Kształtowanie kompetencji kluczowych uczniów - obowiązek nauczyciela czy wyzwanie dla dyrektora?

Zaprojektowanie czasu i przestrzeni szkolnej to podstawowy warunek efektywnego kształtowania kompetencji kluczowych uczniów.
Teoria a rzeczywistość
„Kompetencja” modne słowo, powszechnie używane w edukacji, rozumiane przez nauczycieli w różnych kontekstach: jako „konkretne osiągnięcie” lub „suma wyznaczonych umiejętności” albo też „połączenie wiedzy, umiejętności i postaw”. „Kształtowanie kompetencji” interpretowane jest jako: „umiejętności kształcone w trakcie każdych zajęć” i „coś, co robi się na co dzień”. Czy tak różnorodne i niedoprecyzowane rozumienie pojęć jest wystarczające, by zapewnić uczniom optymalne warunki do nabywania kompetencji kluczowych „tu i teraz” oraz w przyszłości? Jeśli w praktyce pedagogicznej coś staje się oczywistością, formą i metodą pracy każdego powszedniego dnia, to warto się zastanowić czy nie zaczyna dominować zawodowa rutyna, nauczanie pod konkretne umiejętności i nastawienie na wynik, czy nie zatraca się indywidualności uczniów i znaczenia istoty koncepcji kształtowania kompetencji kluczowych.
„Kompetencje mają charakter dynamiczny: przybywa ich w procesie uczenia się, zmieniają się jakościowo i stają się nie celem, lecz narzędziem uczenia się oraz podstawą dla dalszego kształcenia i wychowania”
Tak rozumiany proces kształcenia kompetencji to zadanie o wielkiej wadze dla przyszłości uczniów, dotyczy wszystkich nauczycieli, ale czy wszyscy czują się za nie odpowiedzialni?
Według obowiązujących aktów prawnych kształcenie kompetencji kluczowych uczniów obowiązuje wszystkich uczących na danym etapie edukacyjnym, a więc jest to zadanie każdego nauczyciela, bez względu na nauczany przedmiot. Rzeczywistość pokazuje jednak coś innego. Po pierwsze - sięgając po podstawę programową, nauczyciele skupiają się przede wszystkim na fragmentach dotyczących danego przedmiotu i etapu edukacyjnego, nie zwracając uwagi na wstępny zapis. Po drugie - konkretne kompetencje często nie są przez nauczycieli uważane za „swoje” i najzwyczajniej są przez nich pomijane i niedostrzegane. Po trzecie - kadra pedagogiczna skupia swój wysiłek na utrwalaniu wiadomości przedmiotowych, aby uczniowie osiągnęli jak najlepszy wynik egzaminu, bo jest to przedmiotem rankingów, statystyk, ocen. I po czwarte – pośpiech i ciągły brak czasu na realizację treści podstawy programowej dominuje nad refleksyjnym podejściem do nauczania.

Budowanie Szkoły Nowych Możliwości
Istnieje zatem konieczność „przeformatowania” myślenia nauczycieli oraz „przeorganizowania” działań dyrektora w zakresie organizacji pracy szkoły i wspomagania nauczycieli, by wszyscy czuli potrzebę zmiany, by pociągnąć wszystkich do działania w kierunku budowania Szkoły Nowych Możliwości. Jako dyrektor szkoły postawiłem sobie takie właśnie wyzwanie i wiem, że łatwe to nie będzie, ale wierzę, że jest to możliwe. Większość nauczycieli to dobra kadra pedagogiczna posiadająca wysokie kompetencje merytoryczne oraz metodyczno – dydaktyczne, dbająca o samodoskonalenie, poszukująca nowych metod nauczania i mająca swój oryginalny styl nauczania. Jednak te predyspozycje nie wystarczą, by organizować efektywne procesy edukacyjne. Potrzebna jest ciągła gotowość do zmiany nawyków i przyzwyczajeń, wielopoziomowego oddziaływania na ucznia i wykorzystywania uczniowskich potencjałów. Do realizacji zadań w zakresie tych obszarów potrzebne jest duże zaangażowanie nauczycieli, często poza obowiązkowymi godzinami lekcyjnymi. Istnieje potrzeba zmiany postaw, w szczególności wyzbycia się prawa do większej niż uczeń aktywności w czasie lekcji i przełożenia centrum ekspresji na uczniów Konieczna jest zmiana podejścia do oceniania oraz przyjęcie przez nauczycieli roli przewodnika, doradcy, coacha, falicytatora. W tych kwestiach nauczyciele często wykazują brak pewności działania, obawę przed nieznanym i wycofanie. Wybierają wypracowane, bezpieczne nawyki dające im przewagę panowania nad uczniem. W takiej rzeczywistości szkolnej istotną rolę odgrywa postawa dyrektora szkoły. To on w znacznej mierze decyduje o tym, czy pracownicy szkoły zaangażują się w działania ukierunkowane na zmiany, czy i jak wykorzystają je zarówno na rozwój osobisty, jak i całej placówki. Zadaniem dyrektora jest rozpoznawanie potrzeb nauczycieli, słuchanie sugestii, motywowanie, wzmacnianie i wspomaganie. Niejednokrotnie do dyrektora szkoły należy inicjowanie działań ukierunkowanych na twórczą aktywność edukacyjną. W gestii dyrektora leży optymalnie planowanie oraz wykorzystanie czasu i przestrzeni edukacyjnej, decyzyjność w zakresie budowania atrakcyjnej oferty zajęć, diagnozowanie, monitorowanie i ewaluacja działań. Konieczne jest też zapewnienie wysokiego poziomu infrastruktury oraz warunków sprzyjających rozwijaniu uczniowskich kompetencji kluczowych. Jeśli uda się te wszystkie elementy połączyć i ukierunkować na wyposażenie uczniów w kompetencje kluczowe, wtedy jest szansa na budowanie Szkoły Nowych Możliwości.

Z praktyki dyrektora szkoły
W swojej praktyce starannie planuję i ukierunkowuję nadzór pedagogiczny na kształtowanie kompetencji kluczowych uczniów, choć podejmując różne formy działalności edukacyjnej, nie nadużywam tej terminologii. Słowo „kompetencje” staram się zstępować np. ciekawym hasłem rocznego projektu, tematem ewaluacji wewnętrznej czy ukierunkowaniem tematycznym obserwacji. Dobieram starannie tematykę szkoleń i warsztatów dla nauczycieli, uczniów i rodziców. Niezwykle ważna dla mnie jest dbałość o relacje interpersonalne. Do swojej praktyki włączyłem osobiste uczestnictwo we wszystkich podejmowanych przez uczniów, nauczycieli i rodziców inicjatywach, wspólne przeżywanie sukcesów i porażek. Choć oczywiste jest, że kształcenie kompetencji kluczowych uczniów to obowiązek każdego nauczyciela, to z doświadczenia wiem, że aby ten obowiązek pozostawał optymalnie realizowany potrzeba dużego zaangażowania dyrektora. To właśnie dyrektor, często przy wsparciu samorządów i organizacji działających na rzecz szkoły, ma duże możliwości wspomagające nauczycieli w ich przedsięwzięciach. To od niego zależy jakość organizacji pracy, która często musi wykraczać poza szkolne stereotypy. To on kieruje zespołem, stawia wymagania i rozlicza. W dotychczasowej swojej praktyce myślenie o kompetencjach kluczowych w radzie pedagogicznej zawsze rozpoczynam od skonkretyzowania wiedzy w tym zakresie i „przełożenia” naukowej terminologii na zrozumiałe dla całej społeczności szkolnej hasła do realizacji, następnie zachęcam do refleksyjnego czytania treści podstawy programowej, potem wspólnie przechodzimy do rozważnego zespołowego planowania działań i poszukiwania twórczych rozwiązań. Powstaje plan pracy szkoły, zazwyczaj w połączeniu z planem działań wspierających. Są to narzędzia wspólnie wypracowane więc każdy z osobna identyfikuje się z pomysłami, traktując je jako „coś ważnego” do zrealizowania i czuje się odpowiedzialny za efekt. Zapisy planu stają się impulsem porywającym do działania dla jednostek i zespołów. Co rok wprowadzamy nowe pomysły, nowe rozwiązania, innowacje i programy. Do tego nauczyliśmy się włączać cierpliwość. Monitorujemy i analizujemy działania oraz uporczywie wdrażamy wnioski. Efekty przychodzą same, wyniki egzaminów nas pozytywnie zaskakują, ale pełen sukces edukacyjny możliwy jest do zweryfikowania dopiero po latach.
Dziś wielkie nadzieje pokładam w realizacji wprowadzanych zajęć rozwijających uzdolnienia i zainteresowania uczniów. Autorsko zaprojektowane z kreatywnym planem działań i co najważniejsze odpowiadające zainteresowaniom uczniów oraz zaspokajające ich potrzeby mogą stać się doskonałą formą kształcenia kompetencji kluczowych uczniów, obszarem realizacji najważniejszych zadań szkoły, sposobem na podniesienie jakości edukacji i źródłem satysfakcji nauczycieli. W globalnym ujęciu są szansą na budowanie Szkół Nowych Możliwości.

Przypisy:
J. Uszyńska-Jarmoc, K. Nadachewicz, Kompetencjeekluczowe dzieci i młodzieży. Praktyka edukacyjna, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak 2015, s. 14

Bibliografia:

1. J. Uszyńska-Jarmoc, K. Nadachewicz, Kompetencjeekluczowe dzieci i młodzieży. Praktyka edukacyjna, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak 2015
2. Skrypt szkoleniowy: Zwiększenie skuteczności działań pracowników instytucji systemu wspomagania w zakresie kształcenia kompetencji kluczowych uczniów, Projekt nr POWR.02.10.00-00-5009/17 pn.