Uczeń nieśmiały w klasie szkolnej

Uczeń nieśmiały w klasie szkolnej

W procesie nauczania nauczyciel spotyka się z różnymi typami uczniów. Do codzienności szkolnej należy praca z uczniami dobrymi, słabymi, agresywnymi, nadpobudliwymi itd. Obok uczniów, którzy łatwo nawiązują i podtrzymują kontakty społeczne nauczyciel w klasie szkolnej spotyka również takich, dla których funkcjonowanie w grupie jest trudnością bardzo często nie do pokonania – są to uczniowie nieśmiali.
Problem nieśmiałości, który chciałabym przedstawić w niniejszej pracy dotyczy uczennicy szkoły podstawowej. Powodem wyboru i podjęcia próby analizy tego tematu była obserwacja uczennicy klasy VII w trakcie zajęć z języka angielskiego.
Kwestia nieśmiałości jest niewątpliwie zagadnieniem bardzo złożonym, wymagającym szczegółowej analizy. Ze względu na to, że w ramach danej pracy niemożliwe jest wyczerpujące omówienie interesującego nas zagadnienia, chciałabym skupić się na czterech kluczowych punktach. Proponuję zwrócić szczególną uwagę na następujące problemy:
1. czym jest nieśmiałość;
2. przyczyny nieśmiałości;
3. formy przejawiania się nieśmiałości ucznia;
4. metody pracy z uczniem nieśmiałym.

1. Czym jest nieśmiałość?

W literaturze fachowej poświęconej zjawisku nieśmiałości ujmuje się ją bardzo często z trzech punktów widzenia. Nieśmiałość analizowana jest przez psychologów w aspekcie behawioralnym, samoorientacyjnym, jak również na płaszczyźnie lękliwości społecznej. W celu wyjaśnienia braku śmiałości posłużę się definicjami z książki P.G. Zimbardo „Nieśmiałość co to jest? Jak sobie z nią radzić?”. Zimbardo podkreśla fakt nieostrości granic pojęcia nieśmiałości. Im większą uwagę się jej poświęci, tym można odkryć więcej jej odmian. „Być nieśmiałym to znaczy być trudnym w kontakcie z powodu bojaźliwości, ostrożności lub nieufności” (Zimbardo 1994: 21). Bardzo często osoba nieśmiała określana jest jako „ostrożna w kontaktach i działaniu, wzdragająca się przed okazywaniem pewności siebie, przewrażliwiona i bojaźliwa” (Zimbardo 1994: 21). Osoba wstydliwa może odznaczać się skromnością i zachowywać się z rezerwą z powodu braku wiary we własne siły, może odczuwać skrępowanie w obecności innych ludzi. Należy podkreślić, że określenie 'nieśmiałość' jest trudne do sprecyzowania, ponieważ dla każdego z nas oznacza ono coś innego.

2. Przyczyny nieśmiałości

W procesie kształtowania się nieśmiałości ogromną rolę odgrywają nie tylko zbyt wysokie wymagania, z którymi spotyka się uczeń ze strony opiekunów, ale także zupełny ich brak. Nadmierne wymagania, którym uczeń nie może sprostać, powodują niekorzystne zmiany w jego osobowości, takie jak poczucie niepewności, niska samoocena, lęk przed niepowodzeniem, mogą się również pojawić trudności w przystosowaniu społecznym.
Brak wymagań nie stwarza „dziecku okazji do zorientowania się «jakie są jego możliwości», «czego potrafi dokonać», «co sprawia mu trudności». Utrudnia rozwój samodzielności, a przez to i prawidłowy rozwój obrazu własnej osoby” (Harwas-Napierała 1979: 21). Psycholodzy społeczni reprezentują pogląd, iż początkiem nieśmiałości jest etykieta „nieśmiały”. „Jestem nieśmiały, bo tak o sobie mówię, lub inni ludzie tak mnie nazywają” (Zimbardo 1994: 52). Behawioryści sądzą także, że nieśmiałość jest cechą dziedziczną, podobnie jak kolor oczu, czy wzrost. Psycholodzy dostrzegają również, iż nieśmiałość ma związek z systemem karania i nagradzania. Można przypuszczać, „iż nieśmiałość u dzieci kształtować się będzie w przypadkach częstszego stosowania przez rodziców kar i nagród rzeczowych niż psychologicznych tzn. manipulujących miłością” (Harwas-Napierała 1979: 24).

3. Formy przejawiania się nieśmiałości ucznia

3.1. Zahamowanie zwykłych form reagowania w sytuacji zwrócenia uwagi klasy
na ucznia

W trakcie hospitowanych zajęć zauważyłam, że uczennica przejawiała nieśmiałość przede wszystkim wtedy, kiedy stawała się centralnym punktem zainteresowania rówieśników. Takimi sytuacjami okazywały się przykładowo zabawy językowe bądź odpytywanie jej na ocenę.
Podczas odpowiedzi ustnej pojawiały się w jej zachowaniu typowe przejawy nieśmiałości na płaszczyźnie behawioralnej. Uczennica wykazywała głównie problemy w przekazaniu wyuczonego materiału. Objawiało się to częstym myleniem się i niejasnym formułowaniem odpowiedzi - nawet w przypadku najprostszych pytań. Przedstawionemu zachowaniu towarzyszyło również czerwienienie się, drżenie i pocenie dłoni. B. Harwas-Napierała wyjaśnia, że takie objawy są przyczyną obawy przed ośmieszeniem się, kompromitacją i narażeniem na krytykę ze strony pozostałych uczniów. Nie ulega zatem wątpliwości, że nieśmiałość jest główną przyczyną braku umiejętności skupienia uwagi i utrudnienia myślenia uczniów.

3.2. Bierność ucznia

Charakterystyczną grupę objawów stanowią także symptomy w zakresie działania i aktywności. Obserwowana uczennica nie rozpoczynała żadnych starań z własnej inicjatywy. Nie zgłaszała się do odpowiedzi, nie chciała być liderem zespołu w trakcie gier i zabaw. Podczas spotkania zespołu wychowawców dowiedziałam się , iż uczennica bardzo często odmawia wzięcia udziału w akademiach szkolnych, jak też w imprezach organizowanych przez szkołę. Przez nauczycieli jest postrzegana jako uczennica spokojna, która pomimo dobrego zasobu wiedzy zachowuje się biernie w trakcie zajęć.

3.3.Wycofywanie się ucznia z kontaktów interpersonalnych

Szkoła powinna być miejscem, w którym uczeń ma możliwość przeżywania doświadczeń w kontaktach z innymi. Społeczność szkolna odgrywa bowiem istotną rolę w rozwijaniu osobowości jednostki, ponieważ w procesie socjalizacji modelują się pozytywne cechy charakteru ucznia, które są związane ze stosunkiem wobec innych, np. koleżeństwo, uczciwość, chęć udzielania pomocy. W trakcie prowadzonej przez mnie lekcji można było niestety zauważyć, iż uczennica okazywała dystans w stosunku do większości osób w klasie. Podczas rozmów nie patrzyła na rozmówcę i starała się jak najszybciej zakończyć konwersację.

4. Metody pracy z uczniem nieśmiałym

Nauczyciel bardzo często pełni istotną rolę w życiu ucznia. Nie ulega wątpliwości,
że może mieć on wpływ na powstawanie nieśmiałości. Należy jednak podkreślić, iż nauczyciel w procesie kształcenia powinien przejąć inną rolę – „sprawcy zmiany nieśmiałości” i kierować się zasadą: „ Bądź dla innych ludzi czymś, co pozwoli im być czymś więcej dla samych siebie” (Zimbardo 1994: 234).
W pracy z uczniem nieśmiałym należy uważać, aby nie określać go mianem 'nieśmiały'. Powinno się także porozmawiać z pozostałymi uczniami, aby go nie etykietowali
Do zadań pedagoga należy zachęcanie ucznia nie tylko do wyjawienia przyczyn swojej nieśmiałości, ale także do dzielenia się swoją wiedzą i talentami.
Wychowawca musi reprezentować otwartą, przyjazną postawę. Jest wskazane, aby opowiedział o sytuacjach z własnego życia, w których był nieśmiały i jak udało mu się to przezwyciężyć. Przyznanie się nauczyciela do własnej nieśmiałości może pomóc uczniowi zredukować swój niepokój, lepiej mu się poczuć i nauczyć tolerancji wobec własnych niedoskonałości. Bardzo pomocne może okazać się zaprezentowanie uczniowi strategii radzenia sobie z brakiem śmiałości.
Do podstawowych zasad postępowania z uczniem nieśmiałym w szkole należy także „tworzenie klimatu zaufania i poczucia bezpieczeństwa, obniżających poziom lęku i niepokoju”(Banasiak). Zadaniem nauczyciela jest stosowanie zachęty i pochwał, które odnoszą się nawet do drobnych osiągnięć, ponieważ wpływa to korzystnie na aktywność i samoocenę osoby nieśmiałej. Zimbardo radzi, aby nauczyć uczniów przyjmowania komplementów, aby potrafili nagrodzić osobę, która ich nimi obdarzyła.
Kolejną metodą pracy z uczniem nieśmiałych jest organizowanie sytuacji społecznych, które pozwolą wychowankom na gromadzenie pozytywnych doświadczeń w kontaktach z rówieśnikami.
W relacjach społecznych jest istotne, aby nieśmiały uczeń przezwyciężył nawyk skupienia się na własnej osobie, dlatego ważne jest, aby taka osoba posiadała umiejętność koncentracji na innych. Można zatem stworzyć uczniowi okazję do bycia pomocnym. Pomoc innym sprawia, że przedmiotem zainteresowania staje się dla ucznia osoba, której pomaga. Osoba wstydliwa musi być świadoma tego, iż nawiązywanie nowych znajomości bardzo często wiąże się z odrzuceniem. Jest to zjawisko naturalne, dlatego powinno się wyjaśnić takiej osobie, że nie należy się bać zawierania nowych przyjaźni. Jednocześnie konieczne jest pokazanie nieśmiałemu uczniowi jak zapoznać się z innymi uczniami czy przyłączyć się do grupy rówieśników. Aby uczeń mógł poćwiczyć umiejętności społeczne i nawiązywanie przyjaźni, nauczyciel powinien stworzyć okazje do zabaw w grupie, tworząc zespoły o parzystej liczbie uczestników. Uchroni to przed pozostawieniem nieśmiałej osoby na boku.
Zaprezentowane metody mogą wyleczyć uczniów z nieśmiałości. Nauczyciele powinni dostrzegać zjawisko nieśmiałości i pomagać uczniom uporać się z nim.
Nieśmiałość jest bardzo charakterystyczna dla dzieci w wieku szkolnym, ale nie oznacza to, że jest przypadłością jedynie dziecięcą. Dorośli potrafią lepiej przezwyciężyć swój brak śmiałości, gdyż, w przeciwieństwie do dzieci, wiedzą, do kogo zwrócić się o pomoc.
Nauczyciele powinni zatem wyciągnąć pomocną dłoń w stronę wstydliwego ucznia, ponieważ niewyleczona nieśmiałość niesie ze sobą ryzyko bycia nieszczęśliwym w przyszłości.

Bibliografia:
1. Harwas-Napierała B., Nieśmiałość dziecka, Poznań 1979
2. Zimbardo P.G., Nieśmiałość. Co to jest? Jak sobie z nią radzić?, Warszawa 1994