Stymulowanie kreatywności dziecka

Cała otaczająca nas rzeczywistość zmienia się z dnia na dzień. Człowiek poszukuje wciąż nowych, lepszych rozwiązań, bardziej... no właśnie, jakich? Poszukuje rozwiązań bardziej kreatywnych. Jedną z najbardziej pożądanych dzisiaj cech jest owa kreatywność. Wymaga się jej wszędzie: w życiu codziennym, w pracy, w szkole. Szczególne znaczenie nabiera kreatywność w edukacji, gdyż rozwija ona umiejętność uczenia się, elastyczność, pozwala skutecznie zarządzać zdobytą wiedzą i umiejętnościami.

Czym tak naprawdę jest owa kreatywność? Otóż niegdyś pojęcie to odnoszono do filozofów, malarzy, rzeźbiarzy i muzyków, natomiast obecnie definiuje się ją jako: „twórcza postawa, dzięki której każdy może łatwiej rozwiązać swoje problemy. Jest to naturalna cecha, dzięki której każdy może łatwiej rozwiązać nawet najtrudniejsze problemy. Kreatywność przejawia się w gotowości do tworzenia nowych pomysłów i wynajdywaniu oryginalnych rozwiązań” . Każdy człowiek ma własne modele postępowania i w konkretnej sytuacji zaczyna postępować w określony, często mechaniczny sposób. To właśnie staje się największą przeszkodą w kreatywnym myśleniu, albowiem kreatywne myślenie to nic innego, jak wybieganie poza to, co rutynowe i mechaniczne. Być kreatywnym, to tworzyć nowe modele postępowania, nowe, lepsze rozwiązania. Być kreatywnym to postępować bardziej twórczo, niż schematycznie.

W ostatnich latach termin kreatywności nabrał szczególnego znaczenia. Możliwości twórcze zaczęto przypisywać każdej jednostce, nie tylko tej wybitnie uzdolnionej. Twórczość jest bowiem pierwotną potrzebą człowieka. Pojęcie twórczość można zastąpić pojęciem kreatywność, która może odnosić się do wszystkiego: do kreatywnego myślenia, pracowania, uczenia się. Jednak najważniejszą cechą odróżniającą od siebie kreatywność i twórczość jest to, że kreatywność wykorzystuje samoświadomość jednostki. Każdy człowiek wyposażony jest więc w instynkt kreacji i każdy posiada siłę twórczą.

Zadaniem współczesnej szkoły jest wychowanie ucznia na człowieka twórczego, który z własnej inicjatywy chce na nowo kształtować otaczającą go rzeczywistość. Każda twórczość angażuje sferę poznawczą, emocjonalno – motywacyjną i sprawczą. Twórczość zaspokaja potrzeby człowieka, dlatego trzeba ją kształtować w dzieciach już od najmłodszych lat. Niezbędnym środkiem do osiągnięcia tego celu jest kreatywna postawa nauczyciela, oraz stosowanie metod aktywizujących na lekcji.

Często mówi się uczniom, że powinni ograniczyć się do kilku danych odpowiedzi, a następnie prawidłowo podać je nauczycieloowi. Tym samym zabija to kreatywne i twórcze myślenie dzieci. Problem ten został zauważony w naszej oświacie, a nauczyciel przyjmuje rolę już nie tylko wykładowcy, ale obserwatora i przewodnika.

Kreatywność dziecka definiowana jest w bardzo różny sposób. Według M. Przetacznik – Gierowskiej, aktywność twórcza pojawia się u dziecka wtedy, gdy podejmuje ono działalność dającą mu zadowolenie, w której ujawnia własne pomysły. Wynikiem tej działalności jest stworzenie czegoś nowego i pożytecznego.

Jednym z głównych zadań nauczyciela kształcenia zintegrowanego jest stworzenie warunków sprzyjających rozwojowi twórczych aktywności. Według R. Glotona i C. Cero twórcza aktywność dziecka zależy od takich czynników jak: wewnętrzna motywacja, klimat porozumienia dziecka z otoczeniem, poczucie bezpieczeństwa i wolności. Twórcza aktywność dziecka jest warunkiem jego prawidłowego rozwoju, dobrego samopoczucia, radości i szczęścia. Tak więc nauczyciel powinien organizować pracę dziecka tak aby rozwijać jego twórczość.

Inspiracją dla dziecka w pobudzaniu jego twórczości jest literatura dziecięca, wzbudzająca zainteresowanie i ciekawość dzieci. Literaturę, czytanie baśni i bajek można łączyć z różnymi technikami i formami plastycznymi. Dla dzieci staje się to również źródłem estetycznych przeżyć.

Bardzo ważną rolę w pobudzeniu dzieci odgrywa dramat, zabawa w teatr. Dzieci same kreują postacie, gra wzbudza w nich emocje, zainteresowanie i dostarcza satysfakcji. Inną inspiracją do działań twórczych są zabawy dydaktyczne. Rozwijają one osobowość dziecka. Gra dydaktyczna jest rodzajem metod nauczania należących do grupy metod problemowych (sposób nauczania i uczenia się , którego osnowę stanowi rozwiązywanie przez uczniów zagadnień praktycznych i teoretycznych ) i organizujących treści kształcenia w modele rzeczywistych zjawisk , sytuacji lub procesów w celu zbliżenia procesu poznawczego uczniów do poznania bezpośredniego dzięki dostarczeniu okazji do manipulowania modelem.

Nauczyciel kształcenia zintegrowanego powinien wspierać dzieci w rozwoju. Obecnie w pedagogice akcentuje się znaczenie czynnego uczestnictwa dziecka w procesie edukacyjnym. Aktywne uczestnictwo oznacza twórcze działanie dziecka w zakresie rysunku, muzyki i teatru. Dzieci już z natury są kreatywne, dlatego cechy te należy w nich rozwijać i pielęgnować. Jeśli nauczyciel chce pobudzić dzieci do twórczego działania sam musi być twórczy. „Przykładem twórczego podejścia nauczyciela do obowiązków zawodowych mogą być: brak szablonowości w budowie lekcji, poszukiwanie własnego stylu pracy i systematyczne jego udoskonalanie, stosowanie coraz lepszych sposobów kontroli wiedzy uczniów, wykorzystywanie posiadanych środków dydaktyczno wychowawczych w sposób nowatorski, stwarzanie sytuacji, w których uczeń musi wykazać się myśleniem, inwencją, samodzielnością, aprobowanie i zachęcanie uczniów do wyrażania własnych opinii oraz różnych dróg analizy tego samego zadania dydaktycznego.”

Oto kilka przykładowych ćwiczeń dotyczących różnych aspektów twórczości i kreatywności, opublikowanych w miesięczniku Wszystko dla szkoły (NR 11 /2006):

Ćwiczenie: Okoliczności
Cele:
Stymulowanie dociekliwości, przeciwdziałanie stereotypom
Pomoce:
Kartki, długopisy.
Przebieg:
Prowadzący zadaje pytanie: W jakich okolicznościach każdy z przedmiotów będzie najbardziej użyteczny? np. kawałek gliny, sól, laska, balonik, wiadro, itp. Dzieci wybierają spośród tych nazw trzy. Potem następuje prezentacja umysłów, porównywanie a nawet dyskusje.

Ćwiczenie: Komentarz do fotografii
Cele:
Stymulowanie myślenia kombinatorycznego, rozwijanie oryginalności i giętkości myślenia.
Pomoce:
Kilka gazet i czasopism, nożyczki, klej
Przebieg:
Dopasowanie do fotografii wyciętych z gazet jakiegoś komentarza, w postaci tytułu artykułu zaczerpniętego z innej gazety niż ta, z której pochodziło zdjęcie.

Ćwiczenie: Dokończ
Cele:
Rozwijanie płynności skojarzeniowej
Pomoce:
Kartki, długopisy (lub bez pomocy, jako ćwiczenie ustne w kręgu)
Przebieg:
Kończenie zwrotów językowych na jak najwięcej sposobów. Przykłady rozpoczętych zwrotów:
- droga była kręta jak...
- góra była wielka jak...
- zachód słońca przypominał...
- róża pachniała jak...

Ćwiczenie: Czym może być kijek
Cele:
Stymulowanie giętkości i oryginalności myślenia
Pomoce:
Kijek (lub inny przedmiot będący inspiracją pomysłów)
Przebieg:
Uczestnicy siedzą w kręgu, przekazują sobie z rąk do rąk np. kijek i podają różne możliwości jego zastosowanie. Pomysły nie mogą się powtarzać.

Można rozwijać kreatywność w dzieciach, ale niestety może być ona także w nich niszczona i tłumiona. Spójrzmy na przykład na niektórych nauczycieli w szkole, którzy zamiast pobudzać dzieci do działania i twórczego myślenia, narzucają im konkretny tor myślenia, nie dając mu przy tym możliwości szukania własnej drogi do rozwiązania problemu. Oto kilka sposobów, jak przestać być kreatywnym i twórczym:
- bądź logiczny
- bądź poważny
- przestrzegaj zasad
- nie bądź ciekawy
- istnieje tylko jedna właściwa odpowiedź i ty ją znasz
- bądź praktyczny itp.

Niezbędnym warunkiem, aby edukacja mogła być kreatywna jest, aby sam nauczyciel posiadał tę cechę. Musi on być nie tylko kreatywny, ale także twórczy. Nauczyciel w dzisiejszej szkole, szczególnie w nauczaniu elementarnym, powinien posiadać nie tylko wiedzę i doświadczenie, ale przede wszystkim kompetencje. Niezwykle istotne jest, aby to on stymulował kreatywnością dziecka, pomagając mu przy tym rozwijać się. W literaturze do kompetencji zawodowych zalicza się: kompetencje prakseologiczne, komunikacyjne, współdziałania , informatyczne, moralne i właśnie kreatywne . W owych wszystkich kompetencjach nauczyciela naczelną rolę pełni umiejętność myślenia i działania twórczego. Nauczyciel z kompetencjami kreatywnymi cechuje się otwartą postawą, samodzielnym i krytycznym myśleniem i właśnie ten rodzaj myślenia stara się stymulować u swoich wychowanków. Taki nauczyciel wychowuje do samodzielności. Wie on, że przez zachęcanie do samodzielnego myślenia , samodzielnego rozwiązywania problemów, rozwija w nich aktywność poznawczą i twórczą.

Bardzo ważne jest więc, przy rozwijaniu w uczniach kreatywności, aby nauczyciel we właściwy sposób formułował zadania i polecenia. Powinny nie być one pytaniami zamkniętymi, ale otwartymi, dającymi przy tym dzieciom możliwość większego pola do popisu. Otrzymując takie pytanie, które zmusza go do przemyślenia różnych rozwiązań problemów dziecko: „ musi uczynić krok w nieznane, wytworzyć coś, czego dotąd nie znało, czego nie było, zaproponować własne rozwiązanie. Zadanie takie nie tylko umożliwia, ale także prowokuje, a nawet stawia przed koniecznością dawania własnych pomysłów

Edukacja kreatywna nie może się także obyć bez wątpliwości. Nauczyciel musi pozwolić dzieciom dziwić się, ale także wątpić. Należy kwestionować wszystko, nawet to, co wydaje się oczywiste, gdyż pozwala to odkrywać wciąż nowe teorie i prawdy

Wyobrażając sobie nauczyciela, pedagoga mającego pobudzić dzieci do kreatywnego myślenia, nasuwa nam się na myśl sylwetka osoby mającej odpowiednie cechy osobowości. Nauczyciel nie może być kreatywny nie posiadając wyobraźni czy też ekspresji twórczej. Nauczyciel będąc kreatywnym nie szuka gotowych planów i scenariuszy, ale sam je stwarza, nie bojąc się wychodzić poza to, co ustalone i sprawdzone. Dzieci dostrzegają taką postawę nauczyciela, a tym samym staje się on dla nich bardziej wiarygodny, daje im samym motywację do stawania się kreatywnymi i twórczymi.

Edukacja kreatywna w szkole musi odbywać się w kontekście innych umiejętności, które współdziałają z kreatywnością. Są to takie cechy jak: asertywność, empatia, inteligencja emocjonalna, prezentacja i autoprezentacja, ekspresja, radzenie sobie ze stresem, efektywne wykorzystanie czasu, komunikacja interpersonalna oraz negocjacje.
Asertywność to: „bezpośrednie wyrażanie emocji i postaw w granicach nie naruszających praw i psychicznego terytorium innych osób oraz własnych, bez zachowań agresywnych, a także obrona własnych praw w sytuacjach społecznych. Jest to umiejętność nabyta” . Asertywność to nic innego jak odpowiednie wyrażanie własnej opinii, krytyki, poczucia własnej winy itp. Osoba asertywna ma jasno obrany cel, potrafi kontrolować własne emocje i nie poddaje się łatwo manipulacją innych ludzi.
Empatia to umiejętność wczuwania się w sytuację innych, w czyjeś emocje. Na podstawie obserwacji zachowań, osoba posiadająca te umiejętność, potrafi odgadnąć stan emocjonalny danej osoby.
Inteligencja emocjonalna „to zdolność rozpoznawania uczuć własnych i innych osób, zdolność motywowania się i kierowania emocjami, zarówno własnymi jak i osób znaczących” To zdolność rozpoznawania naszych uczuć i uczuć innych, zdolność motywowania się i kierowania emocjami naszymi i innych.
Prezentacje mogą mieć bardzo różny charakter: wieczorków poetyckich, dyskusji, przedstawień itp. Wszystkie mają charakter widowiskowy, budzą zaangażowanie uczniów, a tym samym motywują do twórczej aktywności. Autoprezentacja natomiast to sposób, w jaki komunikujemy kim jesteśmy, albo za kogo chcielibyśmy, aby nas uważano (poprzez mimikę, gesty itp.)
Zarządzanie stresem to wysiłki skierowane na zmniejszenie lub panowanie zewnętrznych lub wewnętrznych żądań. Z kolei Efektywne wykorzystanie czasu zostało zaakceptowane w aktualnym podejściu do systemu zasad dydaktycznych, gdzie jedna z nich to zasada efektywności bądź wydajności pracy dydaktycznej, czyli związku między celami a wynikami kształcenia .
Ekspresja jest wyrazem tego, co na zewnątrz. Możemy wyróżnić wiele ekspresji, takich jak: ekspresja mimiczno – ruchowa (mimika, postawa ciała, taniec), słowno – werbalna (płacz, śmiech), ekspresja muzyczna, plastyczna, przez zabawę itp.
Komunikacja interpersonalna to przekaz pewnej informacji, komunikatu oraz zdolność odbioru i zrozumienia tego przekazu. Z kolei Negocjacja to szukanie możliwie największego zysku dla siebie, to wzajemne ustępstwa i kompromisy.
Wszystkie te zjawiska są próbą nakreślenia pewnych sytuacji, które są istotne i mają wpływ „na kształtowanie się modelu i funkcji współczesnego nauczyciela jako kreatora pewnej przestrzeni edukacyjnej” .

Stymulować oznacza „pobudzać do działania”. To właśnie zadanie współczesnego nauczyciela. Trzeba budzić w dzieciach ich wewnętrzną siłę, dając możliwość twórczego działania i twórczej ekspresji. Trzeba wymazać z naszej szkoły obraz nauczyciela podającego suchą wiedzę, nie wzbudzającego w dzieciach zainteresowania i zaciekawienia. Trzeba zastąpić go nauczycielem, dla którego najważniejszy jest rozwój twórczości dziecka. Trzeba zastąpić go nauczycielem, który stymuluje, pobudza dzieci do rozwoju i działania. Kreatywność bowiem, według Normana Podhoretza „to cud połączenia dziecięcej, niczym nie ograniczonej energii z czymś przeciwnym i wrogim – poczuciem porządku wynikającym ze zdyscyplinowanej inteligencji dorosłego.”

Bibliografia

*K. Bieluga, Nauczycielskie rozpoznawanie cech inteligencji i myślenia twórczego, Kraków 2003.

*K. Denek: O nowy kształt edukacji. Warszawa 1998.

*M. Stasiukiewicz: Twórcza aktywność dziecka jako czynni jego rozwoju. „Życie szkoły” 1980, nr 10.

*M .Zalewska – Bujak :Przemiany w polskiej edukacji – kreatywność nauczyciela. W: Edukacja kreatywna. Red.E.A.Zwolińska. Bydgoszcz 2005.

*M. Przetacznik – Gierowska, Zmiany rozwojowe aktywności i działalności jednostki, W: Psychologia rozwoju człowieka, red. M. Przetacznik – Gierowska, M. Tyszkowa, Tom I, Warszawa.

*R. Glotona i C. Cero, Twórcza aktywność dziecka, Warszawa 1988.

*W. Woronowicz :Dydaktyka wątpienia wobec ignorancji. W: K. Denek, F. Breźnicki (red): Przemiany dydaktyki na progu XXI wieku. Szczecin 2000.

*W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1981.

*Por. W.Okoń: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Warszawa 1998.

*http://pl.wikipedia.org/wiki/Asertywno%C5%9B%C4%87,stan na 22 lutego 2006.

*http:/www.wsipnet.pl/oswiata/os_slownik.php?literka=K&haslo=80,stan na 20 lutego 2006.

*http://pl.wkipedia.org/wiki/Inteligencja_emocjonalna, stan na 12 marca 2006.