymuszenie pożądanych zachowań.
Badacze definiując pojęcie przemocy zwykle biorą pod uwagę trzy podstawowe kryteria:
- rodzaj zachowania;
- intencje;
- skutki przemocy.
Przemoc może mieć charakter:
instrumentalny - jest środkiem do realizacji określonych celów,
bezinteresowny - poszukiwanie przez sprawcę zadowolenia w znęcaniu się nad innymi
zbiorowy,
indywidualny.
Mellibruda wiąże z przemocą kilka właściwości:
przemoc jest zawsze intencjonalna,
przemocą jest naruszanie jakichś praw i dóbr jednostki,
przemocą jest takie naruszanie praw i dóbr jednostki, które uniemożliwia jej samoobronę,
przemoc powoduje zawsze jakieś szkody,
przemoc lubi się powtarzać - często pierwszy akt przemocy jest dziełem przypadku
- poczucie bezkarności, bezwolne przyjęcie agresji toruje drogę przemocy,
przemoc jest często rozpaczliwym zagłuszaniem poczucia niemocy,
za przemoc odpowiedzialny jest sprawca, bez względu na to, co zrobiła ofiara,
grożenie przemocą jest w istocie aktem przemocy,
nie każda forma przemocy jest ścigana przez prawo.(Mellibruda;2003)
Amerykańskie Centrum Pomocy Dzieciom Krzywdzącym i Zaniedbanym przedstawiło definicję w następujący sposób: przemoc jest to fizyczne lub umysłowe działanie na szkodę, wykorzystanie seksualne, zaniedbywanie lub maltretowanie poniżej osiemnastego roku życia przez osobę odpowiedzialną za pomyślny jego rozwój oraz działania, które stanowią zagrożenie dla jego rozwoju.(Pomykało;1997,s.7)
Często przemoc jest określeniem stosowanym do opisu form krzywdzenia jednostki. Za kryterium przyjmuje się stopień surowości zachowania sprawcy. Przemoc, złe traktowanie, krzywdzenie, wykorzystywanie, to określenia łagodniejszych form zachowania krzywdzącego. Natomiast maltretowanie, znęcanie się, gwałt, to zachowania o większym stopniu zagrożenia. Dotyczy to takich czynów jak: bicie przedmiotem, pobicie, bicie pięścią, kopanie, użycie broni lub noża, duszenie, poparzenie, gwałt seksualny.
Ogólnie więc przemocą można nazwać wszelkie nieprzypadkowe akty godzące
w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczającej poza społeczne wzory oraz intencje stosowania przemocy.

1.2 Rodzaje przemocy

Najłagodniejszą formą przemocy jest zaniedbanie dziecka.
Zasadniczymi natomiast są:
a) przemoc fizyczna;
b) psychiczna (emocjonalna);
c) seksualna.
Nie należy jednak rozgraniczać tych pojęć. Osoba maltretowana fizycznie, ponosi niewątpliwie krzywdy psychiczne. Aktom seksualnego wykorzystania często towarzyszy przemoc fizyczna.

1.2.1 Przemoc fizyczna

Przemoc fizyczna ma na celu wymuszenie na ofierze takiego zachowania, jakie życzy sobie sprawca. Ma wywołać lęk lub stanowić karę za złamanie reguł ustanowionych przez sprawcę.(Kluczyńska;6/11/2000,s.11) Zachowania mogą występować w postaci czynnej lub biernej. Czynne, to bicie począwszy od klapsów, policzków przez bicie otwartą ręką
i pięściami, bicie na "oślep". W dalszej kolejności popychanie, odpychanie, obezwładnianie, szczypanie, kopanie, duszenie, bicie przedmiotami. Do tej formy zalicza się także czyny brutalne: parzenie, polewanie substancjami żrącymi, użycie broni, porzucenie
w niebezpiecznej okolicy, nie udzielenie koniecznej pomocy, zadawanie ran ciętych, szarpanych, usiłowanie lub dokonanie zabójstwa. Przemoc fizyczna bierna to przede wszystkim zakazy, np. mówienia w określonym czasie, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych, areszt domowy.
Według J. Mazur przemoc fizyczna to nieprzypadkowe obrażenia poniesione
w wyniku przemocy ze strony sprawcy, z którym ofiara pozostaje w relacji bliskości. Stosowanie przymusu z użyciem przewagi fizycznej do podejmowania decyzji i działań niewygodnych i krzywdzących w odczuciu ofiary.(Mazur,2002,s.39-40)

1.2.2 Przemoc psychiczna

Przemoc psychiczna jest najbardziej nieuchwytną, zdradliwa formą maltretowania. Nikt nie jest w stanie zmierzyć prawdziwych rozmiarów psychicznego krzywdzenia ani określić tego typu zachowań. Jest to wszelkie dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi, bez rękoczynu. Ma to na celu wywołać negatywne przeżycia: strach, obawa, lęk, poczucie niesprawiedliwości i bezsensu, świadomość braku rodzicielskiej miłości, bunt, chęć zemsty, zaburzenia snu, przygnębienie, nerwice, zachowanie agresywne, myśli i próby samobójcze. Są osoby, które atakują bezpośrednio, otwarcie, złośliwie, poniżając tym samym innych. Wyzywają je od głupich, kretynów, złych, tchórzy, brzydkich. Poniżanie godności może doprowadzić do poczucia niepełnej wartości, co wpływa na zaniżenie samooceny. Przemoc psychiczna to także znęcanie się poprzez straszenie dzieci przez osoby dorosłe, domaganie się bądź wymuszanie posłuszeństwa lub karanie za jakieś przewinienie.
Agresję słowną również zaliczamy do form przemocy psychicznej, może mieć ona charakter:
bezpośredni - skierowany do ofiary przemocy i zawierać straszenie, grożenie, wypędzanie, odpędzanie, wypowiedzi, które mogą jednostce zaszkodzić. Należą do nich określenia poniżające, podawanie fałszywych, szokujących informacji, odbieranie uprawnień przysługujących jednostce, wyśmiewanie, wysuwanie nieuzasadnionych wątpliwości,
pośredni - zawierający napastliwe, poniżające wypowiedzi, mające na celu wyrządzenie szkody lub przykrości jednostce, kierowane do osób trzecich (Mazur;2002,s.47)
Przejawami złego odnoszenia są:
upokarzanie,
wyzywanie,
poniżanie,
naruszanie granic psychicznych,
groźby,
niszczenie przedmiotów mających wartość materialną lub emocjonalną dla ofiary,
degradacja wartości moralnych, emocjonalnych ofiary. (tamże;s.48)
Maltretowanie psychiczne przejawia się także poprzez wyśmiewanie, narzucanie własnych poglądów. Zadawanie cierpień psychicznych najbardziej odczuwalne jest u osób nadwrażliwych. Każde ostre zwrócenie uwagi może wywołać rozmaite reakcje. Niektórzy na krzyki reagują uśmiechem, inni natomiast przeżywają głęboko wypowiedzianą uwagę. Inne przykłady obejmują pomiatanie ofiarą, wyzywanie, upokarzanie, oskarżanie o wszystkie błędy. Sprawca dąży do tego, by ofiara była samotna i zależna od niego. Sprawca onieśmiela i grozi ofierze, wyrządzając ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej.

1.2.3 Przemoc seksualna

Często osoba, która stosuje przemoc fizyczną i psychiczną, wcześniej czy później ucieka się do przemocy seksualnej, która jest najbardziej odrażającą i szkodliwą formą przemocy.
Według S. Kluczyńskiej przemoc seksualna obejmuje całe spektrum zachowań: zmuszanie ofiary do odbycia stosunku w formie, która jej nie odpowiada, czy w czasie dla niej niedogodnym. (Kluczyńska;6/17/2001,s.11) Może również obejmować takie zachowania sprawcy, które budzą w ofierze lęk o swoje własne bezpieczeństwo. Przemoc ta przejawia się również poprzez wymuszanie nie akceptowanych pieszczot i praktyk seksualnych, seksu z osobami trzecimi, sadystyczne formy współżycia seksualnego. Dziecko wkracza w sferę działań, których zupełnie nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować. Działania te naruszają normy prawne i społeczne.
Badacze wyróżniają sześć typów przemocy seksualnej wobec dzieci:
bez kontaktu fizycznego - rozmowy o treści seksualnej kierowane do dziecka, ekspozycje anatomii i czynności seksualnych ( np. masturbowanie się w obecności dziecka), oglądactwo (np. oglądanie dziecka podczas kąpieli, czynności fizjologicznej),
kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnej części ciała,
kontakty oralno - genitalne,
stosunki udowe,
penetracja seksualna (oralna, genitalna),
seksualne wykorzystywanie dzieci, powiązane z różnymi formami przemocy.(Mazur;2002,s.49)
Zdaniem Finkelhora dziecko , które było wykorzystywane seksualnie może przechodzić przez cztery sytuacje traumatyczne:
1. urazogenną seksualizację;
2. zdradę zaufania;
3. stygmatyzację lub oskarżenie;
4. bezsilność. (Kmiecik- Baran;2000,s.27)

1.3 Przyczyny przemocy

Dziecko krzywdzone to takie, które cierpi z powodu niewłaściwego zachowania innych osób - głównie rodziców, w stosunku do niego, a przy tym doznaje poczucia niesprawiedliwości i bezsilności. Proces ten to zarówno zamierzone, jak i nie zamierzone działanie osoby dorosłej, ujemnie wpływające na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka. Różne są przyczyny stosowania przemocy wobec dzieci
w rodzinie. Źródła przemocy wewnątrzrodzinnej są wielorakie, najczęściej wymienia się pięć podstawowych źródeł, są to:
- źródła biologiczne
Niektórzy ludzie, ze względu na cechy temperamentu, jakie posiadają, czynią ich bardziej impulsywnymi. Posiadają nagromadzoną energię, która w pewnych okolicznościach może wybuchnąć w stronę innych.
- źródła psychologiczne
czynniki psychologiczne nieodzownie związane są z frustracją. Brak 'zaspokojenia podstawowych potrzeb napełnia ludzi gniewem, frustracją - są to jedynie czynniki osobowościowe prowadzące do zaburzeń emocjonalnych w tym przemocy domowej.
- czynniki środowiskowe,
przyczyna przenoszenia przemocy z pokolenia na pokolenie jest proces ucznia się. Istnieją bardzo duże zależności pomiędzy dorastaniem w domu, gdzie była przemoc, a znalezieniem się w wieku dojrzałym w związku opartym na przemocy bądź w roli ofiary, bądź sprawcy.
- alkohol,
w torowaniu drogi do przemocy równie istotną rolę pełnią różnego rodzaju czynniki zniekształcające świadomość. Upośledzają one zdolność kontrolowania własnego postępowania co w sposób powtarzalny nasila przemoc.
- czynniki społeczno - kulturowe,
ten rodzaj czynników koncentruje się wokół dominacji jednej płci przewaga fizyczna mężczyzn, czynniki społeczne to również zjawiska globalne czasem całe społeczeństwa ogarnięte są jakimś rodzajem nastrojów. (Lipowska- Teutsch;1995,s.30)
Generalnie wyróżnia się trzy grupy przyczyn występowań przemocy w rodzinie.
Mogą one tkwić w samych dzieciach, na przykład dzieci niechciane, upośledzone, trudne, przewlekle chore czy kalekie. Bardziej powszechne są jednak przyczyny tkwiące w rodzicach. Do takich w pierwszej kolejności należy zaliczyć ich niedojrzałość i młody wiek, brak wiedzy i umiejętności wychowawczych, doznanie maltretowania we własnym dzieciństwie, niski poziom wykształcenia, bezrobocie, wszelkiego rodzaju uzależnienia oraz socjopatia i choroba umysłowa. W drugiej grupie należy wymienić izolację społeczną rodziny, kłopoty małżeńskie, zbyt duże wymagania stawiane dziecku, a także maltretowanie żony przez męża, gdyż zazwyczaj wiąże się to także ze znęcaniem się nad dzieckiem. Trzeba tu podkreślić również wpływ braku stabilności mogący wynikać z częstej zmiany miejsca zamieszkania oraz życia w rodzinie, w której tylko jedno z rodziców jest rodzicem naturalnym. Współwystępowanie wymienionych czynników i okoliczności zwiększa prawdopodobieństwo ryzyka występowania zachowań rodziców wobec dzieci.
Maltretowanie dziecka jest uwarunkowane wieloma czynnikami i rzadko pojawia się bez związanych z nimi zdarzeń, stanów czy sytuacji: bezrobocia, choroby psychicznej, biedy, nadużywania alkoholu, braku umiejętności pełnienia roli rodzicielskiej czy nieporozumień w małżeństwie jednak możliwość przewidywania wystąpienia przemocy jest zadaniem niezwykle trudnym, zwłaszcza gdy uwzględni się różnicę warunków występowania przemocy. Przyczyny występowania przemocy wobec dzieci możemy zaszeregować w poszczególne koncepcje. Jedną z nich jest koncepcja psychiatryczna. Według niej źródła odpowiedzialne za przemoc tkwią w patologicznej osobowości rodzica czy opiekuna.
Kolejna koncepcja to koncepcja socjologiczna. Czynnikiem kluczowym w tym przypadku jest środowisko, kształtujące patologiczne normy postępowania z dzieckiem. Kolejna to koncepcja społeczno sytuacyjna. Godnie z nią przemoc powstaje w wyniku zaburzeń wzajemnych interakcji między rodzicem a dzieckiem nurtem jest koncepcja integracyjna, zwana także społeczno - psychologiczną. Wskazuje ona na złożoność zjawiska agresji i przyczyn złego traktowania dziecka. Wyróżnia ona sześć podstawowych czynników, które przenikają się wzajemnie, stwarzają duże prawdopodobieństwo pojawienie się zachowań krzywdzących. Są to " doświadczenia socjalizacyjne rodziców - wzrastanie w atmosferze przemocy, agresji, psychopatyczna osobowość rodziców, ich społeczna pozycja, również stresy sytuacyjne doświadczane przez rodzinę, kolejny czynnik to normy i wartości obowiązujące w danym otoczeniu, oraz tzw. iskra zapalna agresji rodziców czyli wszelkie czynniki bezpośrednio uruchamiające agresję rodziców przeciwko dzieciom. (Pospiszyl;1994,s.120)
Złożoność czynników warunkujących przemoc wobec dzieci wpływa na to, iż nie da się sprowadzić wyjaśnienia przyczyn zaistniałej przemocy do wyłącznie jednego czynnika. Istnieje różnorodność czynników warunkujących przemoc wobec dziecka, a mianowicie:
- niedojrzałość rodziców (bardzo młodzi ludzie nie potrafią zrozumieć zachowań i potrzeb dziecka; nie są w stanie w dojrzały sposób zająć się nimi) ;
- brak wiedzy i umiejętności wychowawczych ;
- nierealistyczne i wypaczone oczekiwania wobec możliwości własnych dzieci ,a także bardzo wysokie wygania;
- Niezaspokojone potrzeby emocjonalne rodzica (oczekują, że to dzieci będą się nimi zajmowały);
- Sytuacje kryzysowe (bezrobocie, choroba, problemy finansowe );
- Trudne doświadczenia z dzieciństwa;
- Alkoholizm, narkomania (sprawiają że rodzice nie są w stanie zajmować się dzieckiem ). (Pancewicz;1993,s.5)
Obecnie wyróżnia się dwa modele teoretyczne wyjaśniające przyczyny przemocy: socjologiczne i psychologiczne. Modele socjologiczne upatrują przyczyn przemocy w czynnikach społecznych, wywołujących stres w rodzinie. Do modeli socjologicznych zaliczamy:

l. Modele stresu społecznego:
Czynnikami wywołującymi stres i frustrację, które mogą prowadzić do przemocy są niskie płace, bezrobocie, złe warunki mieszkaniowe, przeludnienie, izolacja, warunki pracy powodujące poczucie wyobcowania.
Teoria wymiany i kontroli społecznej Gellesa. Podstawowym jej pojęciem jest wzajemne nagradzanie się i karanie. Członkowie rodziny dokonują wzajemnej wymiany uczuć, dóbr i usług lub wstrzymują ją. Dopóki bilans wymiany spełnia oczekiwania jednostek, w rodzinie panują spokój i ład. Jeśli jednak równowaga zostanie zachwiana, wówczas powstają okoliczności sprzyjające kontrolowaniu sytuacji przy użyciu przemocy.(Browne,Herbert;1999,s.34)
Teoria zasobów Goode'a. Jego zdaniem im więcej możliwości ("zasobów") jednostka ma do swojej dyspozycji (lub tak się jej wydaje), tym mniej skłonna jest używać siły w sposób otwarty. Zakłada, że rodziny z klasy średniej posiadające większe "zasoby", rzadziej uciekają się do stosowania groźby lub przemocy.(Ibidem,s.33)

2. Modele kulturowe:
Według najszerszego ujęcia socjologicznego wartości kulturowe, dostępność do broni oraz bezkarność wywierają wpływ na stosunek do przemocy. Wzrost akceptacji zachowań agresywnych w grupach I społecznościach może powodować powstanie subkultury przemocy.
Gil uważa, iż przemoc w domu rodzi się poza rodziną, ale nie może się tam uwalniać. Jednostka daje wtedy upust przemocy w rodzinie, gdzie może uniknąć konsekwencji.
Modele psychologiczne współcześnie zwracają uwagę na interakcyjny charakter zjawiska przemocy. Koncepcje tradycyjne zajmowały się cechami osobowości, które mogły powodować agresję.

1. Modele skoncentrowane na jednostce:
Ujęcie psychobiologiczne skoncentrowane jest na wrodzonych cechach osobowości, przeważnie o charakterze psychopatologicznym. W badaniach wykorzystuje się pomiar wrogości, agresywności, temperamentu, sposobów wyrażania gniewu oraz analizy zmiennych biologicznych, które skłaniają do przemocy.
Ujęcie psychodynamiczne kładzie nacisk na konflikty wewnętrzne oraz związane z nimi dysfunkcje. Wyjaśni agresję "nienormalnym instynktem śmierci" lub "nadmiernym popędem" w kierunku zachowań agresywnych. Zaburzenia te mogą być uwarunkowane . genetycznie lub są wynikiem niekorzystnych doświadczeń z okresu socjalizacji, które ukształtowały psychopatyczny charakter ze skłonnościami do przemocy.
Teoria społecznego uczenia się koncentruje się na obserwacji zmian zachowania pod wpływem uczenia się. Reakcje agresywne na bodźce z otoczenia przynoszące pożądany skutek (tzn. wzmacniane pozytywnie) mają większą szansę powtarzać się w przyszłości, niż reakcje agresywne, które przynosiły niepożądane efekty.

2. Modele interakcyjne.
Ujęcie skupione na interakcji między jednostka a otoczeniem. W podejściu tym zwraca się uwagę na trzy kryteria zachowań agresywnych: sytuację, w której dochodzi do użycia przemocy; jednostkę w odniesieniu do jej myśli, uczuć i działań; wpływ przemocy na otoczenie.
Ujęcie poznawczo - behawioralne. Określone sytuacje mogą stanowić bodziec wywołujący agresywne reakcje związane z przemocą obserwowaną w dzieciństwie. Prawdopodobieństwo takiej reakcji wzrasta, gdy jednostka jest sfrustrowana.

3. Modele integracyjne przemocy w rodzinie - według tych modeli przemocy nie da się wyjaśnić pojedynczym czynnikiem, ponieważ jest złożonym zjawiskiem.
Model psychospołeczny - określone czynniki stresowe i negatywny wpływ środowiska mogą powodować stosowanie przemocy.
Wieloczynnikowy model przemocy w rodzinie - czynniki stresowe, wpływ środowiska i czynniki związane ze statusem rodziny pośredniczą w relacjach interpersonalnych w rodzinie. Istnieją cztery grupy sytuacyjnych czynników stresowych:
1. - stosunki między opiekunami - kłótnie, rodzic samotnie wychowujący dziecko, relacje z partnerem któregoś z rodziców,
2. - relacje z dziećmi i starszymi podopiecznymi - wielkość rodziny, odstęp między narodzinami dzieci,
3. - stres strukturalny - bezrobocie, izolacja społeczna, złe warunki mieszkaniowe,
4. - stres wywołany przez podopiecznych - dziecko niechciane, nieposłuszne, chore.

1.4 Objawy przemocy

Każdy kto ma kontakt z dzieckiem może zaobserwować objawy, które mogłyby świadczyć o domniemanym krzywdzeniu dziecka przez bliskich. U ofiary nie występują wszystkie objawy jednocześnie. Jednak ich kumulacja zwiększa prawdopodobieństwo złego traktowania.

Przemoc fizyczna.
Fizycznie znęcający się nad dziećmi rodzice posiadają pewne wspólne cechy. Przede wszystkim charakteryzują się przerażającym brakiem kontroli nad swoimi odruchami. Fizycznie agresywni rodzice atakują swoje dzieci, za każdym razem kiedy doznają silnych negatywnych uczuć, które muszą rozładować.

Bezpośrednie konsekwencje przemocy fizycznej:
Somatyczne:
Objawy specyficzne:
zgon jako rezultat pobicia,
obrażenia narządów wewnętrznych,
wylewy krwawe do siatkówki bez złamania lub objawów stłuczenia głowy,
mnogie złamania o różnie zaawansowanym procesie gojenia, kalectwo,
wybite zęby,
wyrwane włosy,
ślady uderzeń pasem, oparzeń papierosem, szczypania, ślady ugryzień przez człowieka, ślady duszenia, wiązania,
siniaki i rany w różnych fazach gojenia się.
Objawy niespecyficzne:
brak reakcji na ból
nieotrzymanie kału i moczu,
wymioty,
uporczywe bóle i zawroty głowy,
bóle żołądka,
potliwość.
Poznawcze, emocjonalne i behawioralne:
zachowania agresywne w stosunku do innych lub siebie,
ucieczki w świat fantazji,
brak reakcji napłacz innych dzieci,
brak poczucia bezpieczeństwa,
zaniżona samoocena,
małe poczucie własnej wartości,
brak akceptacji własnej osoby,
poczucie alienacji - zagubienia, osamotnienia, bezsensu, bezradności,
brak przynależności do osób bliskich,
poczucie krzywdy,
poczucie winy,
koszmary nocne,
zaburzenia koncentracji uwagi, pamięci,
całkowita uległość i podporządkowanie się,
gwałtowny unik w odpowiedzi na próbę dotknięcia czy pogłaskania,
lęki,
depresja,
słaby kontakt z otoczeniem.
Konsekwencje odległe przemocy fizycznej:
Somatyczne:
choroby somatyczne,
trwałe uszkodzenia narządów wewnętrznych,
organiczne uszkodzenia mózgu,
trwałe kalectwo fizyczne,
stałe napięcie mięśni ciała: drżenie rąk, tiki.
Poznawcze, emocjonalne i behawioralne:
poczucie winy jako cech osobowości,
niska samoocena,
uzależnienia - alkoholizm, narkomania,
nerwice,
duża potrzeba kontrolowania wszystkiego,
stosowanie przemocy wobec innych,
małe poczucie własnej wartości. (Kmiecik- Baran;2000,s.30-34).

Przemoc psychiczna
Przemoc psychiczna jest to rozmyślne niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka. Jest to wszelkie dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi, który jest przyczyną występowania u niego negatywnych przeżyć" moralnej udręki ". Mimo że nie zostawia śladów na ciele ofiary, wyrządza ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej, poznawczej i behawioralnej dziecka. Konsekwencje tego typu działań są bardzo zbliżone do psychicznych następstw bicia dzieci. Dokuczanie dziecku bez użycia myśli i próby samobójcze. Ponadto krzyczenie na dzieci powoduje konsekwencje w ich dorosłym życiu.(Ratyński;2003,s.704-708)

Bezpośrednie objawy przemocy emocjonalnej to:
Somatyczne:
nie trzymanie moczu i kału,
wymioty,
bóle w okolicy serca,
bóle mięśni,
bóle żołądkowe,
nadmierna potliwość,
nawracające bóle głowy,
stałe zawroty głowy,
biegunka.
Poznawcze , emocjonalne i behawioralne:
kłopoty z kontrolą emocji,
poczucie alienacji: bezsensu, anomii, bezradności, osamotnienia,
fobie,
zaburzenia snu,
poczucie winy i krzywdy,
ucieczki,
problemy szkolne,
nerwice, lęki,
zachowania agresywne w stosunku do innych i siebie,
nieufność do innych.

Konsekwencje odległe przemocy psychicznej
Somatyczne:
arytmia serca,
stałe napięcie mięśniowe,
choroby psychosomatyczne,
zaburzenia ciśnienia.
Poznawcze, emocjonalne i behawioralne:
małe poczucie własnej wartości,
niska samoocena,
tendencje do uzależniania się od innych,
poczucie alienacji,
dążenie do perfekcjonizmu,
stosowanie przemocy emocjonalnej wobec innych, dążenie do kontroli innych,
izolacja,
depresja,
poczucie winy,
przestępczość. (Kmiecik-Baran;2000,s.30-34)

Przemoc seksualna.
Seksualne wykorzystywanie dziecka jest najbardziej odrażającą i szkodliwą ­ze względu na następstwa, jakie powoduje - form przemocy. Dziecko w takich przypadkach traktowane jest jako obiekt seksualny, którym dorosły posługuje się w celu zaspokojenia własnych potrzeb. Wyróżnia się trzy rodzaje zachowań w zakresie form seksualnego wykorzystywania dzieci przez dorosłych. Pierwszą grupę stanowią tzw. akty pozbawione fizycznego kontaktu, czyli ekshibicjonizm, podglądactwo, fetyszyzm, obsceniczne telefony oraz eksponowanie ciała dziecka osobom dorosłym w celu zaspokojenia ich seksualnych pragnień. Kolejny rodzaj przemocy seksualnej to czyny skupione na fizycznym kontakcie osoby dorosłej z dzieckiem, do którego zalicza się petting bądź praktyki masturbacyjne. Ostatnią klasę tego typu zachowań stanowią akty noszące znamiona gwałtu, czyli zmuszanie dzieci do stosunków seksualnych.(tamże;s.708-711)
O wykorzystywaniu seksualnym mówimy wtedy, gdy dorosły traktuje dziecko jako obiekt seksualny i posługuje się nim w celu zaspokajania swoich potrzeb.
Konsekwencje bezpośrednie przemocy seksualnej:
Somatyczne:
infekcje dróg moczowo - płciowych bez podłoża organicznego,
urazy zewnętrznych narządów płciowych,
urazy odbytu,
urazy pochwy,
ból przy oddawaniu moczu czy kału,
choroby przenoszone drogą płciową,
infekcje jamy ustnej,
przerwanie błony dziewiczej,
bóle brzucha,
dziwny sposób chodzenia spowodowany bólem krocza,
bóle głowy,
nudności, wymioty,
ciąża,
krwawienie z narządów rodnych.
Poznawcze, emocjonalne i behawioralne:
zbytnia erotyzacja dziecka, znajomość zachowań seksualnych charakterystycznych dla osób dorosłych,
prowokacyjne zachowania seksualne w stosunku do dorosłych, jak 1 do rówieśników,
erotyczne rysunki lub zabawy dziecka,
fobie, lęki, koszmary nocne,
izolacja,
nerwice,
depresje,
lęki związane z daną płcią,
zachowania agresywne w stosunku do siebie lub innych,
problemy szkolne,
ucieczki,
zachowania przestępcze,
prostytucja,
narkomania, alkoholizm,
poczucie winy,
niska samoocena,
odrzucanie siebie.

Konsekwencje odległe przemocy seksualnej:
Somatyczne:
anoreksja lub bulimia,
bezsenność,
zaburzenia miesiączkowania,
bóle miednicy,
bóle głowy.
Poznawcze, emocjonalne i behawioralne:
lęki,
psychozy,
poczucie winy,
alienacja: poczucie anomii, bezsensu, bezradności, osamotnienia,
depresja,
próby samobójcze,
uzależnianie się od środków chemicznych lub ludzi,
nerwice,
zaburzenia seksualne: rozwój homoseksualny, brak orgazmu, zaburzenia pożądania u kobiet, impotencja u mężczyzn, biseksualizm, pedofilia, transwestytyzm, prostytucja, gwałt na innych,
sadyzm, psychopatia,
stosowanie przemocy seksualnej w życiu dorosłym,
negatywne postawy wobec seksu.(tamże,s.30-34).

1.5 Skutki przemocy

Przemoc posiada niezwykłą moc wywierania wpływu na całe funkcjonowanie człowieka, na pracę jego umysłu, na procesy emocjonalne, jego świat wewnętrzny. U dzieci, które mają kontakt z przemocą, dokonują się ważne, niekorzystne, często trwałe zmiany w sposobie i treści myślenia, które nie tylko utrudniają przeciwstawianie, ale także przeciwdziałanie przemocy.
Następstwem przemocy są przemiany umysłu. J. Mellibruda w swoim artykule przedstawia trzy podstawowe aspekty przemocy, które sprawiają, iż ma ona tak szczególną siłę oddziaływania, że może zawładnąć umysłem i uczuciami ludzi. Należą do nich cierpienie, zdobywanie władzy nad ludźmi oraz burzenie porządku osobistego i moralnego przez akty przemocy.(Mellibruda;2000,s.3)
Pierwszy aspekt to cierpienie jest źródłem krzywdy i zniszczenia, dlatego kontakt z tym rodzajem cierpienia ma ogromny wpływ na ludzką wyobraźnię, umysł i sposób myślenia.
Drugi aspekt przemocy wiąże się ze sprawowaniem kontroli i uzyskiwaniem władzy na ludźmi. U podstaw przemocy leży zamiar zawładnięcia drugim człowiekiem i utrzymaniem go przy sobie za pomocą krzywdzących sposobów działania. Człowiek w takiej sytuacji nie ma szansy się bronić. Kontrolowanie, dominacja, to koncentruje przemoc. Kontakt z władzą bardzo dotyka ludzkich umysłów i emocji, trafiając czasem w jakieś skrywane pragnienia, by taką moc i władzę nad kimś sprawować. Czasem trafia w głębokie urazy, ponieważ wielu ludzi nosi różne rany, blizny spowodowane wcześniejszą przemocą. Dominacja nad drugim człowiekiem nie zawsze jest związana z przemocą, może być opiekuńcza, pełna miłości i troski, ale sama potęga władzy, jaką można mieć nad kimś leży u podstaw ludzkiej tożsamości.
Trzeci aspekt przemocy dotyczy wpływu przemocy w sferze ludzkiego "porządku osobistego". Każdy człowiek zdaniem J. Mellibrudy niezależnie od tego, na jakim jest etapie rozwojowym funkcjonuje dąży do posiadania jakiejś swojej mapy, jakiegoś własnego porządku poznawczego, wedle, których odczytuje świat może przewidywać, co się z nim stanie, odróżniać rzeczy dobre od złych, rozumieć rzeczywistość. Przemoc burzy i usiłuje stanowić swój własny porządek. Tam, gdzie powinno być dobro, pojawia się zło, a sprawiedliwość - zwycięża niesprawiedliwość.(tamże)

1.6 Definicja pojęcia stresu

Pochodzące z języka angielskiego określenie „stres” od dawna przestało być terminem wyłącznie naukowym, stając się wyrazem używanym potocznie. Posługujemy się nim często , aby nazwać nasze doświadczenia życiowe i własne przeżycia , skarżąc się innym lub tłumacząc swoje zachowanie. (Strelau;2000,s.465)
Popularny Słownik Języka Polskiego PWN definiuje stres jako „stan mobilizacji sił organizmu będący reakcją na negatywne bodźce fizyczne i psychiczne, mogący doprowadzić do zaburzeń czynnościowych” (Sobol; 2001,s.966)
W odniesieniu do człowieka ,pojęcie „stres” zastosował po raz pierwszy fizjolog Walter Cannon w 1914 roku. Nieco później rozszerzył je doktor medycyny Hans Selye, zwracając uwagę na zróżnicowane jego objawy. (Portman;2007,s.9)
Termin „stres” użyty został przez tego autora w celu określenia niespecyficznej reakcji organizmu, powstającej w odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych (stresorów) , zwanej Ogólnym Zespołem Adaptacyjnym (General Adaption Syndrom , GAS). (Strelu;2000,s.465).
W Ogólnym Zespole Adaptacyjnym wyróżnia się trzy stadia:
stadium reakcji alarmowej - organizm mobilizuje swoje wszelkie dostępne siły (np. następuje wzrost ciśnienia krwi, podwyższenie temperatury ciała);
stadium odporności - adaptacji, człowiek względnie dobrze znosi czynniki stresujące, ale słabiej toleruje inne dodatkowe bodźce, które uprzednio były nieszkodliwe;
stadium wyczerpania - pojawia się wtedy, gdy czynniki stresujące działają zbyt intensywnie lub zbyt długo. Człowiek zaczyna tracić zdolności obronne, co powoduje rozregulowanie funkcji fizjologicznych. W ostatnim stadium może dojść do trwałych zmian patologicznych, które mogą doprowadzić nawet do śmierci. (Kluczyńska;2003)

Selye wyodrębnił cztery pojęcia stresu według dwóch kryteriów: ilościowych jakościowych. Kryterium ilościowemu odpowiada wartość stymulacyjna stresorów , na której kontinuum można wydzielić deprywację sensoryczną i przeciążenie stymulacyjne. Kryterium jakościowemu odpowiada wartość moralna stresorów. Stresory niosące cierpienie i dezintegrację psychiczną charakteryzowane są pojęciem „ zły stres” lub „dystres” i są przedmiotem zainteresowania medycznych koncepcji stresu, zaś stresory motywujące człowieka do wysiłku i osiągnięć życiowych – pojęciami „dobry stres” lub „eustres” będą się przejawiać w psychologicznych i pedagogicznych koncepcjach stresu(Encyklopedia Pedagogiczna;2006,s.1036)

Słownik Psychologiczny rozróżnia dwa rodzaje stresu:

1. stres psychiczny – wywołany przez silny bodziec zewnętrzny i wewnętrzny (stresor), wzrost napięcia emocjonalnego prowadzący do ogólnej mobilizacji sił organizmu, mogący przy długotrwałym działaniu doprowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, wyczerpania i chorób psychosomatycznych;
2. stres fizjologiczny – całokształt zmian, którymi organizm odpowiada na różnorakie czynniki uszkadzające, jak zranienie, oziębienie, przegrzanie itp. (Szewczuk;1985,s.297)
Kolejną definicję przedstawia Jan Strelau , samo pojęcie stresu autor odnosi do
„ stanu, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość ,wrogość, a także inne stany emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne , ewidentnie przekraczające bazalny poziom aktywacji”(Strelau;2000,s.468).
Wedle definicji Lazarusa i Suzan Folkman , najczęściej chyba cytowanej w literaturze, stresem jest „określona relacja (relationship) między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi” (tamże, s.470).

1.7 Czynniki wywołujące stres

Czynniki powodujące stres nazywane są stresorami . Są one bardzo różnorodne i mogą być charakteryzowane z różnych punktów widzenia, z uwzględnieniem właściwości bądź wymiarów. Przede wszystkim bierze się pod uwagę ich siłę oraz zakres oddziaływania (czy dotyczą wielu ludzi , czy pojedynczych osób).

Lazarus i Folkman wyróżnili kategorie stresorów ze względu na ich siłę i zakres oddziaływania:
dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof, obejmujące całe grupy
Obejmują wypadki, zdarzające się kilku osobom lub całym społecznościom jednocześnie. Zwykle są nieprzewidywalne, mają bardzo silny wpływ i wymagają ogromnych wysiłków dla poradzenia sobie ze stresem. Klęski żywiołowe, wojny, skażenie na dużą skalę i katastrofy techniczne to przykłady stresorów - kataklizmów. Atakują najbardziej podstawowe wartości człowieka, jak życie, schronienie, stawiając bardzo wysokie wymagania. Charakterystyczne jest, że przychodzą zazwyczaj bez ostrzeżenia i pozostawiają po sobie potężny ślad, reaktywowany, kiedy pojawiają się bodźce skojarzone z danym wydarzeniem.
poważne wyzwania i zagrożenia dotyczące jednostek lub kilku osób
Są to zazwyczaj wydarzenia w życiu osobistym. Mogą, choć nie muszą być nieprzewidywalne. Na czele listy tego typu stresorów, stworzonej przez Lazarusa i Folkman znajdują się takie wydarzenia, jak śmierć współmałżonka, rozwód, separacja, kara więzienia, utrata pracy, ale także zawarcie związku małżeńskiego. Na liście znalazły się więc także zdarzenia pozytywne (w tym np. wyjazd na wakacje). Wszystkie te zdarzenia pociągają bowiem za sobą konieczność dostosowania się.
drobne, codzienne utrapienia
Są to małe, lecz uporczywe problemy, "uciążliwości dnia codziennego". Należą do nich np. drobne nieporozumienia w rodzinie, niemożność znalezienia potrzebnej rzeczy czy trudność zdążenia na czas. Ich siła tkwi w powszechności i dużej częstości występowania.(Heszen – Niejodek ;2000,s.474)
Podstawą innego ważnego rozróżnienia jest charakterystyka stresora w wymiarze czasowym. Można tu wymienić:
1. wydarzenia stresowe jednorazowe, zajmujące określony odcinek czasowy, na przykład nieprzyjemne spotkanie;
2. wydarzenia periodyczne lub cykliczne , powtarzające się z pewną regularnością , na przykład obowiązkowe wizyty u nie lubianych krewnych, powtarzające się z okazji świąt;
3. stresory chroniczne , działające permanentnie, czego przykładem jest nieudany związek małżeński , będący źródłem ciągłych napięć;
4. sekwencję, ciąg wydarzeń stresowych , w których stresor inicjujący pociąga za sobą następne , na przykład rozwód- podjęcie pracy przez kobietę – problemy z zapewnieniem opieki dzieciom itd. (tamże, s.474)
Wyróżnia się trzy kategorie stresorów:
krzywda lub strata (harm) dotyczące sytuacji z przeszłości;
zagrożenie (threat) dotyczy przyszłości;
wyzwanie (challange) odnoszące się do teraźniejszości.(Encyklopedia Pedagogiczna;2006,s.1038)
Sytuacje stresowe mogą być wywoływane przez:
1. Stresory przyrodnicze (działalność czterech żywiołów : ognia, wody, powietrza i ziemi)
2. Stresory cywilizacyjne o charakterze globalnym np. sters wojny termonuklearnej, stres terroryzmu, stres chorób cywilizacyjnych, groźba totalnej zagłady świata.
3. Stresory cywilizacyjne o charakterze lokalnym:
Ekologiczne: zanieczyszczenie środowiska naturalnego, dostrzegalne zmiany degeneracyjne w środowisku , radykalne obniżenie się wydajności pracy gospodarstw rolnych, pogorszenie się stanu zdrowia mieszkańców, a zwłaszcza nasilenie się chorób u małych dzieci.
Środowiskowe: pośpieszne tempo życia, gęstośc zaludnienia, charakter zabudowy, gwałtowny rozwój przemysłu i gwałtowny proces urbanizacji, utrata pracy. Istotnym stresorem jest także hałas. (Zybert,1999,s.8).

1.8 Objawy i skutki stresu

Czynniki wywołujące stres psychologiczny mogą mieć różnorodny charakter. Trudno jest przyjąć wspólną klasyfikację źródeł stresu , gdyż nie ma obowiązujących kryteriów podziału. Warunki kryterium może spełniać zarówno rodzaj bodźca stresowego, jak i jego siła (intensywność), a także czas trwania czy też częstość występowania.(Encyklopedia Pedagogiczna;2006,s.1040) .
Można przyjąć klasyfikację na stresory fizyczne, biologiczne, psychologiczne i organizacyjne.
1. źródła fizyczne – czynniki fizyczne stresu charakteryzują się dwiema cechami. Po pierwsze – nadają się do opisu zewnętrznego środowiska życia człowieka. Po drugie dają się łatwo ująć w kategorie ilościowe. Do najczęściej występujących fizycznych czynników należą: czynniki klimatyczne, hałas , wibracje, oświetlenie, promieniowanie jonizujące, promieniowanie mikrofalowe, biologiczne czynniki szkodliwe czy też chemiczne czynniki szkodliwe;
2. źródła chronobiologiczne- wiążą się głównie z zaburzeniami naturalnych rytmów biologicznych: ultradialnych; cirkadialnych; infradialnych ;
3. źródła psychologiczne-wiążą się z nadmiernym obciążeniem psychicznym lub napięciem emocjonalnym .Najczęściej wymienia się następujące źródła stresu: monotonia , izolacja, zaskoczenie, zawód, deficyt czasu, deficyt informacji;
4. źródła organizacyjne- każdy człowiek należy do większych i mniejszych struktur społecznych np. państwo ,rodzina, organizacja polityczny, załoga. Rezygnacja jednostki ze swojej indywidualności jest częstym źródłem stresu.
( tamże,s.1041).
Stres powoduje zmiany w funkcjonowaniu organizmu w trzech płaszczyznach:
wskaźników fizjologicznych: przyśpieszony puls, rozszerzenie źrenic, wzmożona potliwość, kołatanie serca, napięcie mięśni rąk i nóg, sztywność karku, suchość w jamie ustnej, ucisk w gardle, pobudzenie psychoruchowe, naprzemienne uczucie gorąca i zimna, gonitwa myśli;
wskaźników psychologicznych: rozdrażnienie, podejrzliwość, wrogość, odczuwanie nieokreślonego lęku, ataki złości, apatia, przygnębienie, poczucie osamotnienia, trudności z podejmowaniem decyzji, zachwiane poczucie własnej wartości;
wskaźników behawioralnych (zmiany w zachowaniu): zwiększona pobudliwość, tiki nerwowe, impulsywność działania, utrata apetytu lub uczucie ciągłego głodu, zaburzenia snu (bezsenność lub wzmożona senność), nagłe wybuchy gniewu lub płaczu, podatność na wypadki, nadużywanie alkoholu, nadmierne palenie, konfliktowość, brak satysfakcji z wykonywanej pracy, obniżona wydajność. (Kluczyńska;5/2003).
Jednym z następstw długotrwałego stresu może być przezwyciężenie go lub pozytywna adaptacja do stresorów.Częściej od następstw pozytywnych występują reakcje negatywne. Czasami taką reakcją jest wystąpienie postawy bierności i skrajnej apatii. Człowiek rezygnuje z jakiejkolwiek aktywności, biernie oczekuje na bieg wydarzeń i poddaje się im. Długotrwałe przeżywanie stresowych reakcji może spowodować zmiany nastawienia do ludzi i świata oraz zmiany w obrazie siebie. Dlatego można zaliczyć do symptomów stresów codziennego życia wzrost poczucia mniejszej wartości, utratę optymizmu, przygnębienie, kompulsywne przeżywanie przygnębiających myśli, niechęć i wstręt do ludzi , agresywną i pesymistyczną ocenę ludzi i codziennych wydarzeń. Silne stresy manifestują się także jako pojawienie się silnych negatywnych emocji: wściekłości, gniewu, silnego rozdrażnienia, przygnębienia, krótkotrwałych depresji i innych nie uzasadnionych , silnych reakcji emocjonalnych, które możemy zaobserwować w różnego typu zachowaniach o charakterze destrukcyjnym. Innym skutkiem stresów może być intensywne przeżywanie poczucie bezradności i przesadne usztywnienie swojego zachowania i działania , nawet wtedy kiedy nie przynosi ono wyników i jest szkodliwe. Długotrwały stres pozostawia również ślady w fizycznym funkcjonowaniu organizmu. Objawem są zaburzenia psychosomatyczne. W powstawaniu wielu chorób dużą rolę odgrywają stany napięcia emocjonalnego. Schorzeniami typowymi dla długotrwałego stresu są: choroby układu naczyniowego, choroby układu pokarmowego, niektóre choroby metabolizmu, schorzenia układu nerwowego. Stres wywołuje zmiany zarówno w procesach fizjologicznych jak i psychologicznych oraz w zachowaniu się , zdolności do pracy, ogólnym stanie zdrowia. Wszystkie te zmiany nie pojawiają się równocześnie. Mogą być asymetryczne , tzn. u konkretnego człowieka dominują np. zmiany psychiczne (np. emocja strachu) i wegetatywne (np. szybkie tętno, rozszerzenie źrenic), natomiast w zachowaniu ruchowym pojawia się zahamowanie (człowiek nieruchomieje). (Zybert;1999,s.11-12)
Badania zjawiska stresu koncentrowały się na początku wyłącznie na docelowej grupie dorosłych. W międzyczasie doświadczenia wykazały na podstawie egzystencjalnego współistnienia z dziećmi oraz wyników przeprowadzonych badań , że również dzieci narażone są w dość dużym stopniu na obciążenia psychiczne, mogące zaistnieć jako zjawisko towarzyszące stresowi.
Dotychczasowe wyniki badań nie pozwalają jednak jednoznacznie stwierdzić , jaki jest wymiar i rodzaj stresu występującego u dzieci . Poza tym przeprowadzone badania naukowe nie dają się ze sobą porównać pod względem założeń i dowodzonych teorii. Zajmują się one raczej młodzieżą a niżeli dziećmi , a większość z nich pochodzi z przed lat.
(Portman;2007,s.19)
Wszelkie uwarunkowania życiowe mogą wywołać stres. Szczególnie duże obciążenie stanowi jednak wszystko, co związane jest z pośpiechem, hałasem , ograniczeniami, presją, zmianami. Życie dzieci rozgrywa się przede wszystkim w rodzinie, szkole i w ich czasie wolnym. Stres negatywny ma prawdopodobnie swoje główne przyczyny w tych obszarach życia dzieci , a zarazem mogą one tutaj doświadczyć najlepszej ochrony przed stresem. (tamże, s.22)

1.9 Radzenie sobie ze stresem

Współczesne rozumienie procesu radzenia sobie ze stresem można scharakteryzować za pomocą definicji Lazarusa i Folkman, według której obejmuje on stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby.(Strelau;2000,s.476)
Lazarus i Folkman przypisują procesowi radzenia sobie dwie funkcje”:
instrumentalną , inaczej zadaniową , zorientowaną na problem , czyli na poprawę relacji podmiotu z otoczeniem , oraz funkcję samoregulacji emocji. Ta druga polega na obniżaniu przykrego napięcia i łagodzeniu innych negatywnych stanów emocjonalnych.(Strelau;2000,s.476)
Podstawowym mechanizmem psychologicznym odpowiedzialnym za radzenie sobie ze stresem jest ocena poznawcza zagrożenia , rozumiana jako mechanizm oceniający, uświadamiający i interpretujący zdarzenia. Ocena zagrożenia jest dokonywana na dwóch poziomach. Ocena pierwotna to proces definiujący tzw. stresogenność , szkodliwość bodźca , sytuacji. Wynik takiej oceny może przybierać trzy formy: bez znaczenia , sprzyjająco – pozytywną i stresującą.(Encyklopedia Pedagogiczna,s1038).
Umiejętność radzenia sobie ze stresem może przybierać dwie formy działań:
Działania służące zwalczaniu stresu i działania o charakterze obronnym. Cechą wspólną tych pierwszych jest ich efektywność, tzn., że za ich pomocą osiąga się uprzednie cele bądź równoważne im , mimo działania stresu. Cechą wspólną reakcji obronnych przed stresem jest ich mała skuteczność, gdyż prowadzą zwykle do zaniechania osiągania celów.(Encyklopedia pedagogiczna XXI w. s. 1038).
Człowiek ma zdolność radzenia sobie ze stresem niejako w sposób naturalny wrodzony ale przez psychologów ta naturalna zdolność jest traktowana jako baza, która sprzyja kształtowaniu się właściwej odporności na stres. Nabyta umiejętność radzenia sobie ze stresem pomaga w zwalczaniu jego skutków.
W literaturze psychologicznej poświęconej indywidualnym wzorcom redukcji stresu wymienia się 15 wzorców radzenia sobie ze stresem :
1. ćwiczenia fizyczne- obejmujące różnego typu ćwiczenia od gimnastyki , aerobiku do wyrafinowanego sportu wyczynowego włącznie.
2. dbałość o zdrowie – obejmuje racjonalne żywienie (odpowiednie dawkowanie witamin, cukru, soli i tłuszczów), właściwy sen, brak używek.
3. relaksacja- unikanie napięcia mięśniowego i psychicznego oraz korzystanie z treningów: relaksacyjnych , autogennych, medytacji transcedentalnej, ćwiczeń oddechowych jogi itp.
4. masaż- klasyczny , podwodny, bicze wodne itp.
5. umiejętność komunikowania się (także poza werbalna).
6. pewność siebie .
7. umiejętność współżycia w grupie.
8. rozładowywanie konfliktów.
9. łagodzenie skutków kryzysu.
10. rozwiązywanie problemu.
11. redukcja lęku przed śmiercią poprzez godziwe umieranie.
12. nowa koncepcja zdrowi psychicznego Sely’ego oparta na etyce wg.reguły „integracja ciała , rozumu i ducha).
13. właściwa organizacja pracy.
14. usunięcie nieadekwatności występującej między wymaganiami i własnymi możliwościami .
15. dbałość o fizyczne środowisko pracy(naturalne, sztuczne). (Zybert;1999,s.13-14).

W wielu sytuacjach stresowych człowiek nie potrafi za pomocą własnych wzorców zwalczania stresu sprostać sytuacji kryzysowej. Oprócz przedstawionych powyżej indywidualnych wzorców walki ze stresem istnieją instytucjonalne formy wsparcia społecznego. Człowiek jako istota społeczna , funkcjonująca w rodzinie ,grupie, społeczeństwie otrzymuje wsparcie w radzeniu sobie ze stresem od różnych instytucji i organizacji społecznych. Wsparcie społeczne spełnia szczególnie ważną rolę w zwalczaniu stresu a tym samym w utrzymaniu zdrowia człowieka.
Można wyróżnić cztery typy wsparcia społecznego:
1. emocjonalne- wyrażanie opieki , zaufania, troski, bliskości, szacunku, stworzenie możliwości wygadania się , autoekspresji itp.
2. informacyjne- dostarczenie informacji , nowych umiejętności , udzielanie rad , komunikowanie przynależności jednostki do określonego systemu wsparcia społecznego itp.
3. instrumentalne- dostarczanie dóbr materialnych, wspólne rozwiązywanie trudnych zadań itp.
4. oceniające- wyrażenie akceptacji, zrozumienia, zachęty, przekazywanie pozytywnych informacji na temat danej osoby itp.
Wymienione typy wsparcia społecznego często są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie się warunkują. Na przykład wyrażenie pozytywnej oceny działań danej osoby może stanowić dla niej specyficzne podtrzymanie emocjonalne. Udzielanie rad w trudnych sytuacjach życiowych może wskazać rozwiązania trudnego problemu a jednocześnie być wyrazem czyjejś troski. (tamże, s. 14-15)

ZAKOŃCZENIE

Każde okrucieństwo budzi w nas przerażenie i odrazę , ale przemoc wewnątrz rodzinna jest chyba najokrutniejszą formą złego traktowania jej członków. Dom powinien być azylem dla tych, którzy tam mieszkają, miejscem, które kształtuje w nas miłość, dobro i poczucie odpowiedzialności za innych. Przemoc rujnuje rodzinę, niszczy życie, uniemożliwia normalny rozwój dzieciom, zabiera im miłość powodując rozpad wartości koniecznych do ich zdrowego wzrastania. Wszelkie akty przemocy stosowane wobec najmłodszych są niestety niezaprzeczalnym faktem. Wielu z nas nie może w to uwierzyć, że ktokolwiek jest w stanie krzywdzić dziecko. Oprawcą okazuje się nie osoba obca, przypadkowa lecz rodzic ­mama, tata., którzy są, a raczej powinny być obiektem wielkiej miłości. Takie zachowanie prowadzi do wielu negatywnych skutków. Dziecko takie oprócz wielu obrażeń fizycznych, ma zaniżoną samoocenę , małe poczucie własnej wartości i wiele innych objawów. Przede wszystkim doświadcza dużej ilości stresu, który w sposób negatywny będzie towarzyszył jej przez całe życie.

BIBLIOGRAFIA

Browne Kevin, Herbert Martin (1999), Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa, WSiP.
Carson Robert, Butcher James, Mineka Susan (2003), Psychologia zaburzeń, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, (2006),Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Żak.
Góralski Andrzej (1994), Metody badań pedagogicznych, Warszawa, WSPS.
Gnitecki Janusz (1999),Wstęp do metod badań w naukach pedagogicznych, Poznań, Uniwersytet Adama Mickiewicza.
Gnitecki Janusz (2004), Pedagogika ogólna z metodologią, Poznań, Uniwersytet Adama Mickiewicza.
Hnat Bogdan (2001), Przemoc w rodzinie - referat, Miastko.
Janowski Andrzej (1980), Badanie zjawisk pedagogicznych. Cz 1, 2. Kalisz
Jaworska Aleksandra, Matczak Anna (1998), RISB Test Niedokończonych zdań Rottera, Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Kluczyńska Sylwia Niebieska Linia, Przewodnik diagnostyczno interwencyjny, Warszawa
Kluczyńska Sylwia Niebieska Linia, nr5/2003 O stresie i sposobach radzenia sobie z nim, Warszawa
Kmiecik- Baran Krystyna (2000), Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno – psychologiczne, Warszawa ,PWN.
Kodeks kamy. Kodeks Postępowania Karnego. (1997), Warszawa ,Wydawnictwo prawnicze. Lipowska Teutsch Anna (1998), Wychować, wyleczyć, wyzwolić. Warszawa, PARPA. Lipowska Teutsch Anna (1995), Rodzina a przemoc, Warszawa ,PARPA.
Łobocki Mieczysław (1999), Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Łobocki Mieczysław (2006), Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Łobocki Władysław (1978), Metody badań pedagogicznych, Warszawa, PWN.
Łosiak Władysław (2008), Psychologia stresu, Warszawa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Marzec Holka Krystyna (1996), Nie będziesz bił dziecka swego, Bydgoszcz , WSP.
Mazur Jadwiga (2002),Przemoc w rodzinie . Teoria i rzeczywistość, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie ŻAK.
Mellibruda Jerzy (1993), Oblicza przemocy, Warszawa.
Mellibruda Jerzy (1991), Patrząc na przemoc. Świat problemów, Warszawa
Pancewicz A (1993), O przemocy wobec dziecka, Warszawa Instytut psychologii, zdrowia i trzeźwości.
Piekarska Anna (1991), Przemoc w rodzinie, psychospołeczne uwarunkowania przemocy wobec dzieci w rodzinie, Warszawa , PTP.
Pilch Tadeusz, Bauman Teresa (2001),Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie ŻAK
Pilch Tadeusz i Lepalczyk Irena(1995), Pedagogika społeczna, Warszawa , Wydawnictwo Akademickie ŻAK.
Pomykało Wojciech(1997) Encyklopedia Pedagogiczna PWN, Warszawa, PWN.
Poradnik dla ofiar przemocy w rodzinie, Przemoc w rodzinie, Niebieska Linia, Warszawa 2002 .
Portman Rosemarie (2007),Dzieci a stres. Istota zagadnienia, Kielce, Wydawnictwo Jedność.
Pospiszyl Irena (1999), Razem przeciwko przemocy, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Żak.
Pospiszyl Irena (1994),Przemoc w rodzinie, Warszawa, WSiP.
Ratyński Władysław (2003),Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce; Difin.
Rożnowska Anna Wybrane aspekty wychowania w rodzinie , Słupsk, WSP.
Sałasiński Mirosław, Badziukiewicz Beata (2003), Vademecum pedagoga szkolnego, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne S.A
Selye Hans (1977), Stres okiełznany, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy.
Sęk Helena (1998), Psychologia kliniczna, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sobkowska Aleksandra , Przemoc wobec dzieci w rodzinie artykuł .
Sobol Elżbieta (2001),Popularny Słownik Języka Polskiego PWN Warszawa, PWN.
Strelau Jan, Jaworska Aleksandra, Wrześniewski Kazimierz, Szczepaniak P. (2005),Kwestionariusz radzenia sobie w sytuacjach stresowych CISS, Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Strelau Jan(2000),Psychologia. Podręcznik akademicki Tom3 .Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Sztander Wanda, Na czym polega pomaganie ofiarom przemocy, Niebieska Linia, Warszawa nr.5/99,
Zaczyński Władysław (1968), Praca badawcza nauczyciela, Warszawa , Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.
Ziemska Maria(1979), Rodzina a osobowość, Warszawa , Wiedza Powszechna.
Zimbardo Philip, Ruch Floyd (1988),Psychologia i życie, Warszawa : PWN.
Zybert Elżbieta B. (1999), Stres, bezrobocie, rozwód. Poradnik bibliograficzny. Warszawa, Wydawnictwo SBP.