Przyczyny i objawy wad i zaburzeń mowy - zakłócenia procesu rozwoju mowy

Wymowa jest to sposób w jaki dane słowo jest wymawiane zarówno pod względem artykulacyjnym jak i prozodycznym. Artykulacja to ruchy narządów mowy wytwarzające daną głoskę, a prozodyzacją z kolei to brzmieniowe właściwości mowy składające się z wytwarzania elementów suprasegmentalnych takich jak np. akcent, melodia czy rytm wypowiedzi.
Realizacja substancji fonicznej w obu płaszczyznach powinna przebiegać według ściśle określonych norm językowych. Zdarza się jednak, że realizacja substancji fonicznej zgodnie z obowiązującymi normami ortofonicznymi napotyka na pewne przeszkody. Możemy mieć wówczas do czynienia z nieprawidłową wymową: nieprawidłową bo odbiegającą od przyjętych norm języka polskiego.
Zniekształcenia substancji fonicznej mogą powstawać na skutek zadziałania wielu czynników:

1.Zdenerwowania, pośpiechu, zmęczenia, tremy (np. przejęzyczenia)
2.Nieznajomość norm ortofonicznych (błędy wymowy)
3.Czynniki związane z cechami rozwojowymi organizmu
4.Opóźniony rozwój mowy
5.Nieprawidłowa budowa lub funkcjonowanie obwodowych narządów mowy, czyli niesamoistne lub samoistne zniekształcenia substancji fonicznej, które mogą występować jako nieprawidłowa artykulacja, jako nieprawidłowa prozodyzacja lub jako nieprawidłowa artykulacja i prozodyzacja jednocześnie.

Wady wymowy jest więc samoistnie występującym zniekształceniem substancji fonicznej, powstałym na skutek zaburzeń artykulacji głosek i/lub prozodyzacji elementów suprasegmentalnych języka.

Do najczęstszych przyczyn wad wymowy zaliczamy:
1.Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:
•nieprawidłowa budowa języka (język zbyt długi, zbyt krótki, zbyt gruby, makroglossia, mikroglossia, ankyloglossia)
•nieprawidłowa budowa podniebienia (podniebienie gotyckie, rozszczepy podniebienia),
•wady zgryzu (zgryz otwarty, zgryz skrzyżowany, przodozgryz, tyłozgryz, nadgryz, zgryz głęboki, diastema),
•anomalie zębowe (przejściowe, np. w czasie wymiany uzębienia)
•rozrost trzeciego migdałka, polipy, skrzywienie przegrody nosowej, przerost śluzówki nosa;

2.Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów artykulacyjnych:
•brak pionizacji języka,
•niska sprawność języka, warg, żuchwy,
•zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe,
•zaburzenia kinestezji artykulacyjnej – automatyzacja głosek;
•krótkie wędzidełko podjęzykowe - ankyloglosja
•przetrwałe, niemowlęce infantylne połykanie (jeśli podczas połykania pokarmów widoczny jest język wsuwający się pomiędzy łuki zębowe);

Pionizacja języka
Pozycja spoczynkowa języka wymaga tzw. pionizacji języka, czyli uniesienia go do górnego wałka dziąsłowego. Skrócenie wędzidełka uniemożliwia prawidłowe układanie masy języka, często język zalega w pozycji spoczynkowej na dnie jamy ustnej, uniemożliwiając szybki i efektywny odpływ śliny. Efektem tego jest zbieranie się dużej ilości śliny pod językiem a czasem wyciekanie jej na zewnątrz.

Wędzidełko podjęzykowe:
Skrócenie wędzidełka przejawia się brakiem możliwości uniesienia czubka języka ku górze, do wałka dziąsłowego. Przy próbach - czubek języka ulega silnemu przytrzymaniu przy dnie jamy ustnej, często tworząc na koronie (obrzeżu) języka serduszkowate wgłębienie. Skrócenie to pojawia się w różnym stopniu i nasileniu - od lekkiego napięcia po silnie zgrubienie, a przez to i unieruchomienie języka.

Infantylne połykanie
U dzieci z krótkim wędzidełkiem zauważa się nieprawidłowy „transport” pokarmu. Kęs pokarmu powinien zostać uniesiony ku górze czubkiem języka i za pomocą jego ruchu falistego - podany ku tyłowi do połknięcia. Dziecko z ankyloglosją nie ma takiej fizycznej możliwości. Również prawidłowy odruch żucia, który wymaga przesuwania twardego kęsa pokarmu ruchem rotacyjnym języka między zęby trzonowe, kształtuje się nieprawidłowo. W późniejszym wieku odruchowa reakcja połykania utrwala się nieprawidłowo - z płasko ułożonym językiem lub z wsuwaniem go między zęby, co sprzyja kształtowaniu się wady zgryzu.

Problem ankyloglosji dostrzegany jest najczęściej wówczas kiedy już powinny się pojawiać w artykulacji głoski /sz/, /ż/, /cz/, /dż/ i najtrudniejsza z głosek /r/. Bardzo często głoski te nie są wymawiane prototypowo, ale patologicznie, pojawia się wówczas seplenienie międzyzębowe lub przyzębowe głosek szumiących, pararotacyzm (zastępowanie głoski /r/ głoską /j/ lub /y/ lub /ł/). Wówczas frenotomia, czyli podcięcie wędzidełka podjęzykowego przynosi efekty, ale dziecko wymaga już wówczas długiej terapii logopedycznej, podcięcie bowiem jedynie zwiększy ruchomość czubka języka, nie zapewni od razu prawidłowej realizacji. Oprócz tego po zabiegu należy usprawniać język - czyli uczyć go nowej i wcześniej nieznanej dla niego funkcji podnoszenia do góry. Najtrudniejszym jednak zadaniem jest zmiana sposobu artykulacji.

3.Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:
•niedosłuch;
•wybiórcze, okresowe upośledzenie słuchu (np. podczas infekcji);
•centralne zaburzenia słuchu;
•zaburzenia analizy i syntezy słuchowej;
•zaburzenia słuchu mownego:

słuch fonemowy - umiejętność rozróżniania fonemów na zasadzie opozycji, np.: dźwięczność - bezdźwięczność, ustność - nosowość, miękkość – twardość,

słuch fonetyczny - zdolność do rozróżniania różnych głosek w obrębie tego samego fonemu oraz zdolność spostrzegania cech prozodycznych mowy,

4.Nieprawidłowy sposób oddychania
Ważny dla kształtowania się aparatu artykulacyjnego jest także sposób oddychania. Prawidłowe oddychanie przez nos wpływa pozytywnie na ukształtowanie szczęk. Powietrze przechodząc przez nos ulega ogrzaniu, oczyszczeniu i nawilżeniu. Natomiast dziecko, oddychając przez usta, jest narażone na łatwe przeziębienie, gdyż zimne powietrze przenika bezpośrednio do płuc, nie dociera do głębiej położonych pęcherzyków płucnych, przez co krew jest słabiej dotleniona. Dziecko wtedy jest blade, śpi niespokojnie, jest apatyczne, ma złą przemianę materii. Patologiczne oddychanie przez dziecko powoduje powstawanie zaburzeń zgryzowych w postaci tyłozgryzów, zwężenia szczęki i zmian w stawie skroniowo-żuchwowym.
Przyczyną złego oddychania mogą też być niedrożności nosa i jamy nosowo-gardłowej spowodowane stanami zapalnymi i przerostem migdałków (podniebiennych i gardłowego).
Oddychanie patologiczne trwające ponad rok wpływa upośledzająco na rozwój klatki piersiowej, układu krążenia i oddychania, narządu żucia i czaszki twarzowej. Trzeba więc pilnować, aby dziecko oddychało nosem.

5.Czynniki psychiczne:
•brak zainteresowania mową,
•odczuwanie własnej artykulacji jako czynności męczącej i sprawiającej trudność;

6.Czynniki społeczne, niesprzyjające warunki uczenia się:
•niesprzyjające warunki uczenia się,
•nieprawidłowe wzorce fonetyczne (wada wymowy u rodziców),
•nieprawidłowa atmosfera, styl wychowania i postawy rodziców,
•izolacja dziecka od matki,
•niewłaściwa reakcja otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka, brak zainteresowania, lekceważenie lub wyśmiewanie;

Zjawisko to jest zupełnie zrozumiałe, gdyż – jak wiadomo – dziecko uczy się mówić od swojego najbliższego otoczenia – przez naśladownictwo. Reedukacja mowy dzieci wymaga specjalnych metod postępowania i musi być prowadzona przez logopedę.

Nieusunięta wada wymowy najczęściej skutkuje problemami emocjonalnymi oraz trudnościami w nauce czytania i pisania!!!

Źródła:
1.Zaleski T. (1992) Opóźniony rozwój mowy, Wydawnictwo PZWL, Warszawa
2.Skorek E.M. (2001) Oblicza wad wymowy, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa
3.Antos D., Demel G., Styczek I. (1971) Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa

Opracowała:
mgr Dorota Setla
Surdologopeda
Terapeuta SI