Program profilaktyki logopedycznej "Ja też potrafię ładnie mówić!"

PROGRAM PROFILAKTYKI LOGOPEDYCZNEJ
„Ja też potrafię ładnie mówić!”

1. Idea wiodąca programu
2. Cele programu autorskiego
3. Koncepcja i warunki realizacji programu
4. Treści kształcenia i wychowania
5. Metody, formy i środki realizacji programu
6. Propozycje ćwiczeń
7. Ewaluacja programu
8. Literatura
10.Załączniki

IDEA WIODĄCA PROGRAMU AUTORSKIEGO

Profilaktyka logopedyczna dotyka jednego z ważniejszych aspektów logopedii. E.M. Skorek (2000, s. 133), pojęcie „profilaktyka logopedyczna” rozumie jako: „kształtowanie prawidłowej mowy u dzieci od najwcześniejszego okresu ich życia, dbanie o właściwą stymulację w początkach rozwoju mowy, tak by nie dopuścić do jakichkolwiek zaburzeń w jej rozwoju”. To dziedzina niezwykle ważna w postępowaniu logopedycznym, gdyż dotyczy procesu kształtowania się mowy małego dziecka. Jest ona mu niezbędna
w późniejszym prawidłowym procesie komunikacji językowej i stanowi narzędzie w zdobywaniu informacji. Prawidłowy sposób komunikacji umożliwia nie tylko rozumienie czyli odbieranie komunikatów słownych ale także wyrażanie swoich myśli, emocji i pragnień. Mowa wpływa na całokształt rozwoju dziecka, a więc jego aspekty fizyczny, społeczny, poznawczy. Z całą pewnością można uznać, iż poziom komunikacji językowej determinuje późniejsze możliwości człowieka. Mam tu na myśli nie tylko powodzenie i sukcesy edukacyjne w szkole, ale również późniejsze sukcesy zawodowe oraz stosunki z innymi ludźmi. To właśnie kontakt z drugim człowiekiem to jedna z podstawowych potrzeb psychicznych człowieka. Profilaktyka logopedyczna stwarza możliwość stymulacji procesu mowy i pozwala ową potrzebę w prawidłowy sposób zaspokoić.
Niewątpliwie, właśnie okres przedszkolny i wczesnoszkolny w życiu dziecka jest takim czasem, kiedy możemy roztoczyć troskliwą opiekę nad procesem rozwoju mowy małego człowieka. Należy uświadomić, zwłaszcza rodziców, jak fundamentalne znaczenie ma profilaktyka logopedyczna
w kształtowaniu prawidłowej mowy dziecka. Bardzo często można byłoby uniknąć działań terapeutycznych istniejących już zaburzeń mowy na rzecz wcześnie podjętych działań profilaktycznych. Owa świadomość pozwoli podjąć działania zapobiegawcze, we współpracy z nauczycielami i logopedą, oraz zwiększyć możliwości poprawnego opanowania języka przez dzieci w wieku przedszkolnym.
Moim pomysłem na uskutecznienie profilaktyki logopedycznej wśród rodziców i dzieci na poziomie przedszkolnym jest realizacja założeń programu autorskiego „Ja też potrafię ładnie mówić!”. Głowna koncepcja tego programu zakłada wieloaspektowe podejście do profilaktyki zaburzeń mowy, gdyż odnosi się ona do szerszego zakresu działań, aniżeli tylko pozornie proste dbanie
o prawidłową, wyraźną mowę u małych dzieci. K. Błachnio (2001, s.86) „profilaktykę logopedyczną” nazywa „sferą bezpośredniego oddziaływania psychicznego na dziecko”, do której zalicza nie tylko nawiązywanie pozytywnego kontaktu emocjonalnego z dzieckiem, ale również stwarzanie sytuacji sprzyjających mówieniu. Można więc stwierdzić, iż skuteczna profilaktyka powinna działać dwutorowo – być skoncentrowana na dziecku, ale jednocześnie na jego najbliższym otoczeniu. Chciałabym, iż realizacja mojego programu autorskiego była zatem spójnym, właściwie zorganizowanym procesem różnorodnych działań diagnostycznych, terapeutycznych i profilaktycznych, ukierunkowanym na małego dziecko i jego najbliższe środowisko, czyli rodzinę.
Program jest zgodny z Podstawą programową wychowania przedszkolnego zatwierdzoną przez MEN (Dziennik Ustaw nr 59/2017 – Rozporządzenie MEN z dnia 14 lutego 2017r.), która stanowi dokument podstawowy przy opracowywaniu programów wychowania przedszkolnego.
W zakresie wspomagania rozwoju mowy zakłada, że dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:
- zwraca się bezpośrednio do rozmówcy, stara się mówić poprawnie pod względem artykulacyjnym, gramatycznym, fleksyjnym i składniowym;
- mówi płynnie, niezbyt głośno, dostosowując ton głosu do sytuacji;
- uważnie słucha, pyta o niezrozumiałe fakty i formułuje dłuższe wypowiedzi
o ważnych sprawach”.

W kolejnych rozdziałach przedstawię główne cele programu, jak i cele szczegółowe, warunki jego realizacji oraz jego zakres działań a więc treści kształcenia i wychowania. Przedstawię również metody, formy oraz środki niezbędne w realizacji mojego programu autorskiego, planowane efekty oraz ewaluację programu.

CELE PROGRAMU AUTORSKIEGO

Cele główne:
- Wspomaganie i stymulowanie prawidłowego rozwoju mowy dziecka oraz zapobieganie powstawaniu wad wymowy.
- Zaangażowanie rodziców i nauczycieli do świadomej współpracy nad kształtowaniem prawidłowej wymowy ich dzieci

Cele ukierunkowane na dziecko wyznaczają następujące zadania:
- wykrywanie i usuwanie wad wymowy
- korygowanie zaburzeń przez kształtowanie prawidłowej mowy
- wdrażanie do praktycznego wykorzystania nawyków poprawnej wymowy
przyswojonej w toku ćwiczeń
- wyrównywanie szans edukacyjnych

Cele ukierunkowane na rodziców wyznaczają następujące zadania:
- nawiązanie współpracy z rodziną dziecka
- edukacja rodziców w sferze profilaktyki logopedycznej
- umożliwienie kontaktu rodziców z innymi specjalistami
- rozbudzenie aktywności rodziców w realizacji działań profilaktyczno-terapeutycznych
Cele ukierunkowane na nauczyciela wyznaczają następujące zadania:
- szkolenia i warsztaty w zakresie profilaktyki logopedycznej,
- wymiana informacji i doświadczeń w zakresie metod, środków i form działań logopedycznych w przedszkolu
- ujednolicenie działań profilaktyczno-terapeutycznych poprzez współpracę na linii nauczyciel – logopeda – rodzic

Cele operacyjne:
- rozwijanie mowy czynnej i biernej
- ćwiczenia konstruowania zdań
- rozwijanie logicznego myślenia
- usprawnianie motoryki narządów artykulacyjnych (języka, warg, podniebienia, żuchwy)
- usprawnianie aparatu oddechowego i fonacyjnego
- ustalenie prawidłowego toru oddechowego
- rozwijanie funkcji percepcyjno-motorycznych
- rozwijanie słuchu fonematycznego
- ćwiczenia percepcji słuchowej
- ćwiczenia w prawidłowym identyfikowaniu dźwięków mowy
- rozwijanie poczucia rytmu
- doskonalenie koordynacji słuchowo-ruchowej
- ćwiczenia małej i dużej motoryki
- wywoływanie głosek i utrwalanie ich prawidłowej artykulacji
- rozwijanie umiejętności syntezy i analizy sylabowej
-ćwiczenia stymulujące spontaniczne wypowiedzi podczas zajęć indywidualnych oraz swobodnych sytuacji komunikacyjnych
- kształcenie umiejętności dialogowania, nauka stawiania pytań i udzielania odpowiedzi,
- ćwiczenia słownikowe oparte na powtarzaniu, czytaniu obrazkowo – literowym, opisywaniu przedmiotów,
- ćwiczenia poszerzające słownik, materiał językowy dostosowany jest do wieku dziecka i obejmuje następujące kategorie: rodzina, części ciała, zabawki, pokarmy, owoce, warzywa, ubranie i dodatki, dom, przybory szkolne, pojazdy, świat poza domem, pojęcia ogólne
- kształcenie umiejętności współpracy w grupie.

Przedstawione cele mają charakter otwarty, mogą ulegać modyfikacji według bieżących potrzeb nauczyciela bądź logopedy w procesie nauczania.

KONCEPCJA I WARUNKI REALIZACJI PROGRAMU

Zaproponowany przeze mnie program jest przeznaczony dla dzieci 5 i 6-letnich. Realizowany będzie od października do czerwca w formie zabawowej, dwa razy w miesiącu. Nastawiony jest nie tylko na objęcie opieką logopedyczną dzieci z zaburzeniami mowy, ale także na wspieranie prawidłowego rozwoju mowy u wszystkich dzieci w grupie, a co za tym idzie lepszy rozwój poznawczy, społeczny oraz emocjonalny, budowanie poczucia własnej wartości, a także wzmacnianie więzi w kontaktach z rówieśnikami.Program pełni przede wszystkim funkcję profilaktyczną. Głównym realizatorem programu będzie logopeda we współpracy z wychowawcami grup przedszkolnych. Zajęcia logopedyczne będą wkomponowane w tematykę prowadzonych zajęć, zgodnie
z planem pracy dydaktyczno-wychowawczym w danej grupie, jak również
z podstawą programową wychowania przedszkolnego. Nad wyborem ćwiczeń będzie czuwał logopeda, wspierając w tym nauczyciela prowadzącego zajęcia. Podstawą działań jest wytworzenie atmosfery życzliwości i zaufania
Ważnym aspektem programu jest współpraca z rodzicami. To zasadniczy element skutecznej terapii logopedycznej. Program „Ja też potrafię ładnie mówić!” zakłada częste i systematyczne kontakty z rodzicami przedszkolaków. Zarówno logopeda, jak i nauczyciele grup przedszkolnych będą na bieżąco informować o przeprowadzanych zajęciach logopedycznych oraz odpowiadać na pytania. Tematyka zajęć logopedycznych oraz zestawy ćwiczeń będą na bieżąco eksponowane na gazetce ściennej w przedszkolu. Ponadto rodzice będą otrzymywać artykuły bądź broszury z ćwiczeniami do samodzielnej pracy
z dzieckiem w domu.
Pamiętając o współpracy wśród grona nauczycielskiego, również każdy nauczyciel otrzyma zestaw materiałów logopedycznych przeznaczonych do codziennych ćwiczeń ( do stosowania w pracy indywidualnej, grupowej lub zbiorowej).

TREŚCI KSZTAŁCENIA I WYCHOWANIA

W programie autorskim „Ja też potrafię ładnie mówić!” wyznacznikiem do formułowania treści kształcenia i wychowania są zadania mające na celu stymulowanie prawidłowej mowy u dzieci w wieku przedszkolnym.

Treści programu

1. Kształtowanie prawidłowej mowy poprzez ćwiczenia przygotowujące narządy artykulacyjne do wywołania zaburzonych głosek:
a) ćwiczenia oddechowe
b) ćwiczenia oddechowo-fonacyjne
c) ćwiczenia usprawniające narządy mowne (języka, warg, podniebienia, żuchwy)
2. Wspomaganie i utrwalanie nawyku prawidłowego połykania
3. Ćwiczenia umiejętności modulowania siły głosu i prawidłowego brzmienia głosek w sylabach, wyrazach, zdaniach.
4. Ćwiczenia emisyjno-głosowe, zabawy dźwiękonaśladowcze.
5. Ćwiczenia właściwe z zakresu korekcji wad wymowy
a) wywołanie głoski w izolacji
b) utrwalenie głoski w sylabach zamkniętych i otwartych
c) utrwalenie głoski w nagłosie, śródgłosie i wygłosie w wyrazach
d) utrwalenie głoski w zdaniach
e) utrwalenie głoski w mowie spontanicznej
6. Ćwiczenia wspomagające terapię logopedyczną:
a) ćwiczenia ortofoniczne
b) ćwiczenia emisyjno-głosowe
c) ćwiczenia stymulujące rozwój słuchu fonematycznego
d) logorytmika – ćwiczenia i zabawy z muzyką
e) ćwiczenia leksykalne - rozwijające słownik czynny i bierny
f) ćwiczenia ogólne rozwijające mowę, logiczne myślenie, koordynację wzrokowo-ruchowo-słuchową, pamięć
7. Kształtowanie twórczej aktywności słownej poprzez tworzenie swobodnych tekstów, rymowanek
METODY, FORMY
I ŚRODKI REALIZACJI PROGRAMU

Metody zastosowane w procesie oddziaływań profilaktycznych
i terapeutycznych przedstawiają się następująco:
- logopedyczne – ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, artykulacyjne, usprawniające motorykę i kinestezję narządów mowy, słuchu fonematycznego, autokontroli słuchowej; pokaz i wyjaśnianie ułożenia narządów artykulacyjnych;uczulanie miejsc artykulacji;mechaniczne układanie narządów artykulacyjnych za pomocą sond, szpatułek; wykorzystywanie pewnych nieartykułowanych dźwięków lub czynności fizjologicznych organizmu do tworzenia nowych głosek (np. wibracje warg, dmuchanie, chuchanie, itp.)
- pedagogiczne - metoda dobrego startu;gesty umowne;ćwiczenia rytmizujące;mówienie rytmiczne;ćwiczenia słuchu muzycznego;metoda ośrodków pracy (zainteresowań)
- psychologiczne – techniki relaksacyjne, drama.

Wymienione metody będą wykorzystywane na zajęciach w zależności od potrzeb i możliwości dzieci. Istotą integracji tych wszystkich metod w moim programie jest oparcie ich przede wszystkim na zabawie oraz na podstawowych zasadach nauczania i wychowania. Wśród nich znajdują się: zasada systematyczności, stopniowania trudności, indywidualizacji, wczesnego
i kompleksowego oddziaływania, aktywnego i świadomego udziału, utrwalania, polisensoryczności działań oraz współpracy ze środowiskiem rodzinnym
i wychowawczym.
Wymienione metody działań będą wspierane przez odpowiednio dobrane formy pracy i środki dydaktyczne inicjujące aktywność dzieci. Dla potrzeb tego programu zastosowane będą formy pracy: grupowa i zbiorowa. Do prawidłowo przygotowanych zajęć należy dobrać odpowiednie środki dydaktyczne.
Wśród nich znajdują się:
- logopedyczne karty pracy,
- materiał obrazkowy,
- logopedyczne gry planszowe,
- układanki (w tym układanki lewopółkulowe, historyjki wieloelementowe),
- lusterka,
- szpatułki,
- rekwizyty do ćwiczeń oddechowych,
- wzory ćwiczeń grafomotorycznych,
- rekwizyty do ćwiczeń rytmicznych,
- płyty z muzyką, wierszykami,
- teksty wierszyków, wyliczanek, zdania

PROPOZYCJE ĆWICZEŃ

ĆWICZENIA ODDECHOWE I ODDECHOWO-FONACYJNE
- wdech przez nos, wydech ustami,
- unoszenie rąk w górę podczas wdechu, spokojne opuszczanie rąk przy wydechu,
- wykonywanie wdechu i zdmuchiwanie świeczki (powoli, szybko) na wydechu,
- wykonanie wdechu wymawiając „s” z jednakową głośnością,
- wykonanie wdechu wymawiając „s” raz ciszej, raz głośniej,
- wykonanie wdechu dmuchając na skrawek papieru
- wydmuchiwanie baniek mydlanych przez słomkę,
- zdmuchiwanie płomyka świecy przy zwiększanej stopniowo odległości,
- dmuchanie na kłębuszki waty, papierowe kulki, piłeczki,
- nadmuchiwanie balonów,
- gra na organkach, trąbce, gwizdku
- „wyścigi” – dmuchanie na papierowe kulki, piórka, kłębuszki waty
- przenoszenie różnych przedmiotów za pomocą słomki
- zdmuchiwanie piórka z gładkiej i chropowatej powierzchni

ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE NARZĄDY MOWNE

Ćwiczenia języka:
- gwałtowne wysuwanie i wsuwanie języka w głąb jamy ustnej,
- zlizywanie z talerzyka miodu, posypki na torty,
- „kląskanie” językiem o podniebienie twarde,
- dotykanie czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów przy silnie opuszczonej żuchwie,
- unoszenie czubka języka do wałka dziąsłowego,
- wysuwanie języka na górną wargę,
- odklejanie chrupki od wałka dziąsłowego,
- głośne wymawianie głoski ,,a” z jednoczesnym unoszeniem języka do wałka dziąsłowego,
- kilkakrotne uderzanie czubkiem języka o wałek dziąsłowy,
- wielokrotne wymawianie sylaby ,,da” z głoską ,,d” realizowaną dziąsłowo jak w wyrazie Andrzej, drzewo,
- lizanie podniebienia przy otwartych ustach,
- wypychanie językiem policzków
- ,,góra – dół’’ -dotykanie czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów (jedynek) przy silnie opuszczonej żuchwie,
- ,,samochód w garażu’’ -unoszenie czubka języka do wałka dziąsłowego,
liczenie zębów –przy szeroko otwartych ustach dotykanie czubkiem języka po kolei wewnętrznej strony wszystkich zębów,
- ,,myszka do dziury’’ –usta szeroko otwarte, szeroki język dotyka dolnych zębów i energicznie cofa się aż do tylnej ściany gardła, jednocześnie unosi się tył języka (jak przy głoskach: k, g),
- ,,rynienka’’ (rulonik) – wargi ułożone w ryjek, język między wargami, strumień powietrza wydostaje się środkiem jamy ustnej,
- ,,łyżeczka’’ – szeroki język lekko wysunięty z jamy ustnej, boki języka wywinięte do góry

Ćwiczenia warg:
- szybkie zmienianie układu ust „uśmiech”-„ryjek”,
- utrzymywanie na wargach zwiniętych w „ryjek” kółeczka z cienkiego drucika, podczas wykonywania ćwiczeń
- wykonywanie ruchów imitujących gwizdanie i cmokanie,
- zakładanie wargi dolnej na górną i odwrotnie,
- dmuchanie przez wargi ułożone w kształt dziobka i z zębami górnymi na dolnej wardze,
- parskanie,
- półuśmiech-odciąganie na przemian kącików warg,
- nadymanie policzków i powolne wypuszczanie powietrza ustami lub nosem
- unoszenie górnej wargi przy zaciśniętych zębach (widoczne tylko górne zęby)
- opuszczanie wargi dolnej (widoczne tylko dolne zęby)
- ,,rybka”,
- dmuchanie przez wargi ułożone w kształt dziobka i z zębami górnymi na dolnej wardze,
- parskanie

Ćwiczenia podniebienia miękkiego:
- ziewanie,
- wdychanie powietrza nosem, wydychanie powietrza przez szeroko otwarte usta,
- oddychanie przez usta przy zaciśniętych nozdrzach,
- oddychanie wyłącznie przez nos,
- kaszlanie przy wysuniętym na zewnątrz jamy ustnej języku,
- energiczne wymawianie par sylab: uk-ku, ug-gu, ok.-ko, og-go, uku-ugu, oko-ogo,
- chrapanie,
- płukanie gardła,
- wypowiadanie sylaby apa z przedłużeniem momentu zwarcia warg,
- wypowiadanie sylab ap, op, ep, yp, up z przedłużeniem zwarcia warg,
Ćwiczenia żuchwy
- opuszczanie i unoszenie żuchwy ku górze,
- wykonywanie ruchów poziomych, raz z wargami rozchylonymi, raz z zamkniętymi,
- ruchy do przodu i do tyłu.

ĆWICZENIA RYTMIZUJĄCE
- łączenie różnych tekstów z elementami ruchowymi i rytmicznymi: np.chodzenie w rytmie wiersza "Idzie Grześ" J.Tuwima, naśladowanie ruchem fabuły- niesienie ciężkiego worka, dziecko chodzi powoli, pochylone, stopniowo wyprostowuje się, idzie szybciej bo worek jest lekki, wysypał się piasek,
- marsz po kole w rytm muzyki, na sygnał zatrzymanie się i wybrzmienie podanego rytmu, np.: pam,pam- pam,pam,pam, ponowny marsz po kole, na przerwę: jednoczesne wybrzmienie i wyklaskanie wcześniejszego rytmu,
- chodzenie w rytmie marsza i w tym rytmie wymawianie podawanych imion, np.: O-la, Zo-sia, Ku-ba, itd., następnie rytmiczne wymawianie z równoczesnym wyklaskiwaniem,
- zabawy Klanzy,
- zabawa "Na łące"- dzieci podzielone na trzy grupy: świerszcze, żaby, pszczoły, każda grupa jest wywoływana do poruszania się i wydawania odgłosów określonym akompaniamentem (klaśnięcie- wychodzą świerszcze i wydają głosy: cyk, cyk..., uderzenie w bębenek- skaczą żaby i wołają: kum, kum, rech, rech, rech..., uderzenie w trójkąt- wywołuje pszczoły, które brzęczą: bzzz, bzzz...),
- rysowanie określonych znaków graficznych(wodzenie palcem po wzorze do piosenki, samodzielne kreślenie wzoru na kartce papieru, na tacy z piaskiem, itp.) podczas słuchania i śpiewania piosenek ("Piosenki do rysowania" M.Bogdanowicz),
- ćwiczenia grafomotoryczne połączone z rozwijaniem mowy i rytmu- dzieci powtarzają wierszyki i ilustrują je (np. Deszczyk pada, deszczyk pada, Parasolka się rozkłada- rysowanie deszczu i parasola)

ĆWICZENIA SŁUCHU FONEMATYCZNEGO
- rozpoznawanie dźwięków wydawanych przez różne instrumenty i przedmioty
- rozpoznawanie głosów zwierząt i sprzętu gospodarstwa domowego.
- odtwarzanie przez dzieci słyszanego rytmu przy pomocy wyklaskiwania, wytupywania, wystukiwania.
- rozpoznawanie melodii piosenek po zaśpiewanym fragmencie
- wyróżnianie wyrazów w zdaniu, przeliczanie ile jest wyrazów w zdaniu (tyle podskoków, ile słyszymy wyrazów w zdaniu itp.)
- wyróżnianie sylab w wyrazie, najlepiej za pomocą klaskania (jedna sylaba- jedno klaśnięcie), przeliczanie sylab w wyrazie i np. tyle podskoków, przysiadów ile jest sylab.
- zabawa w kończenie wyrazów- podajemy dziecku pierwszą sylabę, np. ko- a dziecko dodaje-ło ( powstaje: koło)
- łańcuch sylabowy: dziecko wypowiada dwusylabowy wyraz, dzieli go na sylaby, druga sylaba staje się początkiem nowego wyrazu, np. wa-ta, ta-ma, ma-ja, ja-ma) • wyróżnianie głosek w wyrazach- najpierw na początku wyrazu, potem na końcu wyrazu i w środku wyrazu. Można użyć do tej zabawy obrazków, spośród których dziecko wyszuka obrazki zaczynające się na daną głoskę
- rysowanie przedmiotów zaczynających się daną głoską (kończących się lub mających w środku daną głoskę)
- słuchanie wierszy, w których występuje jak najwięcej dźwięków do naśladowania. Można wykorzystać następujące utwory: „ Lokomotywa”, „ Ptasie radio”, „Kotek”. Zabawy dźwiękonaśladowcze.

EWALUACJA PROGRAMU

Badania ewaluacyjne będą przeprowadzane sukcesywnie w toku realizacji zajęć. Ocena efektywności programu będzie opierać się na obserwacji dzieci oraz dwukrotnym badaniu mowy dziecka (w październiku oraz w czerwcu). Również rodzice oraz nauczyciele zostaną poproszeni o wypełnienie ankiety i udzielenie odpowiedzi na kilka pytań dotyczących realizacji programu autorskiego.

Przewidziane efekty realizacji programu:

Realizacja programu ma doprowadzić do osiągnięcia:
- sprawności strony artykulacyjnej, gramatycznej i leksykalnej mowyprzez wszystkie dzieci,
- umiejętności sprawnego komunikowania się z rówieśnikami i dorosłymi
z bliższego i dalszego środowiska wychowawczego,
- poszerzenie wiedzy rodziców na temat umiejętności pracy z dzieckiem w domu w ramach profilaktyki logopedycznej

LITERATURA

1. Błachnio, K. (2001). Vademecum Logopedyczne. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
2. Cieszyńska, J. (2012). Metody wywoływania głosek. Kraków: Wyd. Omega Stage Systems – Jędrzej Cieszyński
3. Demel, G. (2012). Minimum Logopedyczne nauczyciela przedszkola. Warszawa: WSiP
4. Skorek, M. (2000). Z Logopedia na ty. Podręczny słownik logopedyczny. Kraków: Wyd. Impuls
5. Skorek, M. (2012). 100 tekstów do ćwiczeń logopedycznych. Gdańsk: Wyd. Harmonia
6. Sprawka, R., Graban, J. (2007). Logopedyczne zabawy grupowe dla dzieci od 4 do 7 lat. Gdańsk: Wyd. Harmonia
7. Stecko, E. (1994). Zaburzenia mowy u dzieci – wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne. Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego
8. Szłapa, K. (2012) Cmokaj, dmuchaj, parskaj, chuchaj. Gdańsk: Wyd. Harmonia