Klasyfikacja i charakterystyka gatunków literackich wykorzystywanych w realizacji podstawy programowej wychowania przedszkolnego

W wieku przedszkolnym dziecko rozwija umiejętności słuchania i rozumienia. Ważne jest zatem aby wspomagać ten proces poprzez czytanie odpowiednio dobranych książek . Warto zaznaczyć, że w tym okresie dziecko jest w stanie skupić się na jednej czynności nawet przez kilkanaście minut, ale ważne jest aby czas czytania dobrać do indywidualnych predyspozycji dzieci .
Dzieci w wieku przedszkolnym chętnie słuchają dłuższych form literackich takich jak wiersze kilkuzwrotkowe, opowiadania czy baśnie i bajki. Dzieciom w wieku pięciu i sześciu lat można także czytać powieści dla najmłodszych . Warto zaznaczyć, że dla dziecka forma czytanej lektury nie ma znaczenia, najważniejsza jest treść, ale w edukacji literackiej ważne jest również aby dziecko zaznajomiło się z wieloma gatunkami literackimi .
Dla wielu wybitnych twórców i badaczy literatury dziecięcej, przedmiotem rozważań stały się odmiany i gatunki poezji skierowanej do dzieci oraz jej podział na: wiersze dla dzieci (programowe, moralizatorskie, patriotyczne, dedykacyjne i użytkowe), wiersze dziecięce będące tworem młodych (zabawy, gry, zgadywanki, bajki, kreacje), liryka dla dzieci (piosenki, kołysanki, wiersza o porach roku, kolędnicze) oraz liryka dziecięca (parodie, żarty) .
W obrębie prozy kierowanej do młodych tematycznie wyróżniamy prozę obyczajową, biograficzną, autobiograficzną, historyczną, fantastyczną, psychologiczną, fantastycznonaukową, podróżniczą, przyrodniczą oraz sensacyjno-kryminalną . Z kolei chronologiczny porządek wśród gatunków literackich wygląda następująco: baśń, legenda, podanie, powiastka, opowiadanie, nowela, opowieść i powieść . Cechą charakterystyczną dla dziecięcej literatury jest synkretyzm gatunkowy.
Wysokie miejsce w literaturze dziecięcej zajmuje poezja dziecięca.. Taka forma lektury postrzegana jest przez dzieci jako rymowanka nadająca słowom rytm i tempo , a jej tematyka może być bardzo szeroka. Dotyka zarówno bliskiego otoczenia dziecka jak i zmyślonego, odległego świata. Utwory wierszowane dla dzieci mają często charakter rozrywkowy i dydaktyczny. Powszechnie obecny jest w nich komizm i humor .
Do współczesnych poetów polskich, tworzących głównie dla dzieci zaliczamy Dorotę Gellner, Joannę Papuzińską, Wandę Chotomską, Danutę Wawiłow i Joannę Kulmową.
Z lektury wiersza Joanny Kulmowej Czy są proste kraje oraz Doroty Gellner Czarodziejski Świat, dziecko może poznać ziemski glob. Wiersze Stanisława Grabowskiego opisujące różne zawody przybliżają dziecku tajniki pracy stolarza, kowala, malarza czy listonosza .
Poetyckie utwory mają poznaczy i wychowawczy charakter . Są zazwyczaj związane ze zjawiskami natury, jej ochroną, porami roku, czy zwierzętami. Przykładami takiej poezji są: Kotki marcowe Joanny Kulmowej, Zima w oknie, Zimowy las, Zimowe drzewa Józefa Ratajczaka, czy Wiosenna rozmowa z wróblem Zofii Beszczyńskiej.
Tematem często spotykanym w dziecięcej poezji jest także przyroda . Wiele wierszy pisanych z myślą o dzieciach dotyka problemu ekologii i zanieczyszczeń środowiska. Uczą one dziecko jak ważne jest szanowanie natury oraz przybliżają mu problemy z tym związane .
Wychowawczą wartość mają również poetyckie utwory humorystyczne . Poprzez komizm uczą dziecko optymizmu oraz ułatwiają obiektywny pogląd na otaczającą je rzeczywistość. Przykładami takich wierszy są Dyzio Marzyciel lub Ptasie Radio Juliana Tuwima . Czytanie dziecku takiej poezji uwrażliwia je na piękno oraz budzi w nim doznania estetyczne jak i poprawia nastrój.
Podczas edukacji literackiej w wieku przedszkolnym zalecane jest aby poznawanie wierszy odbywało się poprzez słuchanie nagranych recytacji lub czytanie ich przez nauczyciela . Takie formy literackie powinny być dokładnie przemyślanie, a sposób ich przekazu przeanalizowany, gdyż istotnie wpływa na percepcję utworu oraz pobudza wyobraźnie słuchacza. Stymuluje oraz przyczynia się do zrozumienia przekazu utworu i rozkwitu kultury słowa .
Formę kontaktu z literaturą piękną stanowi także recytacja wierszy przez dzieci . Taka forma pozwala lepiej przyswoić dziecku język ojczysty, a tekst którego się nauczy stanie się niejako jego własnością, gdyż zapadnie w jego uczucia. W ten sposób przedszkole budzi w dziecku potrzebę kontaktu z poezją. „Artystą i poetą bywa się w dzieciństwie częściej i autentyczniej niż się nim bywa w wieku dojrzałym” .
Dziecko po okresie przedszkolnym powinno być zaznajomione z repertuarem wierszy odznaczającymi się walorami artystycznymi.
Dzieci w wieku przedszkolnym same uczą się krótkich form literackich poprzez osłuchanie z nimi. W przypadku nauki dłuższych wierszy lub rymowanek ważne jest wsparcie nauczyciela lub rodzica . W przypadku takiej nauki istotne jest aby dziecko mówiło tekst z pełnym zrozumieniem jego przekazu. Aby recytowany utwór nie był wypowiadany mechanicznie. Z tego względu metody nauki oraz zastosowane teksty należy odpowiednio dobrać do wieku i zdolności dziecka .
Początkowo nauczyciele w celu nauki recytacji, powinni wybierać wiersze krótki, rytmiczne i melodyjne. Ważne aby treść utworu była bliska dziecku. Nauczyciel powinien także zaprezentować wiersz, wyrecytować go wyraziście wraz z odpowiednio dobranymi gestami i mimiką . Recytacja wykonana przez nauczyciela powinna być dla dziecka jedynie wzorem wypowiedzi, a nie dokładną kopią. Dobrze gdyby dziecko recytowało utwór naturalnie i swobodnie, tak jak samo go rozumie .
Następnie należy przejść do utrwalenia wiersza w pamięci dziecka, stale podtrzymywać zainteresowanie danym utworem poprzez zadawanie pytań na jego temat oddziałując na motywację przedszkolaka. Motywację mogą stanowić przeróżne okoliczności np. przedstawienie z okazji Dnia Matki czy Dnia Dziecka . Wiersze powinny bezpośrednio wiązać się z aktualnymi wydarzeniami i zainteresowaniami dzieci .
W okresie przedszkolnym na rozwój intelektualny dzieci bardzo dobrze wpływają także przedstawione przez nauczyciela opowiadania i legendy. Umożliwiają one dzieciom obcowaniem ze słowem mówionym. Często pomocą dydaktyczną podczas tej czynności stają się ilustracje, wspomagające w pełniejszym zrozumieniu tekstu .
Opowiadania są szansą stworzenia między dziećmi a nauczycielem pewnej więzi. Poprzez kontakt wzrokowy nauczyciel ma szansę zaobserwować reakcje dzieci na dany tekst oraz w odpowiedni sposób poprowadzić narrację. Ma też szansę wpleść wymyślone przez siebie treści. Takie zabiegi całościowo mają na celu ułatwić dzieciom przyswojenie utworu .
Ciekawą formą kontaktu dziecka z literatura może być również obejrzenie widowiska czy przedstawienia teatralnego granego na żywo . Dzieci bardzo lubią taką formę prezentacji dzieł literackich, w szczególności gdy sami mają szansę stać się uczestnikiem przedstawienia. W ten sposób przed dzieckiem otwiera się świat fantazji, fikcji i umowności .