ADHD jako wczesnodziecięce zaburzenie zachowania

Wstęp

Szkoła jest miejscem poszukiwań i zdobywania wiedzy a dla większości dzieci także miejscem zdobywania sukcesów. Dziecko uczy się w szkole niezależności. Nie dotyczy to jednak osób z zespołem ADHD. Spostrzeżenie, że dziecko nadpobudliwe psychoruchowo wykonuje jedno i to samo zadanie raz dobrze, a raz źle, potrafi zająć się zabawą ale też ciągle zmienia zajęcia, może wywoływać specyficzną reakcję nauczycieli. Z jednej strony są zmęczeni aktywnością dziecka, niezadowoleni z jego działania, z drugiej zaś wiedzą, że ci uczniowie niejednokrotnie uzyskują dobre wyniki w swojej pracy. To nie mniejsze uzdolnienia lecz sposób ich wykorzystania powoduje trudności w szkole.
Dla większości z tych dzieci szkoła jest źródłem frustracji, niepowodzeń, a w końcu utraty wiary w siebie i poszanowania własnej godności. Nadpobudliwość psychoruchowa dzieci z ADHD jest przyczyną różnorodnych trudności w podporządkowaniu się regulaminowi szkolnemu i dostosowaniu się do wymagań nauczycieli, a bez nich i pomocy rodziców taki uczeń nie zdoła wykorzystać swoich potencjalnych możliwości.
Czasami objawy ADHD mylone są z zaburzeniami zachowania. Potrzebna jest więc specjalistyczna wiedza aby odpowiednio zareagować na nadpobudliwość psychoruchową dziecka. Dlatego też w pracy poruszono najważniejsze zagadnienia dotyczące tego problemu.
Dla zgłębienia tematu pracę podzielono na trzy rozdziały. Pierwszy z nich zajmuje się kwestią dziecięcych zaburzeń zachowania. Podaje definicje tego pojęcia, klasyfikację zaburzeń oraz sposoby ich rozpoznawania.
Rozdział drugi omawia ADHD jako nadpobudliwość psychoruchową. Określa jego pojęcie i istotę. Zajmuje się przyczynami oraz objawami tego zaburzenia. Sytuuje ADHD na tle innych trudnych zachowań.
Rozdział trzeci ukazuje pracę dydaktyczno- terapeutyczną z dzieckiem z zespołem ADHD. Przedstawia na czym polega leczenie farmakologiczne i behawioralne takich osób. Omawia również różne strategie nauczania związane z ADHD.
W pracy wykorzystano szereg wiadomości zaczerpniętych z pozycji książkowych autorstwa znawców tematu, przeglądano artykuły prasowe dotyczące zagadnień związanych z ADHD, sięgano również po informacje zawarte na stronach internetowych.

Rozdział I
Dziecięce zaburzenia zachowania

1.1 Definicja pojęcia „zaburzenie zachowania”

Zachowanie to jedno z podstawowych pojęć w psychologii. W najszerszym znaczeniu jest to każda dająca się obserwować reakcja na bodźce z otoczenia lub ogół reakcji i ustosunkowań organizmu żywego do środowiska . Termin zachowanie używa się powszechnie dla oznaczenia czynności ruchowych, a także pewnych reakcji fizjologicznych i wypowiedzi słownych, które można badać w sposób obiektywny, jak też dokonać ich rejestracji i pomiaru. Popularnie uważa się, że zachowanie człowieka powinno spełniać dwie podstawowe funkcje, a mianowicie:
• zaspokajać potrzeby osobiste,
• spełniać wymagania społeczne w sposób akceptowany przez dane społeczeństwo .
Jeżeli zachowanie nie spełnia obydwu lub choćby jednej z powyższych funkcji, mówi się wtedy o jego zaburzeniach.
Pojęcie „zaburzenie zachowania” i jego geneza nie są jednoznacznie rozumiane. W literaturze przedmiotu brakuje zarówno jednolitej jego terminologii, jak i klasyfikacji. Spowodowane jest to orientacją teoretyczną znawców tematu. Współcześnie na nazwanie tego pojęcia istnieją różne terminy, które są czasami stosowane zamiennie. Zaburzenie zachowania określane jest często nieprzystosowanie lub niedostosowanie społeczne albo trudności wychowawcze.
Zaburzenie zachowania definiowane jest jako odchylenie od normy, która rozumiana jest jako zasady moralne, obyczaje i zwyczaje przyjęte w danym środowisku. Obejmuje się tym terminem zarówno najlżejsze jak i najcięższe zaburzenia. Do tych pierwszych zaliczyć można trudności w nauce , do drugich natomiast nerwice czy przestępczość. Zaburzenie jest dowodem na to, że w psychice dziecka musiały nastąpić jakieś zmiany. Jest ono również wynikiem zachowania równowagi pomiędzy środowiskiem a organizmem .
O zaburzeniach zachowania mówi się wtedy, kiedy jest ono nieadekwatne do sytuacji i staje się regułą. Dzieci w takim wypadku w różnych sytuacjach prezentują stały stereotyp zachowania. Do kryteriów, które odróżniają je od zachowań, które uznawane są za normalne, należą:
• nieadekwatność,
• sztywność reakcji,
• szkodliwość dla podmiotu i otoczenia,
• obecność negatywnych emocji .
Zachowanie nieadekwatne nie uwzględnia indywidualnych cech sytuacji, jest też nieracjonalne, dlatego też wydaje się osobom postronnym dziwne czy nawet szokujące.
Zaburzonym zachowaniom przeważnie towarzyszą przykre, negatywne emocje w postaci lęku, nienawiści, złości, wstydu, poczucia winy, zazdrości, niechęci itp. Niekiedy są one zamaskowane. Dlatego trudno je zrozumieć bez poznania kontekstu w jakim zostały ukształtowane.
Terminem zaburzenia zachowania określa się zatem wszelkie rodzaje zachowań, które naruszają porządek społeczny i to niezależnie od tego, czy powodują konflikt z prawem, czy nie.
Źródła klasyfikacji DSM-IV ustalone przez Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych opracowany w 1994 roku przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne podają, że zaburzenia zachowania to uporczywe i powtarzające się wzorce, które charakteryzują się zachowaniem aspołecznym i buntowniczym. Zaburzenia te SA więc czymś więcej niż dziecięcą złością czy buntem, są względnie trwałym i społecznie nieaprobowanym nawykiem.
Według klasyfikacji ICD- 10 ustalonej przez Międzynarodowe Statystyczne Klasyfikacje Chorób i Problemów Zdrowotnych, które obowiązują obecnie w Polsce, zaburzenia zachowania cechują powtarzające się i utrwalone wzorce zachowania dyssocjalnego, agresywnego lub buntowniczego. Zachowanie takie w skrajnej formie powoduje poważne przekroczenie oczekiwań i norm społecznych dla danego wieku. Jest więc tym samym czymś więcej niż dziecięcą złością lub młodzieńczą buntowniczością .
Z powyższego wynika, że określenie zaburzeń zachowania podane przez DSM-IV i ICD-10 właściwie niczym się od siebie nie różnią. Uznaje się, że istotnym objawem tego zaburzenia jest powtarzający się i utrzymujący wzorzec zachowania , w którym podstawowe prawa innych oraz ważne, stosowane do wieku życia normy społeczne i reguły są łamane. Według DSM-IV charakteryzują się wystąpieniem trzech lub więcej spośród niżej podanych zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a mianowicie:
• zachowaniami agresywnymi, które powodują zagrożenie fizyczne lub wyrządzają krzywdę innym ludziom lub zwierzętom,
• oszustwa lub kradzieże,
• poważne łamanie zasad, norm, reguł, nakazów i praw .
Zaburzenia zachowania mogą dotykać wszystkich obszarów funkcjonowania dziecka, a więc jego relacji z dorosłymi, z rówieśnikami, z samym sobą, przejawiają się również w sytuacjach zadaniowych.
Zaburzenia w relacjach z dorosłymi przybierają formę zaburzenia kontaktu z nimi oraz braku zaufania, natomiast w relacjach z rówieśnikami objawiać się mogą poprzez:
• rywalizację za wszelką cenę,
• odrzucanie innych, odstraszanie,
• izolowanie się,
• agresję,
• różne formy przemocy, czyli wykorzystywanie własnej przewagi do kontrolowania innych, podporządkowania ich sobie, zmuszania do czegoś,
• manipulowanie innymi w celu osiągnięcia określonych korzyści .
Zaburzenia w relacjach z samym sobą są najtrudniejsze do rozpoznania. Są to przeważnie zaburzenia autodestrukcyjne. Objawiają się często nieadekwatnym ocenianiem siebie i swoich możliwości. Występować może zawyżona lub zaniżona samoocena. Bardzo niestabilne jest poczucie własnej wartości i nadmiernie zależne od sytuacji lub oceny innych. Ujawniać się może również deprecjonowanie siebie przez złe traktowanie własnej osoby, niszczenie własnego wizerunku w oczach innych, przedstawienie siebie w złym świetle itp. Zaburzenie to objawiać się również może autoagresją oraz obwinianiem siebie, tzn. reakcją poczucia winy w sytuacjach, kiedy dziecko jest ofiarą, a także branie na siebie winy za sprawy których nie zrobiło .

Zaburzenia w relacjach z zadaniami ujawniają się w sytuacjach realizacji zadań związanych:
• z nauką szkolną- odrabianie lekcji, praca w klasie, odpowiedź ustna, sprawdzian,
• z zainteresowaniami dziecka- trening, mecz, udział w inscenizacjach,
• w innych sytuacjach życiowych, gdy dziecko mierzy się z jakimś zadaniem.
Takie zaburzenia przyjmować mogą różne formy, m. in. dziecko nie podejmuje zadania, odmawia wykonania lub robi coś innego, odkłada wykonanie na później, przerywa zadanie w trakcie realizacji, gdy pojawią się trudności lub też nie wykorzystuje swoich możliwości w realizacji zadania .
Na powstanie zaburzeń duży wpływ mają dwie grupy czynników, wśród których wyróżnia się czynniki biologiczne i psychosocjalne. Do pierwszych zalicza się przede wszystkim czynniki genetyczne i para genetyczne. Do drugich środowisko rodzinne, szkolne oraz grupy rówieśnicze. Powstają one również na skutek przeżytych przez dziecko urazów, które są trudnymi doświadczeniami siłą przekraczającymi zdolność dziecka do poradzenia sobie z nimi .

1.2 Klasyfikacja zaburzeń zachowania

Podczas prowadzenia badań naukowcy odkryli kilka podtypów zaburzenia zachowania. Jeden z nich obejmuje dzieci z trwałymi tendencjami antyspołecznymi i agresywnymi w okresie od dzieciństwa do wkroczenia w wiek dorosły. Około 50% dzieci z tym zaburzeniem w końcu zostaje sklasyfikowana jako młodociani przestępcy, a u 30- 40 procent dochodzi do powstania aspołecznego zaburzenia osobowości w wieku dorosłym.
Inny podtyp obejmuje osoby u których w okresie dzieciństwa obserwuje się problemy z zachowaniem i którzy nadal doświadczają chronicznych trudności w funkcjonowaniu społecznym, takich jak kłopoty z utrzymaniem stałego zatrudnienia, burzliwe problemy osobiste, objawianie agresji fizycznej wobec bliskich.
Trzeci podtyp uwzględnia osoby, u których w dzieciństwie nie stwierdza się jakichkolwiek niepokojących zdarzeń, a dopiero w okresie dorastania pojawiają się problemy z zachowaniem. Są większe szanse na to, że będą one krótkotrwałe .
Według klasyfikacji ICD-10 zaburzenia zachowania dzieli się na cztery kategorie. Pierwsza z nich odnosi się do zaburzeń ograniczonych do środowiska rodzinnego. Do tej kategorii zalicza się zaburzenia, które charakteryzuje zachowanie dyssocjalne, agresywne, a nie tylko buntownicze, opozycyjne lub niszczycielskie. Zachowania te są całkowicie lub prawie całkowicie ograniczone do środowiska rodzinnego albo do interakcji z członkami rodziny. Mogą się w domu pojawiać kradzieże, destrukcyjne zachowania, takie jak łamanie zabawek, niszczenie ubrań, mebli, przemoc wobec członków rodziny i celowe podpalenia ograniczone do środowiska rodzinnego .
Do kolejnej kategorii zaliczone zostały zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji. Ten typ zaburzeń charakteryzuje kombinacja całościowego zaburzenia dyssocjalnego lub agresywnego z globalnie nieprawidłowym związkiem dziecka z innymi dziećmi. Zaburzone relacje rówieśnicze przejawiają się izolacją od innych dzieci, niepopularnością, odrzuceniem, brakiem bliskich przyjaciół, a także empatycznych związków z innymi członkami tej samej grupy wiekowej. Również relacje z dorosłymi cechują się rozdźwiękiem, wrogością i urazami. Typowym zachowaniem jest tyranizowanie, bójki, stosowanie siły i przemocy, nasilone nieposłuszeństwo, niegrzeczność, brak współpracy, opór wobec autorytetów, ciężkie napady złości i niekontrolowanej wściekłości, okrucieństwo wobec dzieci i zwierząt, niszczenie własności i podpalenia. Zaburzenia te najbardziej widoczne są w szkole .
Następną kategorię stanowią zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji. Cechuje ją utrwalone występowanie zachowań dyssocjalnych lub agresywnych, które pojawiają się u dzieci raczej dobrze zintegrowanych z grupą rówieśniczą. Cechą różniącą jest obecność właściwych, trwałych przyjaźni z rówieśnikami. Relacje z dorosłymi stanowiącymi autorytety są raczej złe, ale mogą zachodzić pozytywne relacje z innymi osobami. Zaburzenia tego rodzaju często ujawniają się najwyraźniej poza domem rodzinnym .
Ostatnią kategorię stanowią zaburzenia opozycyjno- buntownicze. Wyróżnia je obecność nasilonego zachowania, buntowniczego, nieposłusznego, prowokującego, a także nieobecność poważnych działań dyssocjalnych lub agresywnych, które naruszają prawo lub prawa innych osób. Podstawową cechą tych zaburzeń jest utrwalony wzorzec zachowania buntowniczego, negatywistycznego i niszczycielskiego, który przekracza normy zachowania wieku i kontekstu społeczno- kulturowego. Symptomy tego zaburzenia odnoszą się do czynnego i biernego oporu wobec wymagań dorosłych, niezrównoważenia emocjonalnego, negatywnych stanów afektywnych, agresji słownej. Dzieci wykazują niski typ tolerancji na frustrację i łatwo tracą panowanie nad sobą. Ich bunt ma charakter prowokacyjny prowadzący do konfrontacji . Często tez obwiniają innych za skutki swojego zachowania, przede wszystkim za odrzucenie społeczne, jakiego doświadczają ze strony innych dzieci. Wiele osób spełniających kryteria tego zaburzenia nigdy nie bierze udziału w zachowaniach przestępczych lub aktach agresji .
Badania wykazały, że zaburzenia zachowania występują przynajmniej trzy razy częściej u chłopców niż u dziewcząt. Zróżnicowaniu płciowemu ulega także wzorzec zachowania. Dziewczęta rzadziej okazują agresję fizyczną, za to częściej kłamią i chodzą na wagary .

1.3 Rozpoznawanie zaburzeń zachowania

Ocenie, czy zachowanie dziecka mieści się w granicach normy służy diagnoza. Można jednak napotkać przy tym wiele trudności, które wynikają stąd, że dzieci znajdują się w stanie permanentnego rozwoju fizycznego, psychicznego i duchowego. Należy również zwrócić uwagę na to, że określony objaw zachowań nie zawsze musi być traktowany jako symptom zaburzenia, ale na pewno powinien być wskazówką, że istnieje istotny problem, który wymaga rozwiązania.
Objawy zaburzenia nie są jakościowo różne od tych, które występują również u dzieci normalnie rozwijających się. Większość badaczy uważa, że wskaźnikami zaburzeń mogą być:
• trwałości występujących objawów,
• intensywność objawów,
• częstość występowania objawów patologicznych .
Zdarza się, że początkiem zaburzenia zachowania jest kłamstwo. U małych dzieci występuje ono często nieświadomie. Najczęściej jednak dziecko kłamie dlatego, gdyż uważa, że prawda się nie opłaca. Za jej mówienie często ponosi się karę. Kłamstwo natomiast ułatwia wiele spraw- pozwala uniknąć przykrości i zyskać uznanie. U dorastającej młodzieży bywa próbą zdobycia pozycji społecznej, zwrócenia na siebie uwagi, szacunku i uznania wśród rówieśników. Przyczyny kłamstwa mogą być wewnętrzne, zależne od charakteru i zewnętrzne, które zależą od przykładu rodziców, atmosfery domu rodzinnego i wychowania.
Kolejnym problemem u dzieci z zaburzeniami zachowania są kradzieże. Bywają one niekiedy desperacką próbą zwrócenia na siebie uwagi, zainteresowania sobą innych osób.
Innym objawem są zachowania agresywne, które polegają na robieniu szkody lub zadawania cierpienia innym. Najczęściej mówi się o agresji fizycznej i słownej oraz agresji bezpośredniej i pośredniej. Uzależniona jest ona u dzieci w dużej mierze od stosowanych wobec nich metod wychowawczych.
Problemem może być również niebezpieczeństwo kontaktu emocjonalnego między zbyt kochającą i zaborczą matką a dzieckiem. Jeżeli matka ma poczucie absolutnej niezbędności w jego życiu i kontroluje nieustannie każdy jego ruch, przeszkadza w uzyskiwaniu samodzielności i niezależności. Dziecko, które nie musi zabiegać o miłość i aprobatę matki, przyjmuje postawę egoistyczną. Z kolei odrzucone przez nią i najbliższe osoby staje się zgorzkniałe, cyniczne i okaleczone wewnętrznie. Jego stosunki z innymi są powierzchowne. Rzadko też zdolne jest do miłości i przyjaźni.
Czynnikiem zaburzeń może być też kompleks różnicy. Przyczyną jego powstania jest najczęściej defekt fizyczny, odmienność psychiczna, ale także świadomość wybitnych zdolności .
Większość dzieci z zaburzeniem zachowania łamie najistotniejsze reguły zachowania, podstawowe normy relacji międzyludzkich. Często okazują agresję fizyczną i okrucieństwo wobec innych, a kłamstwo i oszustwo może stać się ich nawykiem.
Wzorzec zachowań kojarzony z zaburzeniem wraz z wiekiem ulega zmianom. We wczesnym lub średnim okresie dzieciństwa najczęściej przyjmuje formy kłamstwa, bajek i agresji wobec zwierząt. W okresie dorastania wskaźnik tych zaburzeń drastycznie wzrasta. Problemy z zachowaniem staja się coraz bardziej poważne. Niektóre dzieci angażują się w napady uliczne, napady z bronią, a nawet gwałty. Stwierdzić też można, że dzieci z tym zaburzeniem stanowią grupę podwyższonego ryzyka wystąpienia aspołecznego zaburzenia osobowości w wieku dorosłym .

Rozdział II
ADHD jako nadpobudliwość ruchowa

2.1 Pojęcie i istota ADHD

Nadmierna ruchliwość małego dziecka, bez połączenia jej z wykonywaniem jakiegokolwiek działania, jest dla otoczenia bardzo irytująca. Dziecko to nie umie znaleźć jednego miejsca na kilka chwil, często biega, wierci się, wspina po krzesłach i meblach. Nie zawsze jednak myśli się o takim zachowaniu jako o stanie chorobowym. Dopiero w zachowaniu starszego dziecka ustawiczne kręcenie się, wiercenie wskazuje na niepokój . Nierzadko rodzice i nauczyciele skarżą się, że dzieci są nadruchliwe i niestrudzone, że nie potrafią usiedzieć na miejscu i zbyt długo się koncentrować. Większość z nich doskonale mieści się normalnym zakresie zachowań właściwych dla ich wieku. Są jednak też takie, które cierpią z powodu zachowań, które powszechnie określa się jako nadpobudliwość psychoruchową .
Nadpobudliwością tą jako zachowaniem, które prowadzi do stałych zmian w życiu dziecka, przede wszystkim zmian w funkcjonowaniu psychoruchowym, literatura interesuje się od niedawna, a zespół ten znany jest na świecie od blisko 160 lat. Oczywiście nie zawsze nazywał się tak samo. We współczesnym piśmiennictwie światowym oficjalnie używane są dwie nazwy. W popularnej i powszechnie używanej klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV) mowa jest o Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Od pierwszych liter tej angielskiej nazwy powstał skrót ADHD. W Polsce obowiązuje klasyfikacja według ICD-10, w której wyróżnia się termin Hiperkinetic Disorder, czyli zespół hiperkinetyczny lub zaburzenia hiperkinetyczne . Zespół ten to specyficzna jednostka neurologiczna, która charakteryzuje się występowaniem trwałych wzorców zachowania przejawiających się zaburzeniami koncentracji uwagi, nadmierną impulsywnością, nadruchliwością.

Istotą tego zaburzenia są:
• niepohamowana chęć ruchu,
• skłonność do zachowań stereotypowych, np. kiwanie się, drapanie,
• obniżona wytrzymałość i zdolność koncentracji,
• rozproszenie uwagi,
• nadwrażliwość na bodźce,
• potrzeba silnych i wciąż nowych wrażeń,
• pośpiech i pochopność myślenia,
• nieprawidłowe pojmowanie związków logicznych,
• częste zmiany zdania i raz podjętej decyzji,
• nietolerancja frustracji,
• nieumiejętność przestrzegania reguł współżycia w grupie,
• słaba wola .
By u dziecka rozpoznano ADHD, musi ono prezentować nietypowe pod względem rozwojowym problemy dotyczące uwagi, impulsywności i nadpobudliwości ruchowej. W szkole problemy te najczęściej objawiają się niezdolnością do zainteresowania się konkretnym zadaniem. Takie dzieci mają trudności ze zorganizowaniem i wykonaniem pewnej pracy. Często też sprawiają wrażenie, że nie słuchają lub nie usłyszały tego, co się do nich mówiło. Wyzwaniem dla nich jest zwyczajne siedzenie nieruchomo na miejscu. Nie mają specjalnych problemów z przetwarzaniem informacji, natomiast ich problem tkwi w samokontroli.
W kontaktach z rówieśnikami dzieci te często są niezdarne i niezorganizowane, dlatego są czasami odrzucone od grupy. W domu nie potrafią wypełniać próśb rodziców i zająć się czymś przez czas właściwy dla ich wieku . Największe trudności dzieci te napotykają w warunkach zajęć szkolnych. W związku z tym to najczęściej nauczyciele pierwsi rozpoznają ADHD u dziecka. Takie dziecko jest bardziej podatne na zaburzenia zachowania. Nic więc dziwnego, że dzieci te gorzej radzą sobie w szkole.

2.2 Przyczyny i objawy ADHD

Mimo, że przyczyny i rozwój zespołu ADHD nie są jeszcze do końca wyjaśnione, badania naukowe wykazują, że duży udział maja w tym czynniki genetyczne. Wpływają one na budowę i działanie struktur mózgowych i Sposób przekazania pobudzeń w centralnym systemie nerwowym. Odmienna praca mózgu uniemożliwia dziecku kontrolowanie swoich zachowań w sferze uwagi, ruchów i emocji. Dziecko takie ma za mało zdolności do wewnętrznej kontroli i hamowania .
Do przyczyn nadpobudliwości psychoruchowej, psychologowie i badacze zaliczają:
• uwarunkowania genetyczne, tzw. dziedziczenie wielogenne,
• niedobór substancji neuroprzekaźnikowej, komórki mózgowe dotknięte zaburzeniem są niedojrzałe, w większości przypadków dojrzewają w późniejszym wieku,
• niewłaściwe odżywianie się matki w czasie ciąży,
• urazy mechaniczne w czasie ciąży,
• ciężki przebieg chorób zakaźnych oraz urazy czaszki w okresie dziecięcym,
• przewlekłe zatrucia ołowiem,
• dostarczanie organizmowi nadmiernej ilości barwników, konserwantów, salicylanów .
Przyczyną nasilenia się zespołu nadpobudliwości psychoruchowej może być szybkie tempo życia, zła sytuacja domowa oraz błędy wychowawcze rodziców i pedagogów.
Uważa się, że przyczyną ADHD jest zaburzony proces dojrzewania układu nerwowego. Niektóre obszary mózgu pracują mniej skutecznie niż u pozostałych dzieci, czego wyrazem są objawy ADHD . Do niekorzystnych typów zalicza się taki zespół cech układu, w którym istnieje znaczna przewaga procesów pobudzenia nad procesami hamowania przy równoczesnym występowaniu reakcji hamulcowych w sferze uczuciowej .
Podatność na ADHD wzrasta w miarę, jak zwiększa się liczba niekorzystnych czynników środowiskowych działających na dziecko w postaci komplikacji w okresie rozwoju płodowego. Nie bez znaczenia są również toksyny obecne w pożywieniu i wdychanym powietrzu. Ważnym czynnikiem może być także otoczenie społeczne dziecka- zakłócenia w życiu rodzinnym, rozwód rodziców, częste zmiany miejsca zamieszkania. Objawy ADHD może również nasilać rodzaj diety, alergie pokarmowe oraz astma .
Zespół nadpobudliwości ruchowej charakteryzuje się objawami, które występują w sferze ruchowej, poznawczej i emocjonalnej. Mogą one być nasilane we wszystkich sferach, dwóch lub jednej. W zależności od występowania symptomów wyróżnia się trzy podtypy ADHD, a mianowicie:
• podtyp mieszany, gdzie obecne są zarówno brak koncentracji uwagi, jak i nadpobudliwość psychoruchowa,
• podtyp z dominującym brakiem koncentracji uwagi,
• podtyp z dominującą nadpobudliwością psychoruchową .
Z pierwszymi objawami ruchowymi spotkać się już można w okresie niemowlęcym. Takie dzieci są w ciągłym ruchu, nie chodzą lecz biegają. W wózku nie siedzą lecz podskakują i starają się z niego wyjść. W okresie przedszkolnym preferują zabawy ruchowe z elementami gonitwy i siłowania. Dlatego często też ulegają uszkodzeniom i skaleczeniom. Nie umieją spokojnie oglądać filmów- podskakują, klaszczą, zmieniają kanały w telewizorze. Na skutek zaburzonej koordynacji ich ruchy są niezgrabne i nieekonomiczne. Dzieci te mają trudności w kopaniu i łapaniu piłki, w nauce jazdy na rowerze, wiązaniu sznurowadeł, zapinaniu guzików. Nie potrafią opanować umiejętności ładnego pisania. Często brzydko rysują, ich prace są wymięte i poplamione. Dodatkowo pojawić się mogą tiki nerwowe, obgryzanie paznokci, zaciskanie powiek, unoszenie brwi, grymasy twarzy, lub podrzucanie ramion .
W sferze poznawczej występuje deficyt uwagi. Dzieci mają trudności w skupieniu się podczas wykonywania jednej czynności. Interesują się jednocześnie kilkoma rzeczami. Nie przestrzegają umów w kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi. W rozmowach są chaotyczne i często zmieniają temat. Na wszelkie zewnętrzne bodźce reagują wzmożonym odruchem orientacyjnym- nie potrafią z nich wybrać najważniejszego, każdy jest dla nich tak samo istotny. Stąd wynikają trudności w oczekiwaniu na swoją kolej w różnych sytuacjach. Gadatliwość i pochopność myślenia dziecka prowadzi do pojawienia się nieprzemyślanych odpowiedzi, często przed wysłuchaniem pytania. Występują też trudności w systematycznym myśleniu, planowaniu organizowaniu zajęć. Impulsywność i rozkojarzenie doprowadza do gubienia rzeczy. Badania dowodzą, że osiągnięcia szkolne tych dzieci są poniżej ich potencjalnych możliwości .
Zaburzenia rozwoju ruchowego i poznawczego wpływają na funkcjonowanie sfery emocjonalnej. Objawia się to nieopanowaniem i wzmożoną ekspresją uczuć, a także zwiększoną wrażliwością emocjonalną na bodźce płynące z otoczenia. U małych dzieci widoczna jest drażliwość, trudność w zasypianiu i częste zaburzenia łaknienia. Zauważa się reakcje nieadekwatne do bodźca, jak też pobudliwość emocjonalną, która powoduje wybuchy złości, impulsywne zachowania oraz agresywność, ale też postawę lękową, płaczliwość i nadwrażliwość. Niedojrzałość emocjonalna sprawia, że dzieci takie są uparte, niecierpliwe i nietolerancyjne, często ulegają też sugestii i wpływom innych. Stąd też mają niskie poczucie pewności siebie i zaniżoną samoocenę. Bardzo niska jest również ich odporność na trudne sytuacje, zniechęcają się i tracą zapał do wykonywania działań. Nie potrafią czekać, chcą być natychmiast chwalone. Mają problemy w dostosowaniu się do zajęć grupowych i przestrzegania znanych norm. Często wchodzą w konflikty z rówieśnikami, co powoduje ich odrzucenie. Dzieci te cechują się szybkimi reakcjami emocjonalnymi, dużą ich siłą i intensywnością oraz żywą ekspresją .
Należy podkreślić, że wiele dzieci z ADHD wykazuje również objawy innych zaburzeń lub problemów, które niejako towarzyszą ADHD. Należą do nich: zachowania opozycyjno- buntownicze, syndrom zaburzenia zachowania, problemy emocjonalne, a także specyficzne trudności szkolne w postaci dysleksji, dysgrafii, dyskalkulii, zaburzeń pamięci, zaburzeń językowych czy niezgrabności ruchowej .
Konsekwencją wszystkich powyższych zaburzeń są poważne problemy, z którymi borykają się nie tylko dzieci, ale również ich najbliższe otoczenie. Należy do nich zaniżona samoocena, skłonność do depresji, agresja, zaburzone relacje z rówieśnikami, trudności w uczeniu się, w wybieraniu i realizacji najważniejszych celów .
Dzieci z ADHD bardzo często potrafią wymyślać sobie zabawy oraz poruszać się w sferze swoich własnych wyobrażeń. W ich psychice zachodzą specyficzne zjawiska, nad którymi nie zawsze same panują. Problemy ze skupieniem uwagi, z koncentracją utrudniają podtrzymywanie konwersacji. Takie cechy nie ułatwiają zdobywania przyjaciół, a większość dzieci z ADHD bardzo ich potrzebuje. Powtarzające się niepowodzenia społeczne mogą mieć dla nich katastrofalne skutki .

Encyklopedia Gazety Wyborczej, t. 20, PWN, Kraków 2005, s. 426.
A. Trzmiel, Zaburzenia zachowania dzieci i młodzieży. Wersja elektroniczna; www.pilczyn.webd.pl z 16.12.2013r.
J. Konopnicki, Rozmiary i rodzaje niedostosowania społecznego, „Nowa szkoła”, nr 4/969, s.15.
A. Karasowska, Profilaktyka na co dzień. Jak wychowywać i uczyć dzieci z zaburzeniami zachowania, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2006, s. 4-5.
M. Seligman, E. Walker. D. Rosenhan, Psychopatologia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2003, s. 379- 383.
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Recenzja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków- Warszawa 1997
M. Niemiec, Problem przystosowania dzieci z ADHD do warunków szkolnych [w:] Terapia pedagogiczna, red. A. Stankowski, „Chowanna”, T.1. (32), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 170.
T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Prawie wszystko, co chcielibyście wiedzieć, Wydawnictwo BiFolium, Lublin 1999, s. 11.
ADHD- choroby psychiczne. Wersja elektroniczna; www.google.pl, z 17.12. 2013 r.
M. Seligman, E. Walker. D. Rosenhan, Psychopatologia, op. cit., s. 389.
H. Nartowska, Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1986, s. 42- 52.
T. Opolska, E. Potempska, Dziecko nadpobudliwe, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej MEN, Warszawa 1999, s. 8.
L. J. Pfiffner, Wszystko o ADHD, Wydawnictwo Zysk i Spółka, Poznań 2004, s. 20.
A. Kozłowska, Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1984, s. 80.