Integracja sensoryczna w pigułce. Jak ćwiczeniami i zabawą wspomagać układ zmysłowy

Czym jest integracja sensoryczna?
Integracja sensoryczna to proces odbierania, oraz analizy informacji, bodźców pochodzących ze środowiska. Integracja sensoryczna zapewnia prawidłową koordynację ruchową i postawę ciała, planowanie ruchu oraz wspiera proces uczenia się. Proces integracji sensorycznej odbywa się w różnych strukturach ośrodkowego układu nerwowego odpowiedzialnych za odbieranie i przetwarzanie informacji czuciowych płynących ze wszystkich zmysłów, jakimi dysponuje nasz organizm.
Aby odbiór i analiza bodźców była prawidłowa, potrzebna jest współpraca 3 układów zmysłów:
• Czucia głębokiego, (czyli identyfikacja bodźców czuciowych, dotykowych: interpretowanie, czy coś jest mokre czy suche, śliskie czy tępe, ostre czy gładkie),
• Przedsionkowego, (czyli koordynacja ruchów oczu, głowy i ciała, która odpowiada za utrzymywanie równowagi, balansowanie ruchu ciała względem siły grawitacji),
• proprioceptywnego (czyli interpretowanie przez mózg sygnałów z mięśni i stawów, które informują o pozycji i położeniu ciała w przestrzeni, czucie ciała).
Mają one zasadnicze znaczenie w naszym codziennym funkcjonowaniu. Bez wątpienia ich zintegrowanie jest podstawą optymalnego rozwoju i działania pozostałych wszystkich wyższych zmysłów i umiejętności, do których należą: wzrok, słuch, mowa, umiejętność chodzenia oraz zdolność wykonywania precyzyjnych czynności, jak malowanie, pisanie. Niczym niezakłócony przebieg wszystkich procesów integracji sensorycznej warunkuje prawidłowy rozwój emocjonalny i poznawczy dziecka. Integracja sensoryczna rozpoczyna się już w okresie płodowym i kształtuje się do około 7 roku życia.
Fazy rozwoju integracji sensorycznej

Rozwój podstawowych zmysłów tj. dotyku, układu przedsionkowego, proprioceptywnego, smaku i zapachu oraz wzroku i słuchu ma początek już w okresie prenatalnym. Procesy integracji sensorycznej dokonują się na kilku poziomach, w ciągu pierwszych lat życia dziecka, a następnie doskonalą na przestrzeni kolejnych lat rozwoju.
Wg J. Ayres trzy przytoczone wyżej układy zmysłów wspólnie z integracją odruchów, leżą u podstaw przyszłego rozwoju dziecka (Maas, 1998). W integracji sensorycznej rozwój zmysłów jest wzajemnie uzależniony. Rozwój zmysłów „wyższego rzędu” tj. słuchu i wzroku, a więc percepcji wzrokowej i słuchowej - zależy również od organizacji wrażeń somatosensorycznych tj. przedsionkowo – proprioceptywnych i dotykowych.

1. Pierwsza faza integracji czynności zmysłowo- ruchowych to okres narodzin, pierwszych miesięcy do pierwszego roku życia.
Następuje wówczas rozwój zdolności do przetwarzania bodźców sensorycznych. Integracja bodźców błędnikowych i proprioceptywnych umożliwia dziecku koordynację ruchów gałek ocznych, utrzymanie postawy ciała, napięcia mięśniowego, równowagi i bezpieczeństwa grawitacyjnego. Na tym etapie dzięki wspólnej pracy systemu przedsionkowego, oczu i mięśni szyi, kształtują się fundamenty przyszłej percepcji wzrokowej, czyli stabilne pole widzenia.
Wszelkie zaburzenia w pierwszej fazie przetwarzania wrażeń sensorycznych będą przyczyną trudności, z którymi przyjdzie się zmierzyć dziecku podczas nauki w szkole. Należą do nich:
• zaburzenia napięcia mięśni w poszczególnych częściach ciała jak i wokół stawów. Umiejętność zmiany napięcia mięśni jest niezbędna do wykonywania ruchów, szczególnie precyzyjnych ruchów rąk.
• trudności w podążaniu wzrokiem wzdłuż linii tekstu. Powoduje to trudności w czytaniu i pisaniu.
• reakcje postawy ciała takie jak, przewracanie się z brzucha na plecy, pełzanie, stanie i chodzenie, będą rozwijały się słabiej.
• zaburzenia reakcji odruchowych postawy ciała może powodować sztywność i brak płynności ruchu. Ruchy będą niezgrabne i nieregularne.
• Dziecko może mieć problemy np. z równowagą podczas chodzenia po nierównym podłożu, z siedzeniem na krześle w czasie pisania itp.
Nieocenioną podwaliną rozwoju emocjonalnego dziecka jest więź z matką, a elementarną składową tej więzi są bodźce dotykowe dostarczane podczas ssania, jedzenia, czy kontaktów przyjemnego głaskania, tulenia. Z punktu logopedycznego opanowania trudnej umiejętności posługiwania się mową mają ogromny wpływ na kształtowanie sprawności narządów artykulacyjnych.

2. Druga faza integracji czynności zmysłowo- ruchowych to okres od pierwszego do drugiego roku życia dziecka.
Etap ten cechuje intensywny rozwój funkcji ruchowych związanych z osiągnięciem wyższych pozycji tj. etapu siadania, czworakowania i stania. Dzięki wspólnej pracy systemu przedsionkowo-proprioceptywnego i wzrokowego oraz nabytych umiejętności ruchowych - dziecko może lepiej postrzegać przestrzeń. Stanowi to podstawę rozwoju percepcji przestrzeni.

3. Trzecia faza integracji czynności zmysłowo- ruchowych to okres od trzeciego do piątego roku życia.
W tym czasie następuje dalszy rozwój zdolności do wykonywania coraz bardziej złożonych i skomplikowanych ruchów (koordynacja wzrokowo- ruchowa), celowa aktywność ruchowa, różnicowanie stron ciała, świadome planowanie czynności ruchowych, dominacja stron ciała, doskonalenie mowy i języka.

4. Czwarta faza integracji czynności zmysłowo- ruchowych to etap przypadający na szósty- siódmy rok życia, czyli czas osiągnięcia gotowości szkolnej.
Osiągnięte do tego okresu poziomy integracji czynności zmysłowo - ruchowych pozwolą dziecku na podjęcie nauki w szkole. Wymaga to umiejętności czytania, liczenia, pisania, myślenia abstrakcyjnego i przyczynowo – skutkowego, umiejętność kontroli aktywności, adekwatnej koncentracji uwagi, organizacji zachowania oraz poczucia własnej wartości. Umiejętności te będą systematycznie rozwijane - doskonalone w kolejnych latach życia

Badacze dzielą dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej na dwie grupy:
• Pierwsza grupa to dzieci, które dorastają w środowisku zapewniającym im bogactwo bodźców sensorycznych, stymulujących rozwijający się mózg a mimo to w grupie tej z niewyjaśnionych dotąd przyczyn dochodzi do dezintegracji odbieranych bodźców.
• Druga grupa to dzieci, które przebywają, albo w zbyt ubogim w bodźce stymulujące środowisku, albo otrzymują tych bodźców zbyt wiele, co warunkuje objawy dezintegracji sensorycznej.

Rodzaje zaburzeń przetwarzania sensorycznego:
Nadmierna wrażliwość na bodźce sensoryczne

Zaburzenie to objawia się nadmierną, często nieadekwatną reakcją emocjonalną i ruchową na bodziec sensoryczny. Z powodu trudności z selekcją bodźców dziecko staje się pobudzone, rozdrażnione, agresywne, ma trudności z koncentracją uwagi, co negatywnie wpływa na proces uczenia się i kontakty społeczne.
Gdy nadwrażliwość dotyczy układu dotykowego pojawia się wówczas tzw. obronność dotykowa, zachowanie polegające na dążeniu do odcięcia się (ucieczki) od zagrażającego bodźca. Ta nadmierna reakcja na neutralny bodziec dotykowy często występuje w parze z nadpobudliwością psychoruchową i zaburzeniami koncentracji uwagi. Dziecko z obronnością dotykową unika określonych np. zbyt ciasnych, szorstkich ubrań, jedzenia określonych np. zbyt twardych pokarmów, nie lubi mycia twarzy, głowy, obcinania paznokci.
Nadwrażliwość dotycząca układu przedsionkowego (koordynacji ruchowej) pojawia się w formie dwóch rodzajów zaburzeń: niepewności grawitacyjnej i nietolerancji ruchu.
Dziecko z niepewnością grawitacyjną odczuwa duży lęk przed oderwaniem nóg od podłoża, przed upadkiem, wysokością, nie lubi przewrotów, turlania się. Lęk i napięcie, które towarzyszy tym sytuacjom blokują ruchową aktywność dziecka. Nie uczestniczy ono w zabawach na placu zabaw. Odczuwany lęk jest również przyczyną innych nadmiernych reakcji emocjonalnych, niechęci do zmian, silnych, niekontrolowanych wybuchów agresji, tendencji do manipulowania otoczeniem.
Nietolerancja ruch to kolejny rodzaj dysfunkcji układu przedsionkowego. Dziecko odczuwa wówczas duży dyskomfort podczas szybkich, nagłych ruchów w tym ruchu obrotowego, jak przy kręceniu się na karuzeli, często ma chorobę lokomocyjną. Nietolerancji ruchu towarzyszą również silne reakcje emocjonalne oraz objawy ze strony układu wegetatywnego jak bladość, pocenie się, mdłości.
Niepewność grawitacyjna i nietolerancja ruchu zwykle nie mają bezpośredniego wpływu na naukę szkolną, mają jednak duży wpływ na funkcjonowanie emocjonalne i zachowanie dziecka oraz na jego kontakty z rówieśnikami.
Kiedy nadwrażliwość dotyczy pozostałych zmysłów : smaku, węchu, wzroku, słuchu, wówczas dziecko będzie nadmiernie negatywnie reagować np. na głośne dźwięki (zatykając uszy), trudno mu będzie skupić uwagę w hałaśliwym otoczeniu, będzie mrużyć oczy przy jasnym świetle, nie będzie tolerować pewnych zapachów, smaków, potraw.

Niedostateczna wrażliwość na bodźce sensoryczne

U dzieci z obniżoną wrażliwością na bodźce sensoryczne, układ nerwowy ma trudności z rejestracją lub rozpoznawaniem (rozróżnianiem) docierających informacji zmysłowych.
Z powodu niedostatecznej ilości otrzymywanych lub nierozpoznawalnych bodźców, dziecko może poszukiwać lub też nie brakujących mu wrażeń sensorycznych. W pierwszym przypadku dziecko jest ciągle aktywne szuka autostymulacji, charakteryzuje się stereotypowymi zachowaniami, zaburzeniami ruchowymi (opóźniony rozwój ruchowy, niezgrabność ruchowa, nadmierna aktywność ruchowa), trudnościami w nauce czytania, pisania, opóźnionym rozwojem mowy.
Przeciwieństwem są dzieci nieposzukujące bodźców sensorycznych, w wyniku, czego, są mało aktywne, powolne i statyczne. Gdy zaburzenie różnicowania bodźca sensorycznego dotyczy układu dotykowego, objawia się ono wówczas niezdolnością do precyzyjnego rozróżniania, lokalizacji i rozległości bodźca dotykowego, jak również jego identyfikacji w czasie. Dziecko ma trudności z rozróżnieniem cech trzymanego przedmiotu bez pomocy wzroku, nie potrafi określić, w jaką część ciała zostało dotknięte. W konsekwencji może mieć niedostateczną świadomość ciała i wynikające z tego zaburzenia w obrębie małej i dużej motoryki, orientacji w przestrzeni. Może to mieć istotne znaczenie w procesie uczenia się.
Zaburzenia różnicowania bodźca sensorycznego dotyczące układu przedsionkowo-proprioceptywnego przejawiają się nie zintegrowanymi odruchami tonicznymi, zaburzeniami regulacji napięcia mięśniowego, odruchów równowagi, obronnych i ruchów gałek ocznych. W grupie tych zaburzeń wyróżniamy:
• Zaburzenia posturalno – oczne - dziecko przejawia duże trudności z przyswajaniem materiału szkolnego, ma niezgrabne ruchy, często postrzegane jest jako „ślamazara” - potyka się, nie umie obronić się przed upadkiem. U dzieci w trakcie wywiadu okazuje się, że nie lubią one grać w gry zespołowe, nie potrafią celnie rzucać ani chwytać piłki, obserwuje się również zaburzenia lateralizacji - dziecko myli strony ciała. Duże problemy rodzi nauka czytania, pisania oraz rozwój zdolności matematycznych. Dziecko odwraca litery (d, b, p, b).
• Zaburzenia integracji i sekwencyjności - dziecko ma trudności w obustronnej koordynacji ciała, myli strony prawa - lewa, niechętnie przekracza kończynami linię pośrodkową ciała, dużą trudność sprawiają mu ruchy o charakterze sekwencyjnym, np. łapanie piłki po koźle, skakanie po wyznaczonych polach.
• Zaburzenia przedsionkowo – językowe - u dziecka występuje opóźniony rozwój mowy oraz zaburzenia planowania ruchu

Obniżone umiejętności ruchowe
Prawidłowe planowanie ruchu - nazywamy praksją, U niektórych dzieci z zaburzeniami przetwarzania bodźców sensorycznych pojawiają się obniżone umiejętności ruchowe, których wynikiem jest zaburzenie planowania oraz wykonywania nowych czynności ruchowych – dyspraksja. Dziecko ma wówczas trudności w zakresie duże i małej motoryki, jest niezdarne, poruszając się potrąca przedmioty i osoby, ma tendencję do przewracania się, potykania. Cechuje je opóźnienie w zakresie samoobsługi, trudności z nauką zapinania i odpinania guzików, wiązania sznurowadeł, ubierania i rozbierania się, posługiwania się sztućcami.
Przyczyny i czynniki ryzyka zaburzeń integracji sensorycznej w poszczególnych etapach rozwoju dziecka
Wśród przyczyn rozwoju zaburzeń integracji sensorycznej wymienia się:
• w okresie życia płodowego oddziaływanie szkodliwych czynników (infekcje matki, nadużywanie alkoholu i narkotyków, palenie papierosów. Jeśli przyszła mama, z różnych względów, w ciąży musi dużo przebywać w pozycji leżącej już w łonie matki dziecko jest niedostatecznie stymulowane sensorycznie).
• W okresie okołoporodowym czynnikami, które mogą zaburzyć proces integracji sensorycznej są: przedwcześnie rozpoczęty poród (układ nerwowy dziecka nie jest wystarczająco wykształcony), cięcie cesarskie (dziecko pozbawione jest momentu przechodzenia przez kanał rodny kobiety), łożysko przodujące czy niedotlenienie.
• U starszych dzieci bardzo duży wpływ na zaburzenia integracji ma styl życia. Długie godziny spędzane przed komputerem i telewizorem sprawiają, że dzieciom brakuje odpowiedniej stymulacji czuciowej. Innym czynnikiem ograniczającym prawidłowe procesy integracji sensorycznej jest nadopiekuńczość rodziców, którzy nadmiernie wyręczają swoje dzieci w codziennych czynnościach takich jak wiązanie butów, zapinanie guzików czy spożywanie posiłków.
Symptomy, które można zauważyć u dziecka z zaburzeniami integracji sensorycznej przedstawia Kwestionariusz Sensomotoryczny opracowany przez Polskie Stowarzyszenie Terapeutów Integracji Sensorycznej
I. DOTYK
Przesadnie reaguje na niewielki ból TAK:

Nie zwraca uwagi na drobne skaleczenia TAK:

Lubi aktywności związane z brudzeniem się (malowanie palcami) TAK:

Unika aktywności związanych z brudzeniem (lepienie w plastelinie) TAK:

Nie lubi być niespodziewanie dotykany (lekko) TAK:

Lubi być dotykany (uwielbia to, poszukuje tego) TAK:

Poszukuje fizycznie agresywnego kontaktu (uderza w ludzi, ściany) TAK:

Jest szczególnie łaskotliwy TAK:

Unika używania dłoni do eksploracji dotykowej obiektów TAK:

Preferuje pewne ubrania i/lub narzeka na metki,
mówi że niektóre ubrania drapią są za sztywne TAK:

II. RÓWNOWAGA I RUCH
Pierwsza część pytań odnosi się do podwrażliwości, a druga do nadwrażliwości.
Ma słabą równowagę TAK:

Ma lub miał duże problemy z nauką jazdy na rowerze TAK:

Podpiera głowę podczas rysowania pisania TAK:

Lubi kręcić się na karuzeli, krześle obrotowym TAK:

Często huśta się na krześle lub przyjmuje pozycję głową do dołu TAK:

Uwielbia huśtanie się na huśtawkach TAK:

Uwielbia szybki ruch TAK:

Wygląda na przerażone w przestrzeni (nie huśta się itp.) TAK:

Unika szybkiego ruchu TAK:

Ma chorobę lokomocyjną TAK:

Lubi ruch który sam inicjuje nie lubi gdy ktoś nim porusz, huśta TAK:

Nie lubi próbować nowych zadań ruchowych TAK:

Nie lubi wysokości, boi się wspinać TAK:

III. KOORDYNACJA
Ma problemy z manipulacją (cięcie, rysowanie, zapinanie) TAK:

Jest niezgrabne ruchowo, często przewraca się TAK:

Ma trudności z uczeniem się nowych aktywności ruchowych TAK:

Ma trudności z różnicowaniem prawo – lewo (powyżej 7 r.ż) TAK:

Nie trzyma kartki drugą ręką gdy pisze lub rysuje TAK:

Źle trzyma ołówek TAK:

Brzydko pisze, nie mieści się w liniach TAK:

Nie potrafi wiązać sznurowadeł, miał trudności z nauczeniem się TAK:

Ma trudności z posługiwaniem się sztućcami TAK:

Ma trudności w łapaniu i/lub kopaniu piłki TAK:

IV. NAPIĘCIE MIĘŚNI
Wygląda na rozluźnione, wiotkie TAK:

Ma nieprawidłową postawę gdy siedzi lub stoi TAK:

Zbyt mocno ściska przedmioty (np. ołówek) TAK:

Zbyt lekko ściska przedmioty (np. ołówek) TAK:

Szybko się męczy TAK:

Unika zabaw i gier ruchowych TAK:

Podpiera głowę podczas rysowania, pisania TAK:

Raczej prowadzi siedzący tryb życia TAK:

Jest niezgrabne ruchowo TAK:

Ma trudności z podnoszeniem cięższych przedmiotów TAK:

V. SŁUCH
Jest zirytowane, pobudzone lub zalęknione
w miejscach gdzie jest głośno TAK:

Jest bardzo wrażliwe na dźwięki TAK:

Trudno mu skupić uwagę w miejscu hałaśliwym TAK:

Myli się wykonując polecenia słowne TAK:

Potrzebuje powtarzania poleceń, wskazówek TAK:

Myli podobne dźwiękowo słowa TAK:

Zatyka uszy na niektóre dźwięki TAK:

Lubi dziwne dźwięki, lubi powtarzać pewne dźwięki TAK:

Mruczy, śpiewa, mówi do siebie podczas wykonywania zadania TAK:

Unika zabawek, innych przedmiotów wydających dźwięki TAK:

VI. WZROK
Nadwrażliwe na światło; woli światło rozproszone, półmrok TAK:

Ma problemy z różnicowaniem kształtów TAK:

Krótki okres fiksacji wzrokowej (skupienia wzroku na przedmiocie) TAK:

Z trudnością śledzi poruszający się przedmiot, gubi go TAK:

Często mruga, ma ból głowy, załzawione oczy po czytaniu TAK:

Jest bardzo pobudzone gdy ma do czynienia
z wieloma bodźcami wzrokowymi TAK:

Odmawia zasłaniania oczu, ograniczenia widzenia TAK:

Odwraca litery, sylaby, słowa TAK:

Ma problemy z przepisywaniem z tablicy, książki TAK:

Mruży oczy podczas słonecznego dnia TAK:

VII. WĘCH
Nadwrażliwe na pewne zapachy TAK:

Ignoruje nawet ostre i nieprzyjemne zapachy TAK:

Ma trudności z różnicowaniem zapachów TAK:

Często zatyka nos mówiąc, że „śmierdzi" TAK:

Nie je pokarmów bez wcześniejszego wąchania TAK:

Nadwrażliwe na zapach perfum, mydła, wody kolońskiej TAK:

Lubi wąchać różne rzeczy nie służące do jedzenia TAK:

Lubi mocno doprawione pokarmy TAK:

Preferuje pokarmy o łagodnym smaku TAK:

Ma łatwy odruch wymiotny na wiele zapachów TAK:

VIII. UWAGA I ZACHOWANIE
Jest nerwowe, pobudzone TAK:

Jest impulsywne, wyrywa się zanim zakończymy instrukcję TAK:

Ma problemy z organizacją zachowania, wykonywanych zadań TAK:

Nie może dłużej skupić się na zadaniu TAK:

Bardzo lubi biegać, skakać, jest ciągle w ruchu TAK:

Szybko i łatwo pobudzone przez dźwięki, światło itd TAK:

Niespokojne wówczas gdy trzeba być cicho i koncentrować się TAK:

Łatwo przechodzi od płaczu do śmiechu TAK:

Szybko się rozprasza TAK:

Lubi biegać podskakiwać, być w ruchu TAK:

SKALA NORMA RYZYKO WYNIK:
DOTYK 0-2 3-10
RÓWNOWAGA I RUCH: Podwrażliwość 0-2 3-7
RÓWNOWAGA I RUCH: Nadwrażliwość 0 1-6
KOORDYNACJA 0-3 4-10
NAPIĘCIE MIĘŚNI 0-2 3-10
SŁUCH 0-2 3-10
WZROK 0-3 4-10
WĘCH 0-3 4-10
UWAGA I ZACHOWANIE 0-2 3-10

Jak wspomóc proces terapii dziecka z zaburzeniami SI w przedszkolu, szkole i podczas zabaw w domu.
Nauczyciel, może wesprzeć proces terapii dziecka z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego, włączając odpowiednie ćwiczenia w program własnych oddziaływań. Warto skonsultować z terapeutą SI diagnozującym dziecko właściwy dobór ćwiczeń oraz okres ich stosowania.
Przykłady ćwiczeń, niewymagające specjalistycznego sprzętu.
• STYMULACJA DOTYKOWO-PROPRIOCEPTYWNA

 „Ścieżki dotykowe” – układanie na podłodze ścieżek z materiałów o różnej fakturze, dziecko pokonuje je na czworakach, idąc bosymi stopami, na palcach, skacząc, zmieniamy układ ścieżki,
 „Wałkowanie ciała" wałkiem, piłką, gumowym jeżykiem, itp
 „Masowanie" ciała dwoma, trzema rodzajami gąbek (różna ostrość). Co jakiś czas wprowadzamy zmiany. Nazywamy części ciała. Zabawy typu: „Co jest wyżej kolano czy łokieć?"
 Szczotkowanie różnymi szczotkami, pędzlami dłoni i przedramion, nóg, głowy z nazywaniem części ciała, z zamkniętymi oczami,
 „Magiczne pudełko”- zabawy z rozpoznawaniem przedmiotów schowanych w woreczku lub pudełku /bez patrzenia/. Określanie cech danych przedmiotów np. twardy i śliski. Wyszukiwanie tych samych przedmiotów, wyszukiwanie konkretnego przedmiotu
 „Różnorodne wrażenia dotykowe”- pocieramy rękę dziecka – spirytusem (chłód), talk (gładkość), balsam rozgrzewający ( ciepło), bawełna (miękkość), papier ścierny (szorstkość),
 Opukiwanie opuszków palców o stół lub dłoni o siebie, pisanie na maszynie do pisania,
 Stymulacja czuciowa dłoni i wzmacnianie mięśni poprzez ściskanie np. piłeczek rehabilitacyjnych,
 Siłowanie się na ręce, przeciąganie liny, przepychanie ciężkich przedmiotów,
 Gdzie dotknięty?”- dziecko ma zamknięte oczy, dotykamy je w różne części ciała,, najpierw np. w jedną nogę, następnie drugą, jednocześnie w obie,
 Rysowanie palcem na plecach, dłoni,
 Zabawy w suchym basenie z piłeczkami: pływanie, ukrywanie różnych części ciała z nazywaniem ich, odnajdywanie ukrytych przedmiotów (np. w misce z ryżem, kaszą)

• STYMULACJA PRZEDSIONKOWA, OBUSTRONNA KOORDYNACJA ( podczas stymulacji przedsionkowej, należy zachować szczególną ostrożność w stosunku do dzieci z epilepsją)

 Kołyski na plecach, wykonywane na materacu: przód-tył, na boki,
 Kołyski na brzuchu,
 Bujanie w fotelu, bujaku, półwalcach z otwartymi, zamkniętymi oczami,
 Turlanie po materacu z fiksacją wzroku na przedmiocie,
 Turlanie w „topku” ( plastikowy stożek)
 Podskoki: obunóż, na jednej nodze, przeskoki z nogi na nogę, do przodu, do tyłu, skakanie wokół własnej osi, gra w gumę, podskoki po zaznaczonych miejscach,
 Ruchy wahadłowe głowy od barku do barku,
 W klęku podpartym wyciąganie/podnoszenie jednej, dwóch kończyn i utrzymywanie równowagi, na podłodze, na miękkim materacu,
 Chodzenie wzdłuż rozłożonej linii, chodzenie stopa za stopą,
 Chodzenie po ławeczce z jednoczesnym trzymaniem przedmiotu w rękach,
 Chodzenie po ławeczce z przekraczaniem woreczka leżącego na ławce,
 W leżeniu na plecach robienie orła w „śniegu”,
 „Pajace”,
 Zabawy z klaskaniem, wyklaskiwaniem rytmu, powtarzaniem rytmu, odbijaniem w rytm piłki oburącz,
 Odbijanie podwieszonej piłki, kijkiem trzymanym oburącz, rakietką,
 Rzucanie piłki oburącz,
 Wygniatanie oburącz ciasta ( masa solna), wyciskanie gąbek, wyżymanie ręcznika,
 Malowanie dwoma pędzlami jednocześnie.

• ORIENTACJA W SCHEMACIE CIAŁA I PRZESTRZENI

 Wskazywanie i nazywanie poszczególnych części ciała,
 Utrwalenie poprawnego rozumienia pojęć i określeń dotyczących pozycji ciała i ruchu ( prawa, lewa, do góry, na dół, niżej, wyże itd.), Odbieranie wrażeń na ciele ( masaż, uciski) z wykorzystaniem różnych przedmiotów (gąbki, wałki, szczotki),
 Chodzenie po narysowanej, ułożonej z liny ścieżce zgodnie z poleceniami ( prosto, do tyłu, na prawo),
 Śledzenie linii w labiryncie,
 Rysowanie obrazka wg instrukcji

• PRZEKRACZANIE LINII ŚRODKOWEJ CIAŁA

 Chodzenie krzyżując nogi,
 „Samolot” - siad w rozkroku, dotykanie ręką przeciwnej stopy,
 Zabawa z przyczepianiem i zdejmowaniem spinaczy pościelowych do ubrania w okolicach różnych stawów; dziecko przyczepia i ściąga przeciwną ręką,
 „Nożyce” rękoma, nogami,
 W leżeniu na plecach przekładanie przedmiotów leżących po lewej stronie ciała na prawą i odwrotnie,
 W pozycji stojącej krążenia ramion przed sobą, ramiona się krzyżują.
 Odbijanie rakietką piłeczki, prawą, lewą ręką,

• KOORDYNACJA WZROKOWO – RUCHOWA

 Kreślenie w powietrzu linii geometrycznych, latarką na suficie, na ścianie,
 Odbijanie podwieszonej piłki, balonika, piłeczek o różnych rozmiarach, w pozycji siedzącej i stojącej,
 Malowanie na dużym formacie, dużymi pędzlami w pozycji stojące, następnie papier rozłożony na podłodze, na stoliku, na papierze A4

• NORMALIZACJA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU WĘCHOWEGO

 Spośród kilku olejków zapachowych wspólnie wybieramy te najbardziej akceptowane, segregując je do najmniej akceptowanych do najbardziej akceptowanych, Prezentujemy kilka olejków, a zadaniem dziecka jest ustalenie, w jakiej kolejności były eksponowane, nazywanie zapachów, Szukanie określonego zapachu. Szukanie źródła zapachu, Chodzenie za zapachem z zamkniętymi oczami.

• NORMALIZACJA SYSTEMU SŁUCHOWEGO

 • Zagadki słuchowe - włączenie słuchania płyt z dźwiękami natury, głosów zwierząt, sprzętów domowych (odtwarzanych początkowo bardzo cicho),
 Szukanie źródła dźwięku,
 Chodzenie za dźwiękiem z zamkniętymi oczami,
 Śpiewanie piosenek (szczególnie podczas stymulacji przedsionkowej),
 Słuchanie muzyki Mozarta i innych kompozytorów,
 Słuchanie muzyki relaksacyjnej podczas stymulacji przedsionkowej – wyciszającej,
 Ćwiczenia koordynacji wzrokowo- słuchowo - ruchowej z wykorzystaniem muzyki.
• PLANOWANIE RUCHU

 Zabawa „Ojciec Wergiliusz”,
 Tory przeszkód, które zawierają wiele elementów,
 Naśladowanie sposobu przemieszczania się zwierząt (zając, żaba, niedźwiedź, pies),
 Rytmy - wyklaskiwanie, uderzenia o uda, tupanie (naśladowanie, zabawy w parze),
 Podrzucanie i łapanie piłeczki/woreczka (podrzut klaśnięcie, przerzucanie z ręki do ręki itp.; w różnych pozycjach)
 Zabawa „Twister”
 Podskoki/chodzenie po polach w określonej sekwencji np. według kolorów/numerów itp.
Ćwiczę z rodzicami
Układ dotykowy:
„Dotykowe pudełko”:
Dowolne pudełko po butach lub woreczek, umieszczamy w środku różne przedmioty, po czym poprosimy dziecko, by wkładając rękę do pudełka spróbowało zgadnąć, jakiego przedmiotu dotyka
„Zabawa w kąpieli”
Zachęcamy dziecko do używania podczas kąpieli różnych rodzajów gąbek, mydeł i ręczników. Proponuj myjki o różnych fakturach, gąbki o odmiennych kształtach, można też dodać do kąpieli odrobinę krochmalu z mąki ziemniaczanej
„Naleśnik”
Ciasno rolujemy dziecko w koc, bawiąc się w smarowanie i zawijanie naleśnika
„Gotowanie”
Stwarzamy dziecku jak najwięcej okazji do wspólnego gotowania, mieszania, ugniatania różnego rodzaju ciast, produktów itp.
„Smakosz”
Zachęcanie dziecko do próbowania nowych potraw, o różnych smakach i konsystencji
„Malowanie”
Dziecko maluje dłońmi, stopami: farbę przeznaczoną do malowania palcami można zmieszać z innymi materiałami, np. kaszą, piaskiem, ryżem itp. Można przygotować również własną „farbę” z kisielu, galaretki czy pianki do golenia
„Pisanie palcem”
Pisanie literek lub rysowanie różnych kształtów w rozsypanej na stole mące/kaszy mannie/piasku również pomaga uwrażliwiać receptory małych rączkach
Układ przedsionkowy (odpowiedzialny m.in. za ruch i równowagę, napięcie mięśniowe, koordynację):
„Skoczek”:
Wspólne zabawy na dużej nadmuchiwanej piłce, na której maluch będzie mógł usiąść i skakać. Zachęcanie dziecka do zeskakiwania z niewielkiego podwyższenia (np. pierwszego stopnia schodów), wskakiwanie na oznaczone pole, grę w klasy, zabawę skakanką
„Tor przeszkód”:
Zorganizowanie toru przeszkód, który będzie wymagał od dziecka pełzania, skakania, wspinania, turlania, celowania itp.
„Huśtawka”:
Bujanie się razem na różnego rodzaju huśtawkach (podwieszanych, wahadłowych, wiszących oponach), kocyku.
„Turlanie”:
Turlanie się wspólnie z dzieckiem na kocyku, na niewielkiej trawiastej górce
„Bieganie”:
Zabawy w berka; ściganie się, rozgrywki w piłkę nożną czy koszykówkę
Układ proprioceptywny (tzw. czucie głębokie, dostarcza wrażeń z mięśni i stawów
„Siłacz”
Siadamy na podłodze zamieniamy się w kamień. Zadaniem dziecka jest przesunąć siedzącą osobę. Pozwalam dziecku pchać wózek z zakupami, zachęcamy do zabaw z rakietką tenisową
„Rak”
Chodzenie tyłem
„Taczka”
Dziecko opiera dłonie o podłogę, chwytamy je za uda i prowadzimy jak taczkę, na plecy można położyć ulubione maskotki.
„Nalewanie i przesypywanie”
Dziecko eksperymentuje w kuchni, przelewa płyny z kubeczka do kubeczka, przez lejek, łyżeczką przesypuje drobne materiały (ryż, kaszę) do pojemników różnej wielkości i kształtu.

Bibliografia
Heydt K., Allon M. (2003):Integracja sensoryczna. Poznań, Wyd. Towarzystwo Pomocy Głucho niewidomymKalat. J.W. ( 2006): Biologiczne podstawy psychologii. Warszawa, PWN
Kałużna A. ( 2004 ):Zasady diagnostyki i terapii zaburzeń rozwoju integracji sensorycznej u dzieci, W: Sadowska L. ( red.): Neurofizjologiczne metody usprawniania dzieci z zaburzeniami rozwoju. Wrocław, Wyd. AWF
Karga M. (2006): Podstawowe zasady obserwacji i terapii zaburzeń integracji sensorycznej u małego dziecka. W: Cytowska B., Winczura B. ( red.): Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”
Kastory-Bronowska M. (2007): Wybrane zaburzenia rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym a diagnoza i terapia procesów integracji zmysłowej - materiały konferencji -Integracja sensoryczna a neuronauka – od narodzin do starości. Warszawa, Wyd. WSSE
mgr Dorota Kozioł wykład na temat „ZABAWY I ĆWICZENIA STYMULUJĄCE I USPRAWNIAJĄCE UKŁADY ZMYSŁOWE W KONTEKŚCIE ZABURZEŃ SI
Maas V. F. (1998): Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do Teorii Integracji Sensorycznej. Warszawa, Wyd. WSiP
Połeć B. (2006): Czy dziecko z tego wyrośnie... W: Życie szkoły nr 9/2006
Przyrowski Z.(2001): Podstawy diagnozy i terapii integracji sensorycznej. W: Szmigiel Cz. (red.): Podstawy diagnostyki i rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Kraków, Wyd. AWF
https://swiatrehabilitacji.pl/zaburzenia-integracji-sensorycznej-objawy,-przyczyny,-diagnosty