Artetarapia w edukacji wczesnoszkolnej

„Życie jest chmurne, a sztuka radosna.”
Friedrich von Schiller

Dzieci w młodszym wieku szkolnym mają naturalną potrzebę wyrażania swoich doznań wewnętrznych i przeżywanych emocji. Czasami trudno im opisać słowami swoje uczucia, ze względu na to, że posiadają niewielkie jeszcze wiedzę i doświadczenie oraz ograniczony zasób słów. Z łatwością mogą jednak wyrazić swoje radości, rozterki i niepokoje uczestnicząc w działaniach artystycznych. Chętnie robią
to poprzez plastykę, muzykę, ruch i taniec. Sztuka stanowi dla dzieci „mowę symboliczną”, która pozwala w naturalny sposób opowiedzieć o sobie i swoich przeżyciach, a także o otaczającej je rzeczywistości.
Szerokie możliwości w zakresie własnej ekspresji daje arteterapia, czyli „terapia przez twórczość”, która wzbogaca doświadczenia dzieci poprzez kontakt ze sztuką i twórcze działania praktyczne. Dzięki podejmowaniu takiej aktywności uczniowie mogą odzwierciedlić swoje osobiste przeżycia i doznania, a także lepiej poznać
i zrozumieć siebie. Z punktu widzenia nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej taka forma zajęć z uczniami może okazać się niezwykle wartościowa i skuteczna.
Problematyką arteterapii zajmuje się wielu teoretyków i praktyków, o czym można się przekonać studiując bogatą literaturę.
Słowo „arteterapia” składa się z dwóch członów: słowa „arte” i słowa „terapia”. „Arte” (łac. ars, artis) oznacza sztukę. „Terapia” (gr. therapeia) to przywracanie zdrowia chorym za pomocą środków lub zabiegów, leczenie (Karolak, 2014).
Uznany teoretyk i jednocześnie praktyk działań artetrapeutycznych, profesor Eugeniusz Józefowski podaje następującą definicję:
„Arteterapię należy rozumieć jako sposób oddziaływania terapeutycznego z zastosowaniem kreacji artystycznej. W najbardziej trafnym semantycznie rozumieniu początku pojęcia „arte” arteterapia jest oddziaływaniem terapeutycznym z użyciem kreacji wizualnej (pojętej jak najszerzej w duchu współczesnego rozumienia sztuki). Wykorzystuje się w nim szeroki zakres działań i środków wyrazu z obszaru sztuk wizualnych, pochodzących zarówno z tradycyjnych dziedzin plastycznych (malarstwa, rzeźby, rysunku, grafiki), jak i zjawisk charakterystycznych dla sztuki współczesnej (happening, instalacja, performance, environment), który przyczynia się
do różnorodności ostatecznych form i metod arteterapeutycznych.” (Józefowski, 2012, s. 10)
W klasycznym ujęciu arteterapia najczęściej oznacza wszelkie formy i metody pomocy terapeutycznej, przy których wykorzystuje się różne dziedziny sztuki: malarstwo, rysunek, literaturę, muzykę, taniec, dramę. Najkrócej można ją zdefiniować jako terapię za pomocą sztuki, jako wyspecjalizowaną, komplementarną formę psychoterapeutyczną, wykorzystującą wytwory sztuki do poprawy kondycji fizycznej i psychicznej jednostki. Arteterapia jest działaniem, które skierowane jest na człowieka i jego środowisko. Zmierza do poprawy jakości życia i ma na celu przywrócenie oraz wzmacnianie zdrowia. W realizacji tego celu wykorzystuje się wytwory sztuki np. dzieła sztuki plastycznej, książki, utwory muzyczne (Karolak, 2014).
Twórcza działalność uczniów obejmująca wiele różnorodnych technik takich jak np.: biblioterapia, collage, drama, działania interaktywne, land art, ludoterapia, malarstwo, mandala, portret, rysunek, rzeźba ma bardzo pozytywny wpływ na ich rozwój, zaspokaja wiele dziecięcych potrzeb, a także przygotuje dzieci do czynnego korzystania z dorobku kultury.
Według profesora Wiesława Karolaka można wyróżnić wiele arteterapii, dlatego coraz częściej pojawia się pogląd, że powinno używać się tego słowa w liczbie mnogiej: arteterapie.
Arteterapie pozwalają na rozwijanie własnych działań twórczych, pozawerbalne porozumiewanie się, uzewnętrznianie świata własnych przeżyć i odczuć. Dają możliwość zaspokojenia potrzeb, takich jak akceptacja, bezpieczeństwo, współuczestniczenie, bycie rozumianym i docenianym. Pozwalają na zrozumienie własnych pragnień i potrzeb, pobudzenie sensoryczne – wielozmysłowe postrzeganie świata, poznanie innych i przez to zmianę optyki widzenia swoich problemów. Wpływają pozytywnie na akceptację siebie i innych, niosą relaks i przyjemność. Umożliwiają kreowanie przestrzeni, poznanie dystansu i granic, tworzenie pozytywnych nawyków i reakcji, nadanie sensu życiu ludzi zdrowych i niepełnosprawnych. Aktywność artystyczna nie jest celem samym w sobie, a środkiem prowadzącym do rozwoju podmiotowego wychowanka. Nieważne jest tworzenie dzieła – obiektu, lecz proces twórczy, wpływający na „stwarzanie siebie” (Karolak, 2014).
Profesor Wiesław Karolak uważa, że: „arteterapia, jest również sposobem wydobywania z dzieci i młodzieży sił, energii, które pomagają im we własnym rozwoju. Jest to poszukiwanie motywacji do procesu twórczego. Stanowi ona bezpieczny
i akceptowany przez dzieci sposób wypowiedzi tego, co jest trudne do opisania słowami, jest odzwierciedleniem problemów i negatywnych emocji nagromadzonych i przechowywanych.” (Karolak, 1998)
Techniki arteterapeutyczne mogą być wykorzystywane zarówno podczas bieżącej pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniami, jak i w ramach zajęć pozalekcyjnych. Treść i tematyka proponowanych ćwiczeń, a także stosowane środki dydaktyczne mogą być różnorodne. Zależą od pomysłowości nauczyciela, a także zainteresowań i propozycji uczniów.
Arteterapie są skuteczne w pracy z wychowankami, którzy rozwijają się w sposób harmonijny jak i z dziećmi, u których występują różnego rodzaju nieprawidłowości w rozwoju. Mogą to być uczniowie mający różnorodne zaburzenia np. emocjonalne, psychomotoryczne (zaburzenia motoryki dużej i motoryki małej, zaburzenia rozwoju mowy), psychoruchowe (nadpobudliwi lub zahamowani psychoruchowo), sensoryczne, koncentracji uwagi, psychosomatyczne. Dobre efekty przynoszą także w pracy z uczniami mającymi całościowe zaburzenia rozwoju np. autyzm, zespół Aspergera, nieśmiałymi, mający problemy w relacjach rówieśniczych lub niedostosowanych społecznie.
Według Marii Piszczek wzrastająca liczba dzieci, które z różnych powodów mają trudności w uczeniu się, niedostosowanych społecznie, z zaburzeniami emocjonalnymi, zagubionych i odrzuconych przez rówieśników skłania do wprowadzenia do szkół bardziej skutecznych form pomocy tym dzieciom, takich jak na przykład arteterapia (Piszczek, 1997).
Cele arteterapii są zbieżne z zasadami nowoczesnej terapii pedagogicznej koncentrującej się nie tylko na usprawnianiu zaburzonych funkcji, ale również na profilaktyce i działaniach wzmacniających osobowościowe czynniki wpływające na proces uczenia się (Karolak, 2014).
Arteterapie mogą być stosowane w pracy indywidualnej bądź grupowej. Jeśli działania twórcze odbywają się w grupie uczniowie mogą nawiązać pozytywne relacje, oparte na wzajemnym zrozumieniu i empatii. Wspólna wielokierunkowa aktywność pozwala im uczyć się postawy asertywnej.
Wykorzystywanie w pracy z dziećmi różnych technik arteterapeutycznych daje możliwość wszechstronnego wspierania ich rozwoju przez pogłębianie ich wiedzy, zaspokajanie i rozbudzanie naturalnej ciekawości poznawczej, rozwijanie inteligencji emocjonalnej oraz nabywanie przez nich kompetencji społecznych.
„Wszelkie działania, które integrują człowieka ze społeczeństwem, sprzyjają jego wszechstronnemu rozwojowi. Sztuka potrafi integrować ludzi i przełamywać bariery między nimi, niezwykle ważne jest to, że wobec sztuki wszyscy jesteśmy równi.” (Siemież, 2008)
Dzięki działaniom plastycznym, muzycznym, dramowym i tanecznym uczniowie mają szansę odkrywania i wyzwalania istniejącego w nich potencjału. Działalność twórcza relaksuje, pozwala dzieciom uwierzyć w siebie, zwiększa motywację do dalszej pracy, podnosi samoocenę, przynosi radość, satysfakcję i poczucie sukcesu. Warto jak najczęściej umożliwiać dzieciom twórcze działanie. Wówczas oddziaływania dydaktyczno-wychowawcze nauczycieli będą sprzyjały harmonijnemu rozwojowi wychowanków, a także pozwolą im na pełniejsze uczestniczenie w świecie kultury.

BIBLIOGRAFIA
Józefowski E. (2012), Arteterapia w sztuce i edukacji, Poznań: UAM.
Karolak W. (1998), Sztuka jako zabawa, zabawa jako sztuka, Łódź: Wydawnictwa CODN.
Karolak W. (2014), Arteterapie. Język wizualny w terapiach twórczości i sztuce, Warszawa: DIFIN.
Piszczek M. (1997), Terapia zabawą. Terapia przez sztukę, Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej.
Siemież M., Arteterapia – w poszukiwaniu wewnętrznego światła, [w:] Siemież M., Siemież T. red. (2008), Arteterapia w edukacji i rozwoju człowieka, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.