Monitorowanie wpływu programu "Mały Mistrz" na zmianę kondycji fizycznej uczestników

WPROWADZENIE I CEL PRACY
Ruch jest biologiczną potrzebą człowieka, elementarną podstawą zdrowia fizycznego i psychicznego. Jest jednym z podstawowych czynników kształtujących psychomotorykę i zdrowie dziecka. Postęp cywilizacyjny sprawił, że aktywność fizyczna jest znikoma w stosunku do potrzeb biologicznych rozwijających się organizmów. W ostatnich latach obserwuje się znaczny spadek sprawności fizycznej dzieci i młodzieży. Pociąga to za sobą niekorzystne zmiany w stylu życiu współczesnego człowieka. (Ćwirlej i wsp. 2005). Choroby cywilizacyjne biorą swój początek w okresie dzieciństwa. Do najważniejszych przyczyn, które je wywołują zalicza się zmniejszoną aktywność ruchową, siedzący tryb życia oraz niekorzystne zachowania żywieniowe. (Krenc i wsp. 2011). To właśnie aktywność fizyczna jest istotnym czynnikiem warunkującym prawidłowy rozwój somatyczny, psychiczny i społeczny dziecka w wieku wczesnoszkolnym. Ma pozytywny wpływ na sprawność wielu narządów i układów ludzkiego organizmu. (Merkiel i wsp. 2011). Aktywność fizyczna na odpowiednim poziomie przyczynia się nie tylko do korzyści na tle somatycznym. Kształtuje zdolności motoryczne, uczy pokonywania trudności, kontrolowania emocji, przeżywania sukcesów i porażek, szacunku do siebie i innych, a także rozbudza wyobraźnię. Problem niskiej aktywności ruchowej dotyka coraz częściej dzieci. (Mańczak i wsp. 2013). Sprawność fizyczna stanowi efekt aktywności fizycznej. Jest zespołem cech osobniczych, których wyrazem jest wydolność funkcjonalna organizmu. (Kubusiak i wsp. 2012). Młodszy wiek szkolny to czas, w którym dzieci osiągają najlepsze wyniki w uczeniu się motorycznym. Znaczącym osiągnięciem dziecka w młodszym wieku szkolnym jest koordynacja i precyzja motoryki.
Poziom aktywności fizycznej dzieci systematycznie spada, dlatego konieczne jest opracowanie specjalnych programów, które pomogłyby odwrócić ten proces. Jednym z takich programów prowadzonym przez Małopolski Związek Sportowy w Krakowie jest program „Mały Mistrz”. Celami programu jest:
• zachęcanie nauczycieli do prowadzenia bardziej atrakcyjnych form zajęć ruchowych zgodnych z podstawą programową;
• zachęcanie uczniów do podejmowania zróżnicowanej aktywności fizycznej;
• rozwijanie sprawności fizycznej ze szczególnym uwzględnieniem uzdolnień koordynacyjnych (orientacji przestrzenna, szybkość reagowania, równowaga, różnicowanie ruchów i rytmizowanie), mających istotne znaczenie w rozwoju i funkcjonowaniu motoryki małej dziecka;
• monitorowanie stanu zdrowia, rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej uczniów klas I – III szkół podstawowych;
• zebranie materiału do szeroko zakrojonych badań poziomu sprawności najmłodszych uczniów.
Ideą programu „Mały Mistrz” jest propagowanie aktywnej postawy zdobywania odznak sportowych. Aby otrzymać odznakę uczeń bierze udział w próbie sprawnościowej dobranej do odpowiedniej dyscypliny sportowej. Program obejmuje sześć bloków tematycznych. Poszczególne bloki (dyscypliny) przedstawione są w układzie czasowym zgodnym z kalendarzem roku szkolnego i dostosowane są do warunków atmosferycznych. Proponowane dyscypliny do opanowania przez uczniów to:
• Rowerzysta – Turysta
• Gimnastyk – Tancerz
• Saneczkarz – Narciarz – Łyżwiarz
• Piłkarz nożny/ ręczny – Siatkarz – Koszykarz
• Lekkoatleta
• Pływak – Wodniak.
Program „Mały Mistrz”, jak każda aktywność fizyczna niesie ze sobą wiele skutków na tle biologicznym, psychicznym i społecznym. Zmianie ulega sprawność fizyczna, która jest sprawdzana za pomocą baterii testów.
Celem niniejszej pracy było monitorowanie wpływu programu „Mały Mistrz” na zmianę kondycji fizycznej uczestników po pierwszym roku szkolenia.

MATERIAŁ I METODY
Materiał badawczy stanowili uczniowie pierwszych w wieku 6-7 lat. Wszyscy badani objęci byli programem „Mały Mistrz” prowadzonym przez Małopolski Związek Sportowy w Krakowie. Grupę uczniów 6-letnich stanowiło 25 uczniów (15 dziewczynek, 10 chłopców), a grupę uczniów 7-letnich 28 uczniów (10 dziewczynek, 18 chłopców).
U każdego dziecka zostały wykonane pomiary podstawowych parametrów antropometrycznych (wzrost i masa ciała), na podstawie których został wyliczony wskaźnik masy ciała [BMI – masa ciała (kg)/ (m)]. Uzyskane wartości odniesiono do siatek centylowych odpowiadających wiekowi i płci dziecka.
Zajęcia w ramach programu „Mały Mistrz” odbywały się raz w tygodniu. Prowadzone były przez nauczyciela wychowania fizycznego i trwały 45 minut. Zajęcia skupiały się na rozwijaniu sprawności fizycznej dzieci w poszczególnych dyscyplinach oraz kształtowaniu u nich prawidłowej postawy względem aktywności fizycznej. Planowana diagnoza rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej dzieci uczestniczących w programie objęła oprócz pomiarów antropometrycznych trzy próby sprawności fizycznej:
• zwis na drążku (zmodyfikowany zwis na wyprostowanych ramionach jako uzupełnienie próby dla tych, którzy nie potrafią wykonać zwisu na ramionach ugiętych);
• bieg 10 x 5 m (wykonywany wg instrukcji testu EUROFIT) ;
• marszobieg na dystansie 600 m (wykonany wg instrukcji Testu Międzynarodowego).
Wszystkie pomiary wykonano dwukrotnie. Pierwsze badanie miało miejsce we wrześniu, przed przystąpieniem do programu, drugie badanie wykonano w czerwcu po całorocznym prowadzeniu programu.

WYNIKI
Podczas wykonywania badań sprawności fizycznej zaobserwowano poprawę wyników
w każdym teście w obydwu badanych grupach.
W teście zwisu na drążku czas zwisu wydłużył się zarówno w grupie chłopców
z 15,04 s ± 12,37 s do 16,38 s ± 11,48 s (zwis na ugiętych ramionach), z 25,16 s ± 9,67 s do 27,75 s ± 15,11 s (zwis na wyprostowanych ramionach), jak również w grupie dziewcząt z 13,07 s ± 6,39 s do 13,57 s ± 6,67 s (zwis na ugiętych ramionach), z 20,58 s ± 15,84 s do 27,50 s ±21,14 s (zwis na wyprostowanych ramionach). Znacząco zwiększyła się liczba osób wykonujących zwis na drążku na ugiętych ramionach zarówno w grupie chłopców z 75 % do 86%, jak i grupie dziewcząt z 60% do 84% badanych.
Test biegu 10 x 5m wykazał skrócenie czasu biegu w grupie chłopców z 19,56 s ± 2,39 do 18,07 s ± 1,88 s, w grupie dziewcząt z 19,04 s ±1,56 s do 18,06 s ± 1,52 s.
Pomiary czasu w marszobiegu na 600 m uległy skróceniu w grupie chłopców z 3,34 min. ±0,26 min. do 3,13 min ±0,33 min, w grupie dziewcząt z 3,28 min ± 0,30 min do 3,19 min. ± 0,33 min.

PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Aktywność fizyczna jest jednym z niezbędnych warunków zdrowia i harmonijnego rozwoju dziecka, a jej ograniczenie stanowi istotny czynnik ryzyka rozwoju wielu chorób (Krenc i wsp. 2011). Wielu autorów zwraca uwagę na to, iż brak aktywności fizycznej w dzieciństwie wpływa na wzory działalności w życiu dorosłym – postawę wobec aktywności fizycznej, a także zwiększa podatność na różne choroby np. układu sercowo – naczyniowego i otyłość. Badania Ćwirlej i wsp. wykazały, że tylko 33,7% badanych codziennie, a 39,6 % często (4 – razy w tygodniu) jest aktywna ruchowo przynajmniej 1 godzinę dziennie. Zwrócono także uwagę na nasilające się zjawisko preferowania wypoczynku biernego, zwłaszcza w postaci oglądania telewizji i korzystania z komputera. (Ćwirlej i wsp. 2005)
Rozpoczęcie przez dzieci 6 i 7- letnie nauki w szkole powoduje ograniczenie naturalnej potrzeby ruchu dziecka, spowodowane jest to koniecznością dostosowania się do wymogu siedzenia w ławce przez większość czasu trwania lekcji. Według danych GUS ok. 20 % 6-7 latków nie wykazuje żadnej aktywności fizycznej poza zajęciami wychowania fizycznego w szkole. Dodatkowe zajęcia ruchowe sprowadzają się najczęściej do 1-2 godzin tygodniowo (Mańczak i wsp. 2013).
Promowanie zasad zdrowego stylu życia i aktywności fizycznej jest bardzo ważne. Trzeba przekazywać wiedzę, kształtować postawy i zachowania wpływające na styl życia. Taką rolę spełnia program „Mały Mistrz”. Badania wykazały, że po roku uczestnictwa w programie poprawie uległy wyniki wszystkich testów sprawnościowych zarówno w grupie chłopców, jak i w grupie dziewcząt. Wydłużył się czas zwisu na drążku, znacząco zwiększył się odsetek dzieci wykonujących zwis na drążku na ugiętych ramionach. Pomiary czasów w biegu 10 x 5m i w marszobiegu na 600m w czerwcu wykazały skrócenie czasu obydwu biegów w stosunku do pomiarów wrześniowych co można interpretować jako pozytywny skutek oddziaływania programu na sprawność fizyczną 6 i 7–latków.
Zapobieganie nadwadze i otyłości dzieci i młodzieży jest jednym z zadań prozdrowotnych. Wysokość ciała zależy głownie od czynników genetycznych, a tylko w niewielkim stopniu od czynników środowiskowych, o tyle masa ciała odwrotnie, czynniki środowiskowe są tu decydujące. Jak wskazują badania zorganizowane formy aktywności fizycznej nie tylko wpływają na sprawność fizyczną ale także na budowę ciała (Drenowatz i wsp. 2013). W badaniach własnych stwierdzono zmiany w osiąganych wartościach BMI. Za pomocą siatek centylowych dokonano oceny częstości występowania skrajnych wartości analizowanych parametrów antropometrycznych. W grupie chłopców zaobserwowano pozytywne zmiany dotyczące uczniów z niedoborem masy ciała. Ich odsetek zmniejszył się w czerwcowym badaniu z 25 % do 7,1 % w porównaniu do badań prowadzonych na początku udziału w programie. Zwiększył się także odsetek chłopców z wartością BMI pomiędzy 50-85 centylem z 10,7% we wrześniu do 28,6 % w czerwcu. W grupie dziewcząt zaobserwowano podobne tendencje. Niedobór masy ciała u dziewcząt w badaniu wrześniowym wynosił 32% badanych, a w badaniu czerwcowym zmniejszył się do 4 %. Zwiększył się odsetek dziewcząt z wartościami BMI pomiędzy 15-50 centylem z 28% do 44% oraz pomiędzy centylem 50-85 z 40 % do 44%. U osób z wartościami BMI powyżej 97 centyla nie zaobserwowano większych zmian.
Z przeprowadzonych badań wynika, że regularna aktywność fizyczna przyczynia się do pozytywnych zmian nie tylko w obszarze sprawności fizycznej ale także do zmian w budowie ciała. Ważną rolę w profilaktyce nadwagi i otyłości oraz podnoszeniu poziomu sprawności fizycznej odgrywają programy, które pomagają w aktywizacji dzieci i uczą aktywnego spędzania czasu już od najmłodszych lat. Należy wyrabiać nawyk ruchu oraz wyposażać dzieci w taką wiedzę i umiejętności, aby dbały o swoje ciało, sprawność i zdrowie.
PIŚMIENNICTWO
1. Ćwirlej A., Walicka-Cupryś K., Gregorowicz-Cieślik H. 2005. Aktywność ruchowa dzieci 10-letnich w czasie wolnym. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego 3, 262-266.
2. Drenowatz C., Steiner R.P., Brandstetter S. 2013. Organized sports, overweight and physical fitness in primary school children. J.Obes. 2013:935245.
3. Krenc Z., Wosik-Erenbek M. 2011. Analiza żywienia oraz aktywności ruchowej u dzieci we wczesnym wieku szkolnym. Nowa Pediatria 2, 23-27.
4. Kubusiak-Słonina A., Grzegorczyk J., Mazur A. 2012. Ocena sprawnośći i aktywności fizycznej dzieci szkolnych z nadmierną i prawidłową masą ciała. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 8 (1), 16-23.
5. Mańczak M., Raciborski F. 2013. Uwarunkowania aktywności fizycznej warszawskich dzieci z pierwszych klas szkoły podstawowej. Probl Hig Epidemid 94 (1), 79-85.
6. Merkiel S., Chalcarz W., Deptuła M. 2011. Porównanie aktywności fizycznej oraz ulubionych form spędzania czasu wolnego dziewczynek i chłopców w wieku przedszkolnym z województwa mazowieckiego. Rocznik PZH 62(1), 93-99.