Przejawy niedostosowań społecznych wśród nieletnich oparte o profilaktykę w środowisku szkolnym

Przejawy niedostosowań społecznych wśród nieletnich oparte o profilaktykę
w środowisku szkolnym
Niniejszej praca została oparta o przejawy niedostosowań społecznych wśród nieletnich. Reprezentując profilaktykę w środowisku szkolnym na podstawie literatury przedmiotu a także poprzez własne doświadczenia zdobyte w szkolnictwie, postanowiłam, że ten temat jest warty przeanalizowania. Aktualne problemy niedostosowań społecznych dzieci i młodzieży w edukacji szkolnej w okresie dorastania, podążają niezgodnie z normami i zasadami - Jak postępować w życiu? Pod wpływem rówieśników, presji otoczenia dzieci wagarują, palą papierosy, zażywają narkotyki, nadużywają alkoholu, okaleczają swoje ciało i podejmują zachowania ryzykowne.
Ważną misję do odegrania w życiu młodego pokolenia ma środowisko rodzinne i każda placówka szkolna, która kształtuje i wspiera wszechstronny rozwój dziecka. Wyposaża młodego człowieka w wiedzę i rozwija postawy i zachowania cenione w społeczeństwie.
Zajmując się niedostosowaniem społecznym, wyjdę od wyjaśnienia pojęcia „niedostosowanie społeczne”. Do polskiej literatury naukowej pojęcie społecznego niedostosowania wprowadziła Maria Grzegorzewska w roku 1959. Grzegorzewska jako twórca polskiej pedagogiki specjalnej terminem tym obejmowała „zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych”. Bardziej precyzyjną definicję, zbliżoną do współczesnych definicji podstawowych psychologów i pedagogów, podała Grzegorzewska w późniejszej pracy, wymieniając takie symptomy, jak „tendencje społecznie destruktywne”, „chęć wyżycia się w akcji społecznie destruktywnej”, „nieżyczliwy stosunek do człowieka”, „zrzucanie winy”, „brak hamulców”, „sugestywność” (nadmierną), „nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji” .
Inaczej natomiast wygląda z prawniczego punktu widzenia pojęcie niedostosowania społecznego, które odpowiada terminowi „demoralizacja”. Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich mówi o przejawach demoralizacji, do których zalicza się: naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnianie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu i innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo oraz udział w grupach przestępczych. Kiedy pojawiają się symptomy demoralizacji u młodego człowieka, społeczeństwo zazwyczaj odsuwa się od tego osobnika. Społeczeństwo jest pełne obawy przed tą „chorobą”, więc przyjmuje postawę restrykcyjną i nie szuka przyczyn zaistnienia tej demoralizacji .
W potocznym znaczeniu termin „niedostosowanie społeczne” bywa często zamiennie używany z określeniem „nieprzystosowanie społeczne”. Funkcjonują też takie określenia jak: „zaburzenia w zachowaniu”, „zachowania dewiacyjne”, „zaburzenia socjalizacji”, „zjawiska patologii społecznej”, „przestępczość nieletnich”, „podkultury młodzieżowe”, „zła adaptacja, społeczna”, „patologia zachowania” itp .
Natomiast pojęcie młodzieży niedostosowanej społecznie obejmuje nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, medyko – psychologicznych i medycznych; tych wszystkich, wobec których z jednej strony pracodawca i urzędy publiczne muszą stosować metody specjalne, z drugiej zaś strony tych, wobec których to wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych; tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla reszty zespołu; ponadto tych wszystkich, którzy jeśli się respektuje zasadę „równości”, potrzebują czegoś więcej niż „równości”, żeby osiągnąć poziom swoich rówieśników. Skala dziecięctwa i młodości niedostosowanej rozciąga się od sieroctwa lub bezdomności aż do przestępczości, przechodząc przez klasyfikacje takie jak: „trudny”, „upośledzony”, „anormalny”, „zagrożony moralnie”, aż do „przestępcy”. W swoim rozumieniu niedostosowania społecznego M. Grzegorzewska nawiązuje do definicji tego zagadnienia w ujęciu Związku Światowego Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą .
Placówki oświatowo – wychowawcze borykają się z wieloma trudnościami wychowawczymi. Najwięcej trudności stwarza młodzież społecznie niedostosowana, która jest najbardziej oporna na wpływy wychowawcze. Wśród tej właśnie młodzieży jest znaczny odsetek wychowanków uciekających najpierw z domu, a później z zakładu wychowawczego. Powszechnie wiadomo, że do zakładów poprawczych kierowana jest młodzież głęboko zdemoralizowana, której nie udało się zresocjalizować w środowisku otwartym, która często ma już zakorzeniony nawyk włóczęgostwa. Potwierdzają to wyniki badań nad zjawiskami demoralizacji i przestępczości wśród nieletnich, które wykazują występowanie zależności między brakiem poprawy u tych badanych a takimi objawami niedostosowania, jak częste wagary, wałęsanie się po ulicy, przebywanie w towarzystwie wykolejonych kolegów i ucieczki z domu .
Młodzież niedostosowana społecznie to ta grupa młodzieży, która nie jest zdolna do pełnienia ról życiowych zgodnie z oczekiwaniem społecznym. Wśród osób niedostosowanych społecznie wyróżnić można również osoby niepełnosprawne. Jednostki takie należą do grupy osób, która jest marginalizowana i wykluczana. O wykluczeniu jednostki mówimy w momencie, kiedy jej możliwości uczestnictwa w życiu społecznym są ograniczone. Osoby takie nie mogą w pełni korzystać z życia społecznego, są wyłączane ze społeczeństwa i izolowane. Do grona osób najbardziej zagrożonych wykluczeniem społecznym zaliczyć należy dzieci i młodzież z rodzin zaniedbanych, bezrobotnych, bezdomnych, osoby uzależnione, niepełnosprawne, osoby pozostające w konflikcie z prawem oraz chronicznie chorych .
Przejawami niedostosowania społecznego są: notoryczne kłamstwa; ucieczki (z domu lub szkoły); nadużywanie alkoholu i narkotyków; niekonwencjonalne zachowania seksualne (np. prostytucja); pasożytnictwo społeczne (niezasłużone korzyści z cudzej pracy), zachowania agresywne, zamachy samobójcze; zachowania przestępcze. Do przyczyn niedostosowania społecznego zalicza się: zaburzoną socjalizację; patologię więzi emocjonalnych w rodzinie; zaburzenie struktury i funkcji rodziny; niewłaściwe metody wychowawcze (autokratyczne, liberalne, niekonsekwentne, stosowanie kar cielesnych); dysfunkcję wychowawczą szkoły; zubożenie społeczeństwa, które prowadzi do ograniczeń w zakresie zaspokajania potrzeb dzieci i młodzieży; wpływ grup rówieśniczych, zwłaszcza w aspekcie uczenia się wzorów zachowań nieprawidłowych, znamiennych rysem nieadekwatności do oczekiwań społecznych .
Niedostosowanie dzieci i młodzieży stanowi poważny problem społeczny. Środowisko rodzinne dzieci bardzo często nie potrafi zapewnić im warunków do zaspakajania potrzeb dziecka, jak i zwiększyć jego szans rozwoju. Dzieci, które pochodzą z rodzin zagrożonych wychowawczo, zazwyczaj potrzebują pomocy, by móc prawidłowo się rozwijać. Nieprawidłowe wzorce wychowawcze doprowadzają młodego człowieka do stanu agresji i do zachowań destruktywnych, co przekłada się na szkołę i środowisko społeczne.
Przystępując do wdrażania jakiegokolwiek programu wychowawczo – profilaktycznego w szkole, warto mieć na względzie dwie sprawy.
Pierwsza – dokonawszy diagnozy problemów – trzeba zobaczyć, jakie ma się do dyspozycji konkretne zasoby (ludzie, pieniądze, organizacje gotowe do współpracy), następnie upewnić się, jakie są sposoby, aby następnie możliwie jasno określić cele realne naszych oddziaływań wychowawczo – profilaktycznych.
Druga – pamiętać, że nie „wzniosłe” cele świadczą o dobrym programie, ale zapewnienie koordynacji działań wszystkich ogniw tworzących system nazywany programem profilaktyki.
Do tych ogniw istotnych należy zaliczyć: interwencje w szkole i w rodzinie, terapię środowiskową, programy oparte na całkowitej abstynencji, społeczność terapeutyczną, programy stacjonarne, ośrodki dzienne, opiekę postterapeutyczną, a także terapię szkolną: staranną edukację, trening asertywności, strategie decyzyjne, pomoc uczniowską, oddziaływanie na grupę rówieśniczą do głównych zadań tak rozumianej profilaktyki społecznej należą:
• oddziaływanie (opieka socjalna, wszelkiego rodzaju pomoc) na rodzinę zagrożoną patologią;
• pomoc w tworzeniu różnego rodzaju profilaktycznych programów środowiskowych;
• pomoc w realizacji tych programów, w ich ewaluacji;
• edukacja ustawiczna całego społeczeństwa w zakresie grożącej mu patologii, sposobach obrony zbiorowej przed nią, możliwościach wpływania na decydentów, by ci zabezpieczyli odpowiednie środki na realizację programów profilaktyki .
Program wychowawczo - profilaktyczny to ogół działań chroniących dzieci i młodzież przed zakłóceniami w rozwoju oraz interwencyjnych w sytuacji pojawiających się zagrożeń. Podkreśla się, że zadaniem szkolnej profilaktyki (jednym z priorytetowych we wdrażanej formie) jest chronienie dzieci i młodzieży przed zagrożeniami przez działania wychowawczo – profilaktyczne, a także reagowanie w sytuacjach pierwszych prób podejmowania zachowań ryzykownych poprzez odwołanie się do specjalistycznej pomocy (np. pomoc w organizacji pierwszego kontaktu ze specjalistą, nawiązanie kontaktu z rodzicami, motywowanie do podjęcia leczenia i terapii). Celem zadań wychowawczo – profilaktycznych jest zapobieganie lub przeciwdziałanie zjawiskom odbiegającym od normy i doprowadzenia zainteresowanych osób do stanu prawidłowego, który zwykle opisywany jest w języku naukowym jako zachowanie uśrednione, akceptowane w danym środowisku lub społeczeństwie.
Wskazując główne zalety szkolnej profilaktyki, wymienia się:
• realizację celowych, systematycznych i długofalowych przedsięwzięć obejmujących całą populację dzieci i młodzieży (wzmacnianie czynników chroniących dzieci i młodzież przed zagrożeniami; podejmowanie działań mających na celu ograniczanie, osłabianie i usuwanie czynników ryzyka),
• możliwość diagnozowania stanu potrzeb i zagrożeń społeczności uczniów, w tym także jednostek z grupy podwyższonego i wysokiego ryzyka,
• opracowywanie programów pomocy pedagogicznej, psychologicznej i socjalnej adresowanych zarówno do zespołów, grup jak i jednostek,
• możliwość integrowania całej społeczności lokalnej i tworzenia właściwych relacji interpersonalnych,
• wspomaganie rodziców w ich roli wychowawczej .
Zadaniem szkoły w zakresie profilaktyki jest opracowanie szkolnego programu wychowawczo - profilaktycznego. Jest to projekt systemowych rozwiązań w środowisku szkolnym, uzupełniających wychowanie i ukierunkowanych na:
• wspomaganie ucznia w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu;
• ograniczenie i likwidowanie czynników ryzyka, które zaburzają prawidłowy rozwój ucznia i dezorganizują jego zdrowy styl życia;
• inicjowanie i wzmacnianie czynników chroniących, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi ucznia i jego zdrowemu życiu.
Program wychowawczo – profilaktyczny to odpowiednio dobrany i uporządkowany zbiór treści i działań, których realizacja prowadzi do zamierzonych, konkretnych zmian w jakości funkcjonowania jednostki lub grupy. Obejmuje on m.in.:
• szczegółowe cele i zadania profilaktyczne,
• ustrukturalizowane treści profilaktyczne,
• zalecenia dotyczące organizacji i sposobu realizacji programu profilaktycznego,
• określone środki dydaktyczne,
• wykaz literatury dla ucznia i nauczyciela,
• procedurę badania efektywności programu .
W obszarze działań wobec uczniów z grup zwiększonego ryzyka profilaktyka w szkole będzie sprowadzać się do zajęć wyrównawczych, kontaktów indywidualnych z pedagogiem szkolnym oraz do organizowania zajęć socjo – terapeutycznych, a także do pracy z rodzicami dzieci i młodzieży. Natomiast wobec uczniów z grup wysokiego ryzyka powinna być podejmowana indywidualna interwencja oraz współpraca z poradniami psychologiczno – pedagogicznymi lub poradniami zdrowia psychicznego .
Rola szkoły w profilaktyce objawów patologii społecznej wynika z faktu, że jest placówką dysponującą odpowiednio przygotowaną kadrą i może wywierać stały i bezpośredni wpływ na całą populację młodzieży. Wiodącą rolę w tej dziedzinie powinni spełniać pedagog szkolny i nauczyciele – wychowawcy. Powinni być to ludzie kompetentni w zakresie profilaktyki rozumianej jako umiejętność rozpoznania sytuacji dziecka i rozwiązywanie bieżących problemów uczniów. Właściwe rozpoznanie nastrojów młodzieży pozwala na wyłonienie uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym i niedostosowanych społecznie oraz podjęcie odpowiednich działań profilaktyczno – terapeutycznych. Szkoła powinna również kształtować postawy moralne i ułatwiać rozwiązywanie wynikłych problemów moralnych. Wskazane byłoby, żeby szkoły poczuwały się do opracowywania programów wychowania moralnego, propagowania wśród uczniów profilaktyki za pomocą wszelkich dostępnych środków i metod postępowania. Szkoła powinna w swoich założeniach wychowawczych zakładać potrzebę realizacji programów wychowania moralnego, w których z jednej strony należy przyjąć przyswojenie młodzieży zasad i pojęć moralnych, zrozumienia konieczności społecznej komunikacji, a z drugiej ostrzec przed konsekwencjami łatwego stylu życia. Ponadto zmiany postaw młodzieży niedostosowanej do szkoły, nauki szkolnej, klasy szkolnej, nauczycieli, regulaminów, należy rozwijać poprzez organizowanie zajęć rozszerzających kontakty uczniów ze szkolą i stworzenia im możliwości udziału w zajęciach pozalekcyjnych, uwzględniających zróżnicowane potrzeby i zainteresowania uczniów oraz umożliwiającym im zdobywanie atrakcyjnych umiejętności .
Wielu nauczycieli stara się pomagać swoim wychowankom. Czynią to w różny sposób, nie tylko kosztem własnego czasu, ale również i budżetu. W rzeczywistej profilaktyce nie chodzi jednak o akcyjną pomoc (choćby najbardziej szlachetną), ale o zlikwidowanie przyczyn zjawiska, pomoc dziecku i jego rodzinie. Wymaga to ścisłej współpracy z instytucjami pozaszkolnymi (sądem, policją, poradniami, opieką społeczną, pozaszkolnymi instytucjami opiekuńczo – wychowawczymi itd.), przede wszystkim zaś z rodzicami. Dobrze funkcjonujący specjalista ds. Profilaktyki byłby autentycznym łącznikiem między działalnością realizowaną w szkole a rodziną i środowiskiem lokalnym, spajałby działania podejmowane dotychczas odrębnie (i nie zawsze celowo) przez wiele instytucji. Funkcjonując w systemie profilaktyki środowiskowej potrafiłby organizować pomoc pedagogiczną, socjalną, terapeutyczną poszczególnym uczniom i ich rodzinom .
Z powyższej literatury przedmiotu wynika, że profilaktyka w środowisku szkolnym wspiera ucznia niedostosowanego społecznie, organizując zajęcia wyrównawcze, współpracuje indywidualnie z pedagogiem szkolnym. Inicjuje zajęcia socjo – terapeutyczne wspierające rodziców dzieci trudnych wychowawczo. Podejmuje również działania by rozwiązywać problemy moralne, społeczne a także błędy wychowawcze rodziców za pomocą dobranych środków i metod postępowania. Gdy uwarunkowania wychowawcze dziecka nie przynoszą skutku, szkoła podejmuje współpracę z instytucjami pozaszkolnymi.

Opracowała: Agata Nidrych