Psychologia rozwojowa i osobowości dziecka od momentu zapłodnienia do ukończenia szkoły podstawowej

Psychologia rozwojowa i osobowości dziecka od momentu zapłodnienia do ukończenia szkoły podstawowej.

Pojęcie rozwoju.

Pojęcie rozwoju jest przedmiotem zainteresowania wielu dziedzin nauki, takich jak psychologia, filozofia, medycyna czy nauki ścisłe. W świecie globalnych przemian zyskuje on nowe inklinacje i zakresy. Rozwój człowieka, bo ten właśnie proces będzie przedmiotem tej pracy, rozpoczyna się nie w momencie przyjścia człowieka na świat, ale znacznie wcześniej – już w chwili zapłodnienia.
Moment zapłodnienia w przewodzie jajowodu jest punktem wyjścia w rozwoju człowieka. Przechodząc kolejne stadia zarodka, embrionu i płodu w rozwoju prenatalnym dokonują się niezwykłe zmiany biologiczne. Odsłaniają one człowieka najpierw jako kulistą masę komórek, przez niezwykły mikroskopijny cykl przemian pół centymetrowego organizmu z bijącym sercem, aż do stadium płodu, gdzie w końcu trzeciego miesiąca wszystkie główne narządy, oraz palce u nóg i rąk są już wykształcone. Ten stan ciągłych zmian trwać będzie aż do porodu. Do tego czasu jego waga zdąży wzrosnąć miliardy razy. To właśnie okres prenatalny jest czasem najbardziej gwałtownego rozwoju fizycznego człowieka. Szybkie tempo rozwoju utrzymuje się w niemowlęctwie, ciało wydłuża się o około 20 cm w ciągu pierwszego roku życia, a wagę podwaja w ciągu 5 miesięcy życia.
W stadium noworodka dziecko wyposażone jest w odruchy konieczne do przetrwania takie jako odruch ssania, oddychania i przełykania. Są to odruchy wrodzone. Jednocześnie odbywa się rozwój motoryczny dziecka przebiegający według określonej sekwencji:
– w 20 tygodniu przewraca się na bok,
- w 24 przewraca się z brzucha na plecy,
- w 30 siedzi,
- 42 chodzi na czworakach,
- w 50 stoi,
- 62 zaczyna chodzić.
Podane przedziały są umowne, stanowią ogólny wyznacznik poszczególnych etapów. Opóźnienie niektórych z nich nie oznacza, iż dziecko nie osiągnie kolejnych etapów rozwoju.
Pojęcie rozwoju łączy się zawsze z pojęciem zmiany nie jest jednak z nim tożsame. Aby mógł zaistnieć rozwój spełnione muszą zostać warunki takie jak :
-względna ciągłość i nieodwracalność zmiany,
- kierunkowość, monotoniczność zmian,
- co najmniej jeden z parametrów obiektu stale rośnie lub stale maleje,
- występuje w sposób uporządkowany w określonych etapach życia,
- da się przewidzieć kolejny jego etap,
- wzrasta zróżnicowanie rozumiane jako postęp,
-zależy od czynników wewnętrznych tkwiących w samym obiekcie i czynników zewnętrznych,
- spontaniczność związana z autonomicznością zmian,
Niektóre z tych cech są ze sobą sprzeczne i zależą od przyjętej koncepcji poszczególnych badaczy pojęcia rozwoju.
W okresie wczesnego dzieciństwa zaznaczają się intensywne zmiany percepcyjne dotyczące zmysłów. W toku rozwoju dziecko dokonuje powiązań pomiędzy zmiennymi wyrażające się w koordynacji słuchowo – wzrokowej, wzrokowo-ruchowej, np. chwyta przedmioty, powstają schematy czynnościowe. Około 2 roku życia następuje okres manipulacji specyficznej. Dziecko uczy się korzystać z przedmiotów codziennego użycia na drodze naśladowania.
Komunikacja dziecka z otoczeniem początkowo odbywa się w formie interakcji z matką „twarzą w twarz”. Na jego prawidłowy rozwój wpływ ma częstotliwość i jakość relacji z otoczeniem. Przed ukończeniem 5 miesiąca dziecko gurzy, następnie gaworzy, by pod koniec 1 roku życia operować już kilkoma słowami, a następnie aż do 6 roku życia opanowuje około 10 słów dziennie. Jego relacje społeczne kształtują się z innymi osobami począwszy od stadium różnicowania uczuć przez wytwarzanie więzi z między dzieckiem a osobą dorosłą
i początki interakcji z innymi dziećmi.
W okresie średniego dzieciństwa intensywnie przebiega rozwój motoryczny dziecka , orientacja w przestrzeni, postępy w myśleniu opartym na wyobrażeniach.
Zaznacza się dymorfizm płciowy.
Rozwija się funkcja symboliczna w rozumieniu relacji między elementem oznaczanym a oznaczającym.
Rozwój umysłowy dziecka przedszkolnego odnoszą się do takich umiejętności jak:
- szeregowanie ( wykrywanie różnic między obiektami),
- klasyfikowanie – grupowanie przedmiotów na podstawie podobieństwa,
- zachodzą zmiany w rodzaju i treści obrazów umysłowych,
- pojawiają się niezmiennki, jako warunek myślenia operacyjnego.
Osobowość człowieka
W toku tych przemian rozwojowych dokonuje się także proces rozwoju osobowości człowieka. „Według Niemczyńskiego istotą rozwoju osobowości jest osiąganie przez człowieka coraz większej autonomii oraz finalnej afirmacji konkretnego kształtu własnego życia oraz życia człowieka w ogóle. (...) Osobowość – według Niemczyńskiego – jest fenomenem, który, mówiąc metaforycznie, można usytuować między jednostką a społeczeństwem. (Olejnik, 2003, s. 256).
Osobowość określa się jako względnie stały wzorzec zachować, myśli i emocji odróżniający jedną osobę od pozostałych. Wzorzec ten wyraża charakterystyczny dla jednostki sposób przystosowania się do wymagań stawianych przez życie.
Wśród wielu teorii rozwoju osobowości jako do jednych z podstawowych literatura psychologiczna odnosi się do myśli Z. Freuda. W ujęciu psychodynamicznym procesy osobowościowe są ujmowane jako dynamiczna walka motywów pomiędzy id, ego i super ego, a kluczowym czynnikiem rozwoju jest popęd seksualny.
Carl Jung podobnie jak Freud odnosił się do procesów nieświadomych, ale sądził także, iż dziedziczy się także nieświadomość zbiorową czyli archetypy wyrażające historię naszego gatunku.
Kolejny kontynuator myśli Freudowskiej jako główny czynnik motywujący działania uznawał kompleks niższości. Był to Alfred Adler, którego koncepcja jest nazywana psychologią indywidualną. Ci kontynuatorzy myśli Freudowskiej nie kładli tak dużego nacisku na znaczenie instynktów seksualnych.
W Okresie niemowlęcym 0-1 rok życia rozwija się poczucie poczucie bazalnej ufności lub jego brak. Dzieci w tym okresie muszą nauczyć się ufać, że inni troszczą się o ich podstawowe potrzeby; jeśli opiekunowie odrzucają dziecko lub są niekonsekwentni, dziecko może spostrzegać świat jako niebezpieczny. Rodzice troskliwi i stabilni dają dziecku poczucie bezpieczeństwa.
Zadaniem rozwojowym będzie nauka chodzenia, przyjmowania pokarmów stałych, mówienia, kontrolowania własnego ciała, uczenie się różnic związanych z płcią i wstydu.
Kolejny okres to dzieciństwo 1-3 lata - rozwija się poczucie poczucie autonomii / wstyd i wątpliwości. Dzieci muszą nauczyć się być autonomiczne: jeść i ubierać się samodzielnie, dbać o własną higienę, porażki tej niezależności mogą zmusić dziecko do zwątpienia we własne zdolności i poczucia wstydu. Zadaniem rozwojowym jest osiągnięcie stabilności fizjologicznej, formowanie prostych pojęć dotyczących rzeczywistości społecznej i fizycznej. Uczenie się emocjonalnego odnoszenia się do rodziców i rodzeństwa, uczenie się odróżniania dobra od zła.
Wiek zabawy, 4-6 lat. Rozwija się poczucie inicjatywy / poczucie winy dzieci usiłują zachowywać się jak „dorośli” i próbują wziąć na siebie odpowiedzialność, która przekracza ich aktualne możliwości; obierają sobie czasami cele, które są sprzeczne z celami reszty rodziny, konflikt, który w ten sposób powstaje, może budzić poczucie winy. Aby go pomyślnie rozwiązać, potrzebne jest wyważenie, Tzn. dziecko musi utrzymać swoje poczucie inicjatywy, a równocześnie nauczyć się niełamania praw reszty rodziny. Zadania rozwojowe to opanowywanie sprawności fizycznych, koniecznych do gier i zabaw; uczenie się obcowania z rówieśnikami.
Wiek szkolny, 6/7-12 lat. Rozwijane poczucie Poczucie produktywności /poczucie niższości Dzieci muszą doskonalić ważne społeczne i szkolne sprawności; jest to okres, w którym dziecko porównuje się z rówieśnikami, wystarczająco produktywne dziecko będzie sobie radziło szkolnie i społecznie, zyskując w ten sposób pewność siebie,porażka w tych obszarach będzie prowadziła do poczucia niższości. Zadania rozwojowe Uczenie się odpowiedniej roli płciowej; rozwijanie sprawności czytania, pisania i liczenia; rozwijanie się sumienia, moralności, skali wartości; osiąganie niezależności osobistej; rozwijanie się postaw wobec grup
i instytucji.
W procesie kształtowania się tzw Ja lub ego, wczesnodziecięce relacje z matką uważane są za podstawowe. Rzutują na całe życie: decydują o zdrowiu psychicznym lub jego braku, radzeniu sobie ze światem i funkcjonowaniu w nim. M. Mahler zaproponowała stadia rozwoju gdzie w I z nich stadium autyzmu niemowlę koncentruje się na własnej fizjologii bez zainteresowania otoczeniem. Stadium symbiozy określa łączny obraz matki z dzieckiem i jego całkowitą zależność. Stadium separacji -indywiduacji obejmuje złożone procesy oddzielania się od matki.
Osobowość człowieka wyrażona w teorii cech zakłada, iż są one dziedziczone a ich podłożem jest układ nerwowy. Cechy są to elementy osobowości o których wnioskuje się na podstawie obserwacji zachowania pozwalając wyjaśnić wewnętrzną zgodność zachowania.
„Wielka Piątka”
H. Eysenck w swoich badaniach odnosił się do dwóch podstawowych cech – introwersji i ekstrawersji oraz stałości/niestałości określanej mianem neurotyczności – można tu dostrzec podobieństwo do podziału stworzonego przez Hipokratesa.
Badania wskazują na istnienie pięciu podstawowych cech osobowości :
Czynnik I: Ekstrawersja – Przeciwstawia rozmowność, asertywność i aktywność takim cechom jak milkliwość, bierność, i zachowywanie rezerwy.
Czynnik II: Ugodowość – Przeciwstawia życzliwość, serdeczność i ufność wrogości, egoizmowi i nieufnośći.
Czynnik III: Sumienność – Przeciwstawia rzetelność, niezawodność i dobre zorganizowanie własnych działań niedbałości, nieuważności i nierzetelnośći,
Czynnik IV: Neurotyczność – Przeciwstawia nerwowość, skłonność do ulegania nastrojom i wrażliwość na bodźce negatywne cechom związanym z umiejętnością radzenia sobie z negatywnymi doświadczeniami.
Czynnik V: Otwartość na doświadczenie – Przeciwstawia wyobraźnię, ciekawość i twórczość płytkości i brakowi spostrzegawczości.
Jest to tzw. „wielka Piątka”czyli pięcioczynnikowy model uzyskany drogą analizy czynnikowej.
Podejście behawioralne upatruje w czynnikach sytuacyjnych i wpływach środowiskowych największy wpływ na kształtowanie ludzkich preferencji, nie zaś w czynnikach wewnętrznych tkwiących w człowieku. Behawioryści zwracają uwagę na to co obserwowalne w w odróżnieniu do przedstawicieli teorii psychodynamicznych i teorii cech, koncentrujących się na zmiennych wewnętrznych.
W przeciwieństwie do behawioryzmu stoi podejście społeczno – poznawcze. Tu główną rolę grają procesy poznawcze i uczenie się przez obserwacje cudzych zachowań. Perspektywa społeczno – kulturowa zaś na roli jaką w rozwoju odgrywa pochodzenie, płeć, kultura, pozycja społeczno – ekonomiczna wpływ czynników społeczno – kulturowych na poczucie własnego Ja.
Okresy kształtowania się osobowości.
Podstawy osobowości kształtują się w czasie pierwszych lat życia, kiedy to zaznaczają się indywidualne cechy osobowości dziecka, np. ogólny napęd psychoruchowy. W wieku poniemowlęcym pojawiają się zaczątkowe cechy woli
i charakteru.
Okres przedszkolny to kształtowanie się struktury osobowości pod wpływem zarówno swobodnych działań dziecka jak i ukierunkowania ze strony dorosłych. Tworzą się nawyki, podstawowe potrzeby psychiczne. Następnie rozwijają się zainteresowania dziecka.
Trzonem osobowości jest obraz samego siebie. Obraz ten powstaje na bazie własnej aktywności, opinii osób dorosłych, porównywania się z innymi. Dziecko zaczyna być świadome swojej osoby ok. 2 roku życia, następnie odkrywają swoją płeć. Wiedzę o sobie czerpie z sądów opisowych dotyczących własnego wyglądu, posiadanych rzeczy, i umiejętności.
W późnym dzieciństwie sądy o sobie zaczynają się łączyć, a struktura obrazu własnej osoby przyjmuje postać zróżnicowaną w której zaznaczają się samooceny i sądy o Ja idealnym.
Rozwój moralny dziecka – jak wskazują badacze, m.in. J. Piaget, ma charakter sekwencyjny – zmiany mają zachodzić w stałym porządku, niezmiennie, i oddziałują na siebie wzajemnie.
Okres niemowlęcy charakteryzuje się anomią moralną, kolejny, poniemowlęcy okres to początek rozwoju moralnego łączący nakazy i zakazy jako narzucone wymagania zewnętrzne.
Od 2 -5 roku życia nie rozumie cudzych stanów psychicznych. Odniesieniem ocen moralnych dziecka są jego własne cele i osiągnięcia – jest to faza egocentryczna.
Z czasem dziecko zachowuje się konformistycznie, zgodnie z oczekiwaniami; potrafi kierować się zasadami przyjętymi w grupie.
Poziom konwencjonalny kończy okres dzieciństwa. Dziecko potrafi w swoich działaniach przyjąć perspektywę innych osób.

Rozwój człowieka i jego osobowości dokonuje się więc na przestrzeni całego życia. Jest sinusoidą na osi naszego życia, ukierunkowana progresywnie. Stanowi wypadkową cech tkwiących w samym człowieku oraz wszelkich oddziaływań świata zewnętrznego. Takie podejście do rozwoju dziecka jest ważną wskazówką, szczególnie dla nauczycieli, którzy poprzez swoje oddziaływania mają duży wpływ na to, jakimi osobami będą absolwenci poszczególnych szkół. Dobre rozumienie zagadnień rozwojowych, świadomość i poczucie odpowiedzialności za własne decyzje, są zatem ważnymi elementami kształcenia osób mających styczność
z dziećmi w wieku przedszkolnym i szkolnym.

Bibliografia:
1. J. Strelau: Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom I Podstawy psychologii. GWP 2000.

2. J. Strelau: Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom II Psychologia ogólna GWP 2000.

3. J. Bowlby: Przywiązanie.PWN Warszawa 2007r.

4. S. M. Johnson: Style charakteru. Zysk i S-ka 1998r.

5. S.A. Rathus: Psychologia Współczesna. GWP 2004.

6. E. Aronson, T. Wilson, R. Akert: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka. 1997r.

7. F.Ilg, L Ames, A. Baker: Rozwój psychiczny dziecka. GWP 1992r.