Mutyzm selektywny w pigułce - jak rozpoznać i wspierać dziecko w grupie przedszkolnej i wczesnoszkolnej

Karolina Nalazek

"MUTYZM SELEKTYWNY W „PIGUŁCE”.
Jak rozpoznać i wspierać dziecko w grupie przedszkolnej i wczesnoszkolnej".

Mutyzm selektywny – zaburzenie wieku dziecięcego ze spektrum autyzmu, charakteryzujące się stałą niemożnością mówienia w wybranych sytuacjach społecznych(w których mówienie jest oczekiwane, np. w szkole), pomimo mówienia w innych sytuacjach.

Historia:

1877 r.– pierwszy opisany przypadek – przez niemieckiego lekarza Kusmaula nazwane „afazją dobrowolną”(afazja=zaburzenie mowy)

1934 r. - angielski lekarz Tramer wprowadził termin: „mutyzm planowany”

1994 r. - Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego(DSM IV) – termin właściwy: mutyzm selektywny(wybiórczy)

Epidemiologia:

- 7 dzieci/1000(2 x częściej niż autyzm)
- częściej dziewczynki niż chłopcy(2,6:1)
- zaburzenie pojawia się zwykle przed ukończeniem 5 roku życia

Kryteria diagnostyczne:

- możliwa do potwierdzenia niemożność mówienia w wybranych - sytuacjach, pomimo mówienia w innych;
- czas zaburzenia przekracza 4 tygodnie(w przypadku dziecka rozpoczynającego naukę w przedszkolu/szkole nie ogranicza się do pierwszego miesiąca);
- zaburzenia nie wyjaśnia brak znajomości języka mówionego wymaganego w sytuacjach społecznych;
- brak mówienia nie wynika z braku znajomości języka lub dyskomfortu związanego z z posługiwaniem się danym językiem(przy dzieciach dwujęzycznych musimy dopytać o stopień znajomości każdego języka, którym dziecko się posługuje);
- zaburzenie utrudnia osiąganie sukcesów edukacyjnych lub zawodowych oraz komunikację społeczną;
- zaburzenia nie można wyjaśnić poprzez zaburzenia komunikacji(np. jąkanie), całościowe zaburzenia rozwoju(autyzm), zaburzenia psychotyczne(schizofrenia);

Zaburzenia współwystępujące:

- zaburzenia lękowe(90 %);
- fobia społeczna(70 %);
- zespół Aspergera(7,4%);
- depresja;
- tiki;
- moczenie, zanieczyszczanie;
- zaburzenia obsesyjno – kompulsywne;
- zaburzenia integracji sensorycznej;

Część ekspertów sugeruje, że mutyzm selektywny może być manifestacją lub wariantem lęku społecznego.

Co należy wykluczyć aby zdiagnozować mutyzm selektywny?

- poważne zaburzenia mowy(20 - 30 % dzieci z mutyzmem selektywnym ma zaburzenia językowe ale nie są one przyczyną MS);
- przeszkody fizyczne:zaburzenia neurologiczne, uszkodzenie ośrodków mowy, brak słuchu,itd.;
- autyzm;

Przyczyny mutyzmu selektywnego :

Nie są znane – prawdopodobnie mają znaczenie uwarunkowania genetyczne i wrodzona predyspozycja do zachowań lękowych.

Czynniki ryzyka:

- stres;
- rodzina dwujęzyczna;
- pobyt w obcym kraju;
- narażenie na oddziaływanie drugiego języka między 2 – 4 r.ż.;
- trudności językowe;
- trudności w uczeniu się;
- opóźnienia rozwojowe;

Czynniki predyspozycyjne:

- obecność zaburzeń mowy;
- niepokój;
- nieufność;
- nadwrażliwość;
- nieśmiałość;
- mutyzm wybiórczy obecny w rodzinie;

Czynniki sprawcze:

- samoświadomość zaburzeń mowy;
- separacja;
- strata;
- trauma;
- częste przeprowadzki;
- migracja;
- przyjęcie do przedszkola, szkoły;

Czynniki podtrzymujące:

- brak właściwej ingerencji i terapii;
- nadmierna akceptacja mutyzmu;
- wzmacnianie mutyzmu przez okazywanie nadzwyczajnej uwagi;
- izolacja społeczna i geograficzna;
- negatywne wzorce komunikacyjne w rodzinie;
- brak silnych więzi między rodzicami;

Nieśmiałość vs Mutyzm

Nieśmiałość:

- zazwyczaj nie łączy się z innymi zaburzeniami;
- większa elastyczność schematów poznawczych(zmiany w środowisku zew. nie wywołują zmian w zachowaniu, np. złości, agresji);
- dłuższy pobyt w danym środowisku poprawia funkcjonowanie;
- wsparcie psychologiczne zazwyczaj przynosi szybkie postępy;
- niepatologiczna cecha osobowości;
- bardziej spójny obraz funkcjonowania;
- pogodzenie ze stylem bycia lub jedynie dyskomfort;
- nie zakłóca codziennego funkcjonowania lub tylko utrudnia;

Mutyzm:

- często łączy się z innymi zaburzeniami, trudnościami;

- sztywność schematów poznawczych;
- im więcej czasu bez interwencji tym objawy nasilają się;
- terapia jest konieczna, zazwyczaj długoterminowa;
- zaburzenia psychiczne;
- "dwoje dzieci w jednym ciele";
- cierpienie w milczeniu;
- znacznie utrudnia lub uniemożliwia codzienne życie(komunikację z innymi ludźmi, edukację,zakupy);

Obraz małego dziecka z mutyzmem:

- pusty wyraz twarzy, brak uśmiechu, zamrożony wzrok;
- płytka ekspresyjność;
- sztywne ruchy ciała;
- powolność reakcji;
- blokada odczuwana fizycznie(ból fizyczny);

Cechy dzieci z mutyzmem selektywnym:

- problemy z zaangażowaniem społecznym(trudności z powitaniem, pożegnaniem, zainicjowaniem relacji, na początku spotkania z komunikacją niewerbalną);
- unikanie interakcji społecznych(wyjścia do przedszkola, szkoły);
- perfekcjonista(boi się popełnić błąd);
- podwyższona wrażliwość na otoczenie(zaburzenia integracji sensorycznej);
- ostrożny w sytuacjach nowych i nieznanych;
- zachowania wynikające z napięcia: moczenie, obgryzanie paznokci, agresja;
- wahania nastroju(zwłaszcza w domu – hałaśliwość, wybuchy złości i płaczu);
- potrzeba kontroli – oporne na zmiany w środowisku zewnętrznym(np. zmianę miejsca siedzenia, zamianę talerza w określony wzorek, na którym dziecko zawsze je, na inny talerz, itp.);
- nieprzystosowawcze metody radzenia sobie z niepokojem;
- problemy z jedzeniem, piciem, korzystaniem z toalety/ łazienki w przedszkolu/szkole;
- sztywność zachowań(wybiórcze jedzenie i ubieranie, blokada podczas prac manualnych);
- zwiększona wrażliwość na uczucia i myśli(najdrobniejsza krytyka powoduje wycofanie);
- „profesjonalni mimowie”(w wyniku długo utrzymującego się mutyzmu dziecko zatrzymuje się na etapie komunikacji niewerbalnej);
- objawy somatyczne(najczęściej żołądkowe oraz ze strony dróg moczowych);

Schemat postępów dziecka z mutyzmem:

1. Stadium 0(brak komunikacji zarówno werbalnej i niewerbalnej):
- brak zaangażowania społecznego;
- zamrożony wzrok;
- kamienny wyraz twarzy;
- unieruchomienie ciała;
- brak reagowania na drugą osobę;
- brak inicjowania wspólnych interakcji;i
- dziecko może obserwować aktywność z dystansu;
- może akceptować pomoc;

Stadium 1(komunikacja niewerbalna)

Stadium 1A(reagowanie)

- dziecko może brać udział w niewerbalnych aktywnościach(np. układanie puzzli);
- może dokonywać wyborów poprzez:potakiwanie, przeczenie głową,używanie gestów,wskazywanie, stukanie;
- ożywiona mimika;
- uśmiech/śmiech;
- pisanie lub rysowanie w celu przekazania emocji;

Stadium 1B(inicjowanie)

- uśmiech jako pierwszy;
- podanie ręki w celu przywitania;
- zwrócenie uwagi, żeby coś pokazać/wskazać;
- pomachanie ręką na pożegnanie;

Stadium 2(komunikacja werbalna)

Stadium 2A(reagowanie)

- wszelkie dźwięki: dziecko udaje odgłosy zwierząt, różnych urządzeń;
- półsłówka, np. „hmm”, „aha”;
- jęki, szept, zdawkowe słowa(może mówić do mamy lub innej wybranej przez siebie osoby/osób;
- może odpowiadać na pytania udzielając minimum informacji;
- zrelaksowane może spontanicznie komentować coś podczas zabawy;
- rozmawia więcej z dziećmi niż z dorosłymi;
- może coraz pewniej komunikować się werbalnie z niektórymi dorosłymi gdy jest pewne, że nie jest przez nikogo innego słyszane;

Stadium 2B(inicjowanie)

- słyszalne wydawanie dźwięków;
- szeptanie lub mówienie w celu zwrócenia uwagi drugiej osoby;
- rozmawia z dorosłymi w domu i poza nim;

Podstawy terapii:

- obniżenie lęku i pomoc w wyrażaniu uczuć;
- odpowiednia motywacja;
- praca z rodzicem;

Cel terapii:

- wzrost pewności siebie(budowanie poczucia bezpieczeństwa);
- radzenie sobie z emocjami(budowanie poczucia własnej wartości u dziecka);
- rozwój uczuć społecznych(pobudzenie do zaangażowania społecznego, umożliwienie komunikowania się w inny sposób niż mówienie, pomoc w budowaniu komunikacji krok po kroku – z rówieśnikami, nauczycielem, światem zewnętrznym);
-a w konsekwencji – pojawienie się mowy;

Praca z dzieckiem:

- CIERPLIWOŚĆ !
- intensywna praca i współpraca z rodziną – ustalenie wspólnego frontu oddziaływań na dziecko;
- szczerość z dzieckiem w kwestii jego trudności z mową
- wzmacnianie pozytywne małych postępów(strategia małych kroków)
- zaadoptowanie takiego poczucia humoru jakie ma dziecko
- zabawy rozluźniające mięśnie szczękowo – twarzowe: dmuchanie baniek, dmuchanie piórka, zdmuchiwanie płomienia świecy, granie na flecie, rozdmuchiwanie tuszu/farby na kartce papieru, itd.
- gra na instrumentach
- zabawy zgodne z zainteresowaniami dziecka
- zabawy sprzyjające wydawaniu dźwięków: słowa dźwiękonaśladowcze, - odgadywanie dźwięków, odwracanie uwagi od komunikacyjnej formy języka;
- zabawy kukiełkowe, pacynkowe, w maskach, komunikacja za pomocą maskotek;
- muzykoterapia;
- trening słuchowy;
- w dalszym etapie zabawy umożliwiające wydawanie szeptu: głuchy telefon, odgadywanie słów wypowiadanych bardzo cicho;
- narzędzia do określania nastroju (np.buźki,chmurki,słoneczka,itd.);
- bajki terapeutyczne(szczególnie: wzmacniające u dziecka poczucie własnej wartości, dla dzieci nieśmiałych);

Więcej informacji:

- mutyzm.pl
- warto obejrzeć film pt. „Moje dziecko nie mówi” na kanale YouTube

Artykuł przygotowany w oparciu o materiały i wiedzę zdobytą na szkoleniu pt. „Mutyzm selektywny – pomoc psychologiczna dla dziecka i jego rodziny” oraz doświadczenia własne z pracy z dzieckiem z mutyzmem selektywnym.