Konwencja o Prawach Dziecka jako przejaw ochrony i troski o jego dobro

Ostatnio w Polsce coraz głośniej mówi się o czynach, czasem drastycznych, których ofiarą padają dzieci niezależnie od wieku i środowiska z którego się wywodzą lub w którym przebywają. Być może jest to efekt braku bardziej zdecydowanej, odstraszającej penalizacji za popełnianie przestępstw przeciw dzieciom, którym towarzyszy przemoc, gwałt i okrucieństwo, jak również przestępstw bądź wykroczeń naruszających kodeksowe obowiązki wobec dzieci na skutek lekceważenia ich żywotnych interesów.
W odpowiedzi, w wielu krajach świata powstawały instytucje i organizacje walczące o prawa dziecka w ramach otrzymanych kompetencji. To są Rzecznicy Praw Dziecka. Ich wzajemna, stała współpraca, obok działań organów rządowych, miała przynieść w założeniu, wymierne korzyści wzbogacając społeczeństwo w środki umożliwiające skuteczniejsze zapobieganie wspomnianym zjawiskom.
Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie czytelnikom cech misji pełnionej przez instytucje powołane do ochrony praw dziecka w wybranych krajach europejskich.

I. Dziecko też człowiek
Pod tym krótkim i dość powszechnie używanym sformułowaniem kryją się wieloletnie wysiłki ludzi pragnących bezpiecznie realizować marzenia własne oraz swoich dzieci. Dzisiaj nikt nie wyobraża sobie funkcjonowania zdrowego społeczeństwa bez instytucji chroniącej praw swoich obywateli. Pierwsza połowa ubiegłego wieku oraz pierwsze dziesięciolecia powojenne skrystalizowały struktury stabilne, silne i szybko reagujące na przypadki naruszenia praw obywatelskich.
Właśnie te instytucje stały później u podstaw budowy nowych struktur, których celem była ochrona praw dzieci. Jednak droga do nich nie była prosta, wymagana była m.in. zgoda wszystkich zainteresowanych państw.
Prawdziwy przełom w zakresie zapewnienia prawnej ochrony dzieci nastąpił po II Wojnie Światowej. Prace nad uzyskaniem ostatecznego kształtu obecnie obowiązującej Konwencji Praw Dziecka trwały prawie 70 lat temu. I tak, Międzynarodowy Związek Pomocy Dzieciom powołany w roku 1920, ogłosił w 1924 roku Deklarację Praw Dziecka, powszechnie zwaną Deklaracją genewską. W preambule zapisano, że „mężczyźni i kobiety wszystkich narodowości uznają, że ludzkość powinna dać dziecku wszystko, co posiada najlepszego, i stwierdzają, że ciążą na nich, bez względu na rasę, narodowość i wyznanie wyspecyfikowane następnie obowiązki (...)”. Dostrzeżono w końcu podmiotowość dziecka i potrzebę ochrony jego podstawowych praw. Deklaracja genewska zawierająca 5 istotnych postulatów gwarantujących uznawanie i poszanowanie praw dziecka została przyjęta przez Ligę Narodów i stała się dobrą podstawą do dalszego uregulowania tematyki w nowych powojennych realiach.
W 1948 r., Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło drugą Deklarację Praw Dziecka, do której dołączono podstawowe prawa dziecka z Deklaracji Genewskiej i w której określiło, że „wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe " oraz, że macierzyństwo i dzieciństwo wymagają odpowiedniej opieki i ochrony, odnosząc się tym samym do rodziny, jako „naturalnej i fundamentalnej części społeczeństwa.”
Ale to nie była jeszcze ostatnia Deklaracja; podjęto, bowiem decyzję o przygotowaniu bardziej szczegółowego dokumentu, co zaowocowało powstaniem trzeciej dziesięciopunktowej Deklaracji Praw Dziecka, przyjętej w 1958 roku. Zawiera ona dziesięć zasad, które potwierdzają tezę, że każdemu dziecku należy się opieka i ochrona należnych mu praw.
Jednak wszystkie te deklaracje nie były wiążącymi umowami międzynarodowymi, lecz tylko stanowiskami dobrej woli. Oznacza to, iż kraje nie były zobligowane do ich przestrzegania.
„By zmienić ten stan rzeczy, rząd Polski podjął inicjatywę opracowania Konwencji Praw Dziecka. Właśnie z polskiej inicjatywy Komisja Praw Człowieka ONZ rozpoczęła już w 1978r. prace nad projektem Konwencji o Prawach Dziecka (...). Komitet Praw Człowieka powołał grupę roboczą składającą się z przedstawicieli rządów, ekspertów, obserwatorów mających ocenić i rozwinąć projekt dokumentu opracowany przez Polaków. Po 11 latach intensywnej pracy Konwencja powstała i można powiedzieć, że jest to najważniejszy akt prawny poświęcony ochronie dziecka. Oficjalnie, Zgromadzenie Generale Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęło Konwencję o Prawach Dziecka (ang. Convention on the Rights of the Child) dnia 20 listopada 1989 r.
Ratyfikując Konwencję, rząd polski opublikował stosowne oświadczenie.
Konwencja zmienia kompletnie status dziecka, które należy już traktować podmiotowo, a nie jak wcześniej, gdy dorośli sami decydowali o jego życiu wychodząc z założenia, że dzieci jeszcze nic nie rozumieją, albo same nie są w stanie określić swoich potrzeb.
Konwencja określa zasady, które powinny stać na podstawie całego systemu ochrony dziecka:
- Zabezpieczenie interesów dziecka - prawo do prywatności, prawo do ochrony zdrowia, prawo do nauki, prawo do wypoczynku, prawo do ochrony przed wykonywaniem pracy, która może być szkodliwa lub niebezpieczna dla dziecka. W każdej decyzji dotyczącej go powinien mieć pierwszeństwo nadrzędny interes dziecka;
- Rozwój i przeżycie - każde dziecko ma prawo do życia na odpowiednim poziomie, prawo do otrzymania imienia, uzyskania obywatelstwa, prawo do poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opieką, prawo do kontaktów z obojgiem rodziców, prawo do nauki. Z drugiej strony, państwa mają obowiązek zapewnić przeżycie i rozwój dzieci aż do pełnego potencjału ich zasobów;
- Niedyskryminacja - wszelkie prawa dotyczą wszystkich dzieci bez wyjątku. Obowiązkiem państwa jest ochrona dzieci przed wszelkimi formami dyskryminacji oraz podejmowanie pozytywnych działań w celu promowania ich praw;
- Uczestnictwo dziecka - dziecko ma prawo do wolności słowa, przekonań i wyznania, dostępu do informacji, wolności zrzeszania się, udziału w podejmowaniu decyzji, które go dotyczą.
Postanowienia Konwencji odnoszą się do dziecka zarówno przed, jak i po urodzeniu. Zgodnie z Konwencją, we wszystkich krajach, które ją ratyfikowały, do czasu osiągnięcia pełnoletniości, za dzieci odpowiadają rodzice. To oni są odpowiedzialni za wychowanie i ich bezpieczeństwo.
Jak widać obszar praw dziecka wymagający ochrony jest bardzo szeroki i w pewnym momencie państwa odczuły niedobór form, środków i narzędzi dla monitorowania, ochrony i szybkiego zareagowania na zjawiska naruszenia praw dziecka. Dlatego też uchwalenie Konwencji o Prawach Dziecka jako porozumienie międzynarodowe było konieczne w sytuacji braku jakiejkolwiek instytucjonalizowanej formy ochrony dzieci.
Wielość zadań w zakresie ochrony praw dziecka skłoniła liczne państwa do ustanowienia lub powołania specjalnych instytucji bądź organów stojących na straży praw dziecka. Kraje świata wybrały rozmaite nazwy i sposoby organizowania publicznej jednostki, która reprezentując interesy dziecka, broni je na poziomie danego państwa.
W celu skutecznego wykonania swoich zadań, instytucja ta, - „Rzecznik Praw Dziecka”, powinna posiadać odpowiedni mandat nadany prawem oraz odpowiednio przygotowany personel. W Polsce nakazuje to przede wszystkim Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., która w art. 72, która ustanawia, że:
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją.
2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.
3. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka.
4. Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw Dziecka.
Wynika stąd, że Rzecznik Praw Dziecka to nie tylko osoba, ale również urząd. Rzecznik Praw Dziecka musi być samodzielną instytucją chroniącą prawa dziecka, ale w niektórych krajach jest częścią instytucji zajmujących się prawami człowieka. Istotny jest wspomniany ogólny mandat uprawniający wyłącznie do ochrony praw dziecka jako podstawa jego pracy.

II. Europejska sieć Rzeczników Praw Dziecka (ENOC)
(European Network of Ombudspersons for Children)

Rzecznik Praw Dziecka nie posiada uprawnień ustawodawczych, nie prowadzi polityk, nie stosuje kar, kiedy prawa dziecka są naruszane. Może za to proponować nowe rozwiązania lub zmianę dotychczasowych przepisów. Może wnosić pomysły w zakresie implementacji nowych polityk oraz zakładania usług dla dzieci.
W celu stworzenia płaszczyzny wymiany doświadczeń i dalszego rozwoju idei rzeczniowskiej, w 1947 r. powstała Europejska Sieć Rzeczników Praw Dziecka (ENOC). Jej struktura oparła się na standardach „Zasad Paryskich” przyjętych rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 48/134 z 29 grudnia 1993 r. Na tej podstawie opracowano szereg zasad finansowych zalecanych krajom posiadającym już niezależne instytucje ochrony praw dziecka bądź dążącym do ich zakładania. Sieć zrzesza niezależne instytucje narodowe, regionalne lub lokalne czuwające nad przestrzeganiem praw dziecka w państwach naszego kontynentu.
Według najnowszych informacji w Europie działa ponad 40 Rzeczników Praw Dziecka w ponad 30 krajach. Większość z nich funkcjonuje na szczeblu centralnym w danym kraju, ale są wśród nich kraje, w których ich mandat ogranicza się do jednego regionu lub nawet do jednego miasta. Jednak ogólna liczba Rzeczników na świecie jest znikoma, w wielu krajach pozaeuropejskich brakuje struktur prawnych lub społecznych pozwalających na rozpoznanie a potem na zareagowanie na przypadki naruszenia praw dziecka. Prawdopodobnie ten brak jest również efektem tradycyjnej mentalności zgodnie, z którą, dziecko jest własnością prywatną rodziców i każda interwencja w jego sprawie jest wtrącaniem się i naruszeniem praw rodzicielskich.
Od samego początku ENOC działała aktywnie na rzecz przekonywania krajów europejskich do pełnej implementacji Konwencji ONZ Praw Dziecka i co za tym idzie, do powołania Rzeczników Praw Dziecka. Celem ENOC jest reprezentacja rzeczników na zewnątrz. Chce być także partnerem dla ONZ, Komisji Europejskiej i Rady Europy, który jest w stanie przedstawić spojrzenie na sprawy dzieci przez pryzmat podmiotowości dziecka. Wspomniane zasady Instytucji Rzecznika Praw Dziecka to powołanie jej drogą ustawową, otrzymanie jak najszerszego mandatu w zakresie monitorowania, promowania i ochrony praw dziecka zgodnie z Konwencją ONZ oraz posiadanie prawa wyrażenia opinii, zaleceń i własnych propozycji dotyczących m.in. rozwiązań ustawowych lub administracyjnych w sferze ochrony praw dziecka.