Zaburzenia mowy dziecka w wyniku nieprawidłowego rozwoju narządów mowy i nieprawidłowych wzorów mowy w rodzinie

Zdaniem I. Styczek „nieprawidłowości w budowie narządów mowy mogą być przyczyną wadliwej wymowy” . Podobnego zdania jest G. Demel, która pisze, iż zniekształcony zgryz oraz anomalie w zakresie uzębienia mogą powodować nieprawidłową artykulację .
Termin dyslalia (z greckiego dys = zaburzenie, lalio = mówię) używa się do określenia wad wymowy spowodowanych defektami narządów artykulacyjnych . Jest to błędne wymawianie jednej głoski, wielu głosek, a nawet wszystkich (bełkot). Zachowane są rytm, melodia, akcent. Mowa jest mało zrozumiała, zatarta lub zupełnie niezrozumiała . W obrębie dyslalii wyróżniamy:
a) rotacyzm (reranie) – to nieprawidłowa wymowa głoski „r”. Tu także może być zamiana „r” najczęściej na „l” lub „j”. Zdarza się także „r”gardłowe, językowe, wargowe i inne nie występujące w języku polskim. Bezpośrednią przyczyną rerania jest niedostateczna sprawność ruchowa języka. Przy właściwej wymowie tej głoski język wykonuje drobne ruchy wibracyjne. Ruchów tych nie wykona, gdy jest gruby, o zbyt mocnym napięciu mięśniowym bądź przeciwnie – osłabionym lub z wadą anatomiczną (krótkie wędzidełko) ;
b) sygmatyzm (seplenienie) – to nieprawidłowa wymowa głosek s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, ż, cz, dż. Mogą to być zamiany głosek, np. „sz” na „s” lub całkowite opuszczanie trudnej dla dziecka głoski. Przyczyna może tkwić w nieprawidłowej budowie języka, np.: język duży, gruby, krótkie wędzidełko. Pewien wpływ ma również napięcie języka i warg: zbyt duże (język „sztywny”) bądź obniżone (język wiotki) ;
c) lambdacyzm (lelanie) – nieprawidłowa realizacja głoski „l”. W obrębie lambdacyzmu występuje:
lambdacyzm właściwy (deformacja głoski „l” w postaci między innymi: „l” międzyzębowe; „l” bez zwarcia czubka języka z wałkiem dziąsłowym górnym; „l” bez prawidłowej pionizacji języka); paralambdacyzm – (zamiana głoski „l” na inną wypowiadaną prawidłowo, najczęściej „j”, np.: lampa – jampa; mogilambdacyzm (brak głoski „l” w systemie fonetycznym dziecka, np.: las - as, lis - is);
d) kappacyzm i gammacyzm (kekanie i geganie) – nieprawidłowa wymowa głoski „k” i „g”. Przyczyną tej wady jest niesprawność języka. Głoski te albo są całkowicie opuszczane, albo wymawiane jak „t” „d”(najczęściej), albo wymawiane ze zwarciem krtaniowym i przypominają chrząknięcie. Leczenie tej wady wymaga wielu ćwiczeń tylnej części języka .
Zaburzenia mowy spowodowane nieprawidłową budową anatomiczną określa się mianem dysglosji . Prowadzi ona do niewłaściwej realizacji fonemów, czasami także do realizacji niektórych prozodycznych komponentów ciągu fonicznego . Wyróżnić tu można:
o ankyloglosję – wady wymowy u osób ze skróconym wędzidełkiem języka i przyrośnięcia go do dna jamy ustnej. Ma ono wpływ na jakość ruchów języka. Skrócenie wędzidełka języka ogranicza zakres pojedynczych ruchów języka i decyduje o ukształtowaniu mięśniowej masy języka. Najczęściej nieprawidłowo są wymawiane głoski środkowojęzykowe, dziąsłowe („r”, „l”), tylnojęzykowe. Skuteczną metodą leczenia jest frenotomia – podcięcie wędzidełka;
o makroglosję – zbyt duży język (cały czas wyciągnięty), warga dolna wygięta. Jest to wada genetyczna;
o mikroglosję – zbyt mały język. Bardzo rzadka wada;
o wady wymowy u osób z wadami zgryzu:
- zgryz otwarty – podczas realizacji spółgłosek między zębami pozostaje szpara pionowa, w którą często wpada język. Spółgłoski przedniojęzykowe – zębowe np. t, d, n, s, z, c, bywają wymawiane międzyzębowo;
- przodozgryz – żuchwa wysunięta do przodu, wiąże się z wymową międzyzębową i przyzębową;
- tyłozgryz – żuchwa jest cofnięta, dziecko wytwarza głoski poprzez wargę dolną i górne zęby. Zazwyczaj występuje wysoko wysklepione podniebienie, co daje nieprawidłowe brzmienie dźwięków .
- zgryz głęboki – czyli patologiczne ustawienie siekaczy górnych przykrywających 1/3 części siekaczy. Brzmienie głosek dentalizowanych może być zniekształcone na skutek braku tarcia powietrza o brzegi siekaczy, które zbyt głęboko zachodzą na siebie;
- zgryz krzyżowy – odwrotne zachodzenie zębów, występuje nieprawidłowe brzmienie dźwięków;
o wady wymowy u osób z rozszczepem podniebienia – rozwój mowy odbywa się w nieprawidłowych warunkach anatomicznych jamy ustnej, dlatego też jest on zazwyczaj opóźniony. Występuje nosowanie otwarte, czyli wymowa wszystkich głosek (również ustnych) z poszumem nosowym. Jest to zatem realizacja poszczególnych głosek w wyniku braku możliwości realizacji ustnej ;
o wady wymowy po całkowitej lub częściowej resekcji języka.
Wyżej wymienione zaburzenia mowy są pochodzenia wewnętrznego, tkwiące w dziecku. Drugą grupę stanowią zaburzenia zewnątrzpochodne, czyli ujemne wpływy środowiska rodzinnego.
Jedną z przyczyn powstawania zaburzeń mowy u dzieci są złe wzorce językowe, wynikające z niedbałej bądź wadliwej mowy dorosłych, co – przy braku odpowiedniej opieki – może się utrwalić .
Kolejną przyczyną powstawania zaburzeń mowy są nieprawidłowe postawy dorosłych, czyli postawy: obojętne (zaniedbywanie przejawiające się brakiem świadomych oddziaływań stymulujących rozwój umiejętności językowych) oraz hamujące (nadmierna opiekuńczość – pieszczotliwa wymowa, niechęć, odrzucanie, unikanie, przesadne wymagania. Mogą one wywołać w dziecku niechęć do mówienia, a w krańcowych wypadkach mogą prowadzić do poważnego opóźnienia rozwoju mowy .
Innym czynnikiem powodującym występowanie zaburzeń mowy u dziecka są niewłaściwe style wychowawcze, czyli: zbyt surowe (przyczynia się do powstawania lęku, buntu, agresji, co może prowadzić do jąkania), zbyt troskliwe (obserwuje się u dziecka mowę niestaranną, niedbałą, bywa przedłużony okres swoistej wymowy dziecięcej, toteż opóźnia się proces rozwoju mowy) oraz wychowanie niekonsekwentne (wytwarza niepewność, zmienność nastrojów, czego rezultatem mogą być zaburzenia tempa oraz rytmu mowy sprzyjające powstawaniu jąkania) .
Występowanie zaburzeń mowy u dzieci może być także spowodowane nieodpowiednią atmosferą wychowawczą. Tam gdzie rodzice nie rozmawiają z dziećmi, gdzie nie ma miłości, pojawia się strach, niemoc, apatia , dziecko kreuje swój własny świat, do którego nikt nie ma dostępu, a jego wypowiedzi ograniczają się do minimum. Zdaniem G. Demel należy zachować rozsądny umiar, a mianowicie nie wolno pozostawić dziecka samemu sobie, gdy potrzebuje ono pomocy, lecz nie trzeba zbytnio wtrącać się w samoistny, naturalny rozwój mowy, poddając go surowej kontroli.

Literatura:
A. Balejko, Dyslalia: Etiologia, Diagnoza, W: (red.): T. Gałkowski, Z. Tarkowski, T. Zaleski, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin, 1993,
A. Balejko, Jak pokonać seplenienie, Wydawnictwo Orthdruk, Białystok, 2002,
G. Demel, Elementy logopedii, WSiP, Warszawa, 1982,
G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa, 1994,
G. Demel, Wady wymowy, PZWL, Warszawa, 1974,
Logopedia: pytania i odpowiedzi: podręcznik akademicki, Interdyscyplinarne podstawy logopdii, Tom pierwszy, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole, 2003,
Logopedia: pytania i odpowiedzi: podręcznik akademicki, Zaburzenia komunikacji językowej u dzieci i dorosłych, Tom drugi, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole, 2003,
G. Jastrzębowska, Podstawy logopedii dla studentów pedagogiki, psychologii, filozofii, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, opole, 1996,
S. Grabias, Zaburzenia mowy, Mowa teoria - praktyka, Tom pierwszy, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie - Skłodowskiej, Lublin, 2001,
H. Mierzejewska, D. Emiluta – Pluta – Rozya, Wspomaganie rozwoju mowy dzieci w wieku przedszkolnym, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa, 1997,
B. Rocławski, Słuch fonemowy i fonetyczny: teoria i praktyka, Gdańsk, Wyd. Glottispol, 2005,
I. Styczek, Logopedia, PZWL, Warszawa, 1981,
I. Styczek I, Mowa i jej mechanizmy. Zaburzenia mowy (oraz zalecenia logopedyczne). W: Logopedia, red.: I. Jokiel, PWN, Warszawa, 1983.