Dziecko autystyczne w szkole ogólnodostępnej. Rozwój społeczny ucznia w młodszym wieku szkolnym

Dziecko autystyczne w szkole ogólnodostępnej.
Rozwój społeczny ucznia w młodszym wieku szkolnym.

Wczesny rozwój społeczny tworzy podstawy funkcjonowania człowieka w ciągu całego życia. Pierwsze lata życia dziecka stwarzają okazję do wyposażenia go w kompetencje umożliwiające efektywną i dającą satysfakcję adaptację w środowisku – zarówno w danym momencie życia, jak i w przyszłości1.
Człowiek zmienia się przez całe życie, w każdym kolejnym okresie swojego rozwoju kierowane są ku niemu inne oczekiwania społeczne, inne bowiem wymagania stawia mu najbliższe otoczenie. Jakość biegu ścieżki rozwojowej zależy od tego, w jakie właściwości zostanie wyposażony on przez naturę i od tego, jaka jest jakość otoczenia, w którym zaspokaja on swe potrzeby. Znacznie większe jednak znaczenie ma to, czy znaczące dla niego osoby z najbliższego środowiska są na tyle wrażliwe i potrafią rozpoznać trafnie jego potrzeby w danym momencie rozwojowym i do nich dostosować swoje oczekiwania. To dopasowanie (lub jego brak) jest znaczącym czynnikiem określającym tempo i rytm procesu rozwoju oraz jakość osiągnięć w różnych sferach: sprawności fizycznej, rozwoju emocjonalnego, poznawczego i społecznego2. Pod pojęciem człowieka znaczącego rozumiemy osobę w jakiś sposób wyróżnioną z kręgu ludzi w naszym życiu, często poprzez częstotliwość kontaktów z nią, ich wagą, lub tymi zagadnieniami łącznie. Osoby znaczące w większym stopniu niż inni uczestniczą w naszym życiu, zaspakajają nasze potrzeby lub przyczyniają się do ich zaspokojenia. To osoby, z którymi wiąże nas silna więź emocjonalna i nie koniecznie muszą być to osoby, z którą mamy fizyczny kontakt. Osoba znacząca jest dla nas pewnym wzorem postępowania, autorytetem, możemy się z nią identyfikować3.
Wielu autorów ukazuje trudności w jednoznacznym zdefiniowaniu zachowań społecznych i emocjonalnych, traktowanych oddzielnie4. Według nich, aby zrozumieć zachowania dziecka wymagane jest ujmowanie wzajemnych zależności między zachowaniami będącymi wyrazem emocji, a zachowaniami uznanymi za społeczne5.
W każdym kolejnym okresie życia człowiek realizuje inne zadania rozwojowe. Jest to efekt zmian, na skutek procesu dojrzewania ciała oraz zmian oczekiwań społecznych. Zadania te odnoszą się do sprawności organizmu jednostki, zmian form jej aktywności, procesów poznawczych i emocjonalnych oraz struktury osobowości, a także jej związków z innymi ludźmi i podejmowanych ról społecznych6. Według R. Havighursta rozwojowe zadania życiowe to te zadania, których każdy sam indywidualnie musi się nauczyć. To zadania pojawiające się na pewnym etapie życia jednostki, których osiągnięcie daje poczucie szczęścia i zadowolenia, niespełnienie zaś prowadzi do braku zadowolenia, poczucia przegranej, dezaprobaty ze strony społeczeństwa oraz trudności w następnych zadaniach7.
B. M. Newman oraz Ph. R. Newman dokonując analizy tych zadań wyodrębnili główne obszary zmian w każdym kolejnym okresie życia jednostki8. W okresie szkolnym wyodrębnili oni następujące zadania rozwojowe: kooperacja społeczna, samoocena, nabywanie sprawności szkolnych, zabawa zespołowa. Jakość realizacji zadań w każdym momencie drogi życia zależy z jednej strony od zasobów jednostki, czyli od tego, z jakimi kompetencjami społeczno-emocjonalnymi rozpoczyna każdy kolejny etap życia, a z drugiej od tego, jakie wymagania stawia przed nią otoczenie społeczne i jakiego wsparcia udziela jej w radzeniu sobie z nimi. Przez młodszy wiek szkolny, podążając za E. H. Eriksonem, który podzielił cały cykl życia człowieka na trzy etapy i osiem okresów, będziemy rozumieć etap I - czyli dzieciństwo, wiek - 10/12 lat (a w jego ramach: wiek niemowlęcy, poniemowlęcy, przedszkolny i szkolny)9.
Rozwój społeczny polega na zdobywaniu dojrzałości do współżycia w społeczeństwie. Wraz z wiekiem dziecko uczy się pewnych norm, reguł postępowania oraz zwyczajów panujących w grupie, do której przynależy. Dotyczy to każdej grupy wiekowej, a szczególnego znaczenia nabiera w momencie rozpoczynania przez dziecko nauki szkolnej. W okresie podjęcia nauki w szkole następuje intensywny rozwój fizyczny, umysłowy i społeczny dziecka. Młodszy wiek szkolny charakteryzowany jest przez ogromną aktywność dziecka przejawiającą się w upodobaniu do zabaw i gier ruchowych, aktywność ta obejmuje także wiele innych form i rodzajów działania. Zjawiskiem charakterystycznym dla tego okresu jest pierwszoplanowe znaczenie nauki szkolnej w życiu dziecka, jej wpływ na całość jego sytuacji i na wszystkie procesy rozwoju10.
Zasadniczy wpływ na rozwój społeczny dziecka ma niewątpliwie włączenie się w nowe środowisko, które w znaczny sposób różni się od rodziny. Rozwój społeczny współistnieje i jest ściśle powiązany z rozwojem emocjonalnym, uczuciowym. Dziecko od urodzenia jest istotą społeczną, chociaż nie od razu można nazwać je partnerem społecznym, bo dopiero w toku ogólnego rozwoju kształtuje się jego umiejętność nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi i zdolność wchodzenia z nimi w interakcje11.
Uczestnicząc w lekcjach i zajęciach pozalekcyjnych, w tym też w trakcie pobytu na świetlicy szkolnej, dziecko wzbogaca posiadany zasób umiejętności i wiadomości, oraz nawiązuje liczne kontakty społeczne zarówno z nauczycielami jaki rówieśnikami. Niewątpliwy wpływ na rozwój społeczny dzieci w młodszym wieku szkolnym mają postawy prospołeczne występujące w domu rodzinnym. Już w młodszym wieku szkolnym można zaobserwować przejawy autonomii moralnej. Jak stwierdza L. Wołoszynowa, przeobrażenia w postawach i ocenach społeczno-moralnych dzieci w młodszym wieku szkolnym należą do zjawisk charakterologicznych i na poziomie tego wieku zaczynają coraz wyraźniej określać indywidualne oblicze poszczególnych jednostek. Rozwój społeczny dziecka to zdobywanie dojrzałości do współżycia w społeczeństwie. Jest to proces uczenia się, dostosowywania do wzorów grup społecznych, obyczajów i tradycji oraz poznawania i współdziałania. Prowadzi on do nowych sposobów zachowania, nowych zainteresowań i wyboru nowych przyjaciół12.
Rozwój społeczny przygotowuje nas do pełnienia różnych ról społecznych. Współcześnie, zwłaszcza w psychologii społecznej dąży się do określenia specyficznych właściwości rozwoju społecznego. Zdaniem F. F. Powersa można go zdefiniować, jako „stopniowe doskonalenie się jednostki poprzez ukierunkowaną aktywność w pojmowaniu społecznego dziedzictwa i formowaniu elastycznych wzorców zachowania stosunkowo zgodnych z tym dziedzictwem”13. Zachowania dzieci wobec innych osób są zróżnicowane. Mają na to wpływ różne czynniki takie jak kultura stosunków międzyludzkich w układach społecznych, kultura wychowawcza środowiska rodzinnego, materialne strony życia rodziny. O tempie i kierunku społecznego rozwoju dziecka decydują dwa zasadnicze czynniki: jego inteligencja, oraz system wartości, obowiązujący w domu rodzinnym mniej lub bardziej świadomie mu przekazywany. Rodzina jest pierwszym środowiskiem, w którym dziecko przebywa. Układ stosunków w niej panujących, atmosfera, sposób sprawowania opieki, znacząco przyczynia się i decyduje o stopniu i poziomie uspołecznienia dziecka. Stosunek dziecka do szkoły, nauczycieli, jego samopoczucie wśród rówieśników w dużej mierze zależą od cech osobowości dziecka, od postaw i warunków obcowania z ludźmi, przekazanych mu przez środowisko rodzinne. Autorytet rodziców w oczach dzieci wstępujących do szkoły jest bardzo duży. Rodzice dziecka w młodszym wieku szkolnym muszą być przygotowani na to, że w pewnym okresie z ich własnym autorytetem zacznie konkurować autorytet grupy rówieśniczej14.
Obok środowiska rodzinnego na aktywność społeczną dziecka oddziaływają również szkoła i nauczyciel. Szkoła przekazuje społeczne i moralne normy postępowania, ideały, kształtuje światopogląd, postawy i przekonania. W ten sposób przygotowuje młodych ludzi do współżycia i współdziałania w społeczeństwie. Sam fakt pobierania nauki w szkole nie uspołecznia uczniów w sposób należyty. W tym celu muszą być podjęte specjalne zabiegi np.: stawiania dziecku określonych wymagań w dziedzinie współżycia społecznego, wysuwanie konkretnych zadań w tym zakresie, dostarczanie mu różnych doświadczeń społecznych w kontaktach z wychowawcami, z kolegami w klasie i innych grupach rówieśniczych15.
Dla rozwoju psychicznego dziecka cenne jest wzrastanie w grupę rówieśniczą. Duże znaczenie w życiu dziecka w młodszym wieku szkolnym zaczyna mieć grupa rówieśnicza. Jest ona dla swych członków źródłem określonych postaw i wartości. Dziecko zaspokaja w grupie rówieśniczej coraz więcej potrzeb. Początkowo są to potrzeby dotyczące znalezienia atrakcyjnych partnerów do zabawy, potem pragnienia przeżyć w zbiorowym działaniu, a niekiedy dołącza do tego potrzeba bezpieczeństwa, którą daje przynależność do grupy. Im większe i im ważniejsze potrzeby dziecko chce zaspokoić przez udział w grupie, tym staje się ona atrakcyjniejsza i silniej na niego wpływa. Dziecko aktywnie uczestniczące w życiu grupy rówieśniczej szybko zauważa związek między zaspokojeniem swych potrzeb a stosunkiem grupy do niego, wyrażający się w pozytywnych reakcjach członków grupy, w popularności, jaką uzyskuje w grupie. Najczęściej zaspokajanymi przez grupy potrzebami są: potrzeba afiliacji, uznania i dominacji. Grupa rówieśnicza odgrywa więc w procesie uspołecznienia niezastąpioną rolę. Brak codziennego, systematycznego kontaktu z rówieśnikami, młodszymi i starszymi dziećmi utrudnia prawidłowy rozwój społeczny dziecka16.
W rozwoju społecznym dziecka ważne miejsce zajmuje kształtowanie się mechanizmów psychicznych, które są źródłem zachowań podejmowanych dla dobra innych ludzi, zwanych zachowaniami prospołecznymi. U dzieci w młodszym wieku szkolnym nie są one jeszcze w pełni rozwinięte. Dzieci bardzo często jednak rozumieją cudze potrzeby, potrafią udzielać bezinteresownej pomocy osobie, która jej potrzebuje. W tym wieku, niektóre dzieci przejawiają zachowania typu altruistycznego, często jednak jest to altruizm warunkowy: wtedy, gdy nie musi poświęcać zbyt ważnych dla niego wartości, lub gdy sytuacja jest pozbawiona elementów rywalizacyjnych17.
W każdym okresie życia mamy do czynienia ze splataniem się ścieżek rozwojowych ludzi w różnym wieku i o różnym poziomie kompetencji społeczno- emocjonalnych. Dotyczy to wszystkich rodzajów aktywności dziecka – zabawy, nauki oraz dzieje się we wszystkich siedliskach typu rodzina, grupy rówieśnicze i towarzyskie. Oznacza to, że w każdym etapie swego rozwoju dziecko podejmuje i rozwiązuje stojące przed nim zadania korzystając jednocześnie z obecności i pomocy osób młodszych od siebie, rówieśników i osób starszych. Napięcie, będące efektem różnicy poziomu wiedzy i umiejętności, powstające w trakcie kontaktu z osobami młodszymi i starszymi lub osobami w tym samym wieku, ale o innych kompetencjach jest podstawowym (kluczowym) czynnikiem rozwoju społecznego i emocjonalnego18.

Przypisy:
1 M. Czub, Rozwój kompetencji społeczno-emocjonalnych dziecka, [w:] M. Czub, K. Piotrowski (red.), Diagnoza funkcjonowania społeczno-emocjonalnego dziecka w wieku 1,5 do 5,5 lat, IBE, Warszawa 2014, s.7.
2 A. I. Brzezińska, Portrety psychologiczne człowieka. Jak zmienia się człowiek w ciągu życia?, [w:] A. I. Brzezińska (red.), Portrety psychologiczne człowieka, GWP, Gdańsk 2005, s. 3.
3 A. I. Brzezińska, Jak przebiega rozwój człowieka?, dz. cyt., s. 35-36.
4 E. Waters, A. Sroufe, Social competences as a development al construct, “Developmental Review” 1983, nr 3, s. 79-97; K. Bost, B. Vaughn, W. Washington, K. Cielinski, M. Bradbard, Social compesence, cocial raport and attachment: demarcation of construct domains, measurement and paths of influenc for preschool children attending Head Start, Child Development, 1998, nr 69, s. 192-218, podaję za: M. Czub, Rozwój kompetencji społeczno-emocjonalnych dziecka, dz. cyt., s.11.
5 M. Czub, Rozwój kompetencji społeczno-emocjonalnych dziecka, dz. cyt., s. 8.
6 A. I. Brzezińska, Portrety psychologiczne człowieka. Jak zmienia się człowiek w ciągu życia?, dz. cyt., s. 6.
7 O. Głuchowska, K. Walczak, Krótki wstęp do teorii zadań rozwojowych Roberta Havighursta, http://edukacjaidialog.pl/archiwum/2001,99/padziernik,172/krotki_wstep_do_teorii_zadan_rozwojowych_roberta_havighursta,1199.html, 06.02.2018 r.
8 B. M. Newman, Ph. R. Newman, Development through life. A psychosocial approach, The Dorsey Press, Homewood 1984, s. 46-47, podaję za: A. I. Brzezińska, Portrety psychologiczne człowieka. Jak zmienia się człowiek w ciągu życia, dz. cyt., s. 6-7.
9 E. H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, tłum.: P. Hejmej, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1997, s.257.
10 I. Roszkiewicz, Młodszy wiek szkolny, Wydawnictwo NK, Warszawa 1983, s.145-150.
11 A. Brzezińska, K. Appelt, Psychologia rozwoju człowieka, GWP, Warszawa 2016, s.14-16.
12 L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, [w:] M. Żebrowska (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1982, s. 624-625.
13 F. F. Powers, W. L. Uhl Psychological Principtes of Education, Appleton-Century-Crofts, Ino., New York 1933, s. 23, podaję za W. F. Bruce, Rozwój jednostki w okresie dzieciństwa i adolescencji, [w] Ch. E. Skinner (red.), Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa 1971, s. 269.
14 I. Roszkiewicz, Młodszy wiek szkolny, dz. cyt., s. 63-70.
15 R. Stefańska-Klar, Późne dzieciństwo. Młodszy wiek szkolny, [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.) Psychologia rozwoju człowieka, t. II, PWN SA, Warszawa 2000, s. 146-147.
16 M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1985, s. 123-128.
17 R. Stefańska-Klar, Późne dzieciństwo. Młodszy wiek szkolny, dz. cyt., s. 136-137.
18 H. R. Schaffer, Wczesny rozwój społeczny, [w:] A. Brzezińska, G. Lutomski (red.), Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów, Wydawnictwo Zysk i S- ka, Poznań 1994, s. 96-124.