Nauczanie słownictwa w języku angielskim

1. Nauczanie słownictwa

1.1 Definicja pojęcia

Słownictwo odgrywa w nauczaniu języka obcego bardzo dużą rolę. Dzieje się tak między innymi dlatego, że umiejętność przekazu informacji jest najsilniej uzależniona od poziomu zasobu słownictwa. Komorowska (2002:148) zaznacza, ze podstawą nauczania sprawności mówienia jest wprowadzone i przećwiczone słownictwo oraz uprzednio poznane i opanowane struktury składniowe. Stąd niezbędnym elementem nauki jest wcześniejsza praca polegająca na zaplanowaniu i przeprowadzeniu opanowania słownictwa. Tym samym można powiedzieć, że nieznajomość słownictwa powoduje blokadę komunikacji.
Zastanawiając sie nad istotą zagadnienia warto przyjrzeć sie samej definicji pojęcia. Słownik Języka Polskiego tak definiuje to hasło jako «ogół wyrazów jakiegoś języka». Natomiast Encyklopedia PWN mówi o tym, że jest to "najważniejszy oprócz gramatyki składnik systemu językowego; zasób wyrazów danego języka, także dialektu, tekstu, języka osobniczego".
Szukając definicji słownictwa u autorów anglojęzycznych trafiamy na Scrivener'a (2005: 227), który pisze, że, słownictwo zwykle odnosi się głównie do pojedynczych słów (np. a dog, washing, green), a czasami w bardzo ściśle połączone kombinacje dwu lub trójwyrazowe (np. blue sky, compact disc, goes out). Co ciekawe, autor posługuje się również terminem leksyki, który odnosi się do naszej wewnętrznej bazy danych słów i kompletnych, gotowych, ustalonych lub częściowo ustalonych typowych kombinacji słów, które możemy przywołać i wykorzystać dość szybko bez konieczności konstruowania nowych wyrażeń i zdań słowo po słowie. W ten sposób wyraźnie widać różnicę między pojęciem słownictwa i leksyki. Słownictwo jest postrzegane jako pojedyncze słowa i kombinacje słów, natomiast pojęcie leksyki jest znacznie szersze [tłum. własne].
Natomiast Szpotowicz i Szulc-Kurpaska (2012: 98) twierdzą, że uczniowie lubią uczyć się nowego słownictwa. Nie tylko są ciekawi, jak wygląda nowe słowo, jak ono brzmi, ale także co znaczy. Uczniowie po prostu uwielbiają doświadczenia z nowymi leksykalnymi przedmiotami, szczególnie z dźwiękami. Niektóre dzieci z pewnością lubią je ćwiczyć, wykonując różne ćwiczenia wymowy. Mimo to, nawet jeśli dzieci mają tendencję do zapominania słów, rozwijanie i tworzenie nowego leksykonu to najistotniejsze zasady, gdy mówimy o nauczaniu języka ojczystego. Warto jednak pamiętać, że słownictwo odgrywa zasadniczą rolę zarówno w trakcie nauki, jak i w życiu. Słowa opisują rzeczy i niosą znaczenie. Poza tym prawie niemożliwe jest komunikowanie się z innymi przy użyciu jedynie gramatyki, zwłaszcza gdy mówimy o młodych uczniach, którzy nie operują zaawansowanymi strukturami gramatycznymi.

1.2 Nabywanie słownictwa

Według Komorowskiej (2002:116) naukę słownictwa prowadzi się w trzech zasadniczych etapach. Jest to wprowadzanie nowego słownictwa, utrwalanie go oraz powtarzanie i utrwalanie słownictwa wcześniej opanowanego. Wprowadzenie nowego słownictwa oznacza prezentację nowego słownictwa na danej lekcji, może przybrać różne formy w zależności od poziomu zaawansowania uczniów i w zależności od rodzaju wyrazów, które mają być przedmiotem nauki. Wszystkie one polegają na zaprezentowaniu nowego wyrazu w kontekście zdaniowym, nigdy zaś jako pojedynczego wyrazu podanego w izolacji. Ta podstawowa zasada dotyczy wszystkich omawianych tu sposobów. Ważne jest, by zdanie było proste, zrozumiałe i łatwe, a nowy wyraz stanowił jedyną trudność. Nie wolno nam dopuścić do tego, by zdanie zawierało trudność innego rodzaju, np. jakąkolwiek trudność gramatyczną. Wyraz wprowadzamy w dobrze znanej uczniom, prostej strukturze. Temu zdaniu może towarzyszyć obrazek, gest, przedmiot lub inne zdanie, nieco inaczej sformułowane, które ułatwia zrozumienie znaczenia danego wyrazu, np. podając jego synonim.
Następny etap to utrwalanie nowego słownictwa czyli przede wszystkim, w najwcześniejszej fazie, także kontrola jego właściwej percepcji przez uczniów. Drogą do tego jest skłonienie uczniów do poprawnego powtórzenia nowego wyrazu, Powtórzenia dokonują się dzięki sposobowi nauczania zwanemu techniką imitacji, zadawaniem pytań typu Yes/ No i who (pytań ogólnych i szczegółowych). Ostatnie stadium to powtarzanie i utrwalanie słownictwa wcześniej opanowanego- w postaci pracy nad słownictwem byłaby jednak całkowicie nieefektywna, gdyby nauczyciel ograniczał się jedynie do prezentacji nowego materiału leksykalnego i jego utrwalania. Należy zadbać nie tylko o zapamiętywanie, ale także o przechowywanie materiału w pamięci i o łatwość jego przywołania w momencie, kiedy okazuje się potrzebny. Dlatego kluczową sprawą dla znajomości słownictwa jest ciągłe powtarzanie wcześniej opanowanego materiału. Pozwoli to na stałe utrzymanie go w gotowości i niedopuszczanie do jego zapominania. Najlepszą drogą do utrwalania poznanego słownictwa jest powracanie do dawniej przeczytanych tekstów i wcześniej przesłuchanych taśm - i to z okazji prowadzenia ćwiczeń innych niż słownikowe. I tak np. krótkie ćwiczenie wymowy można przeprowadzić nie na bieżącym tekście, a na tym, który przerabiano miesiąc wcześniej. Dawne teksty doskonale funkcjonują jako punkty startowe do ćwiczeń w mówieniu i pisaniu dostarczając zrozumiałego tematu, a jednocześnie zapewniając przy okazji powtórzenie słownictwa Komorowska(2002:116).
Iluk (2002:85) pisze o tym, że istnieje ścisły związek leksyki z funkcjami komunikacyjnym- w związku z tym rozwijając leksykę, należy zapewnić jak najlepsze warunki do przyswojenia i utrwalenia nowych słów. Nie wolno dopuścić do ich zapomnienia. Dlatego też celem pierwszego etapu nauczania słownictwa jest kształcenie percepcji wyrazów w znaczących kontekstach. Wykorzystujemy do tego bajki, historyjki, konkretne czynności lub przedmioty. Proces zapamiętania wspieramy wszelkimi środkami wizualnymi, gestami, mimiką, rysowaniem, zabawą ruchową, grą językową. Poznane słownictwo można systematyzować np. wokół tematów rodzina, zwierzęta domowe, szkoła, wakacje, a także kategorii pojęciowych, przeciwieństw i podobieństw oraz lokalizacji przedmiotów np. w kuchni, w łazience.
Natomiast podążając za Targońską (2017:5) praca nad słownictwem na lekcji języka obcego obejmuje wszystkie czynności nauczyciela (a w konsekwencji również ucznia), począwszy od wyboru słów, które będą wprowadzane, omawiane i ćwiczone na lekcji, aż do procesu ich użycia w komunikacji językowej. Chodzi tu o takie kroki dydaktyczne nauczyciela, jak: wybór słów, którego dokonuje się np. z tekstów, które są czytane na lekcji, wprowadzanie dodatkowych słów z danego zakresu tematycznego; poszerzanie słownictwa przez podawanie synonimów lub antonimów do słów zawartych w tekstach; wprowadzanie wyrażeń z tymi słowami; poszerzanie słownictwa przez podawanie wyrazów złożonych, kolokacji i innych frazeologizmów itp. Innym działaniem jest semantyzacja, która oznacza przekazywanie znaczeń, np. werbalne lub niewerbalne, podawanie znaczenia w kontekście itp.; uświadamianie zakresu semantycznego danej jednostki leksykalnej; wskazywanie na różnice i podobieństwa między wyrazami o podobnym znaczeniu w językach pokrewnych.
W swojej pracy dydaktycznej nauczyciel wykorzystuje ćwiczenia automatyzujące (w tym ćwiczenia skupione na formie lub/i na znaczeniu nowych jednostek leksykalnych); ćwiczenia systematyzujące, utrwalające, poszerzające zasób słownictwa, ćwiczenia na włączanie słów w nowe sieci kognitywnych połączeń mentalnych oraz ćwiczenia na użycie nowo poznanego słownictwa (w mowie i w piśmie, od ćwiczeń mocno sterowanych do zadań otwartych).
Konrad (2017:47) zauważa, że im więcej słów znamy, tym lepiej czujemy się w nowej kulturze. Proces nabywania słów określa się jako relational rozumiany jako „zaprzyjaźnianie się ze słowami języka docelowego”. Jest wiele rozmaitych czynników, które wpływają na zapamiętanie słowa są to: jego dźwięk i melodia (ang. tune); wysokość tonu (ang. pitch); szybkość wymawiania (ang. enunciation); kontekst słowa (umiejętność tworzenia wielu różnych kolokacji z tym samym słowem); jego pisownia i kształt na stronie lub ekranie; konwencjonalne skojarzenia: semantyczne i syntaktyczne kategorie, do których te słowa wydają się należeć; literackie i inne osobiste skojarzenia wynikające z naszej wiedzy; okoliczności poznania słowa.
Ponadto Konrad (2017: 48) zauważa, że w czasie nauki języka i nabywania słownictwa działają jednocześnie różne procesy. Jednym z nich jest branching, czyli proces „rozgałęziania”, ponieważ słowa nie są zapamiętywane mechanicznie, w sposób linearny, ale poprzez skojarzenia zarówno w języku ojczystym, jak i docelowym. Kolejnym procesem jest proces indywidualny, w którym skojarzenia zależą od naszych doświadczeń w przeszłości i percepcji otoczenia. Natomiast proces społeczny w odróżnieniu od indywidualnego, w którym rozszerzamy rozumienie znaczenia słów poprzez interakcję z innymi, ucząc się, jak inni rozumieją dane słowa. Aktywny proces nauki przez doświadczenie (ang. hands-on), w odróżnieniu od czysto intelektualnego, czyniącego z języka przedmiot w oderwaniu od podmiotu – ucznia, ponieważ uczenie się języka to nie samo przyswajanie wiedzy, ale nabywanie umiejętności rozumienia i reagowania w konkretnych sytuacjach.
Przy wprowadzaniu nowego słownictwa ważne jest, aby zdanie, w którym zawieramy dane słowo nie zawierało trudności innego rodzaju, która jest jeszcze nieznana dziecku. Wyraz prezentujemy w prostej strukturze, dobrze znanej dziecku. Komorowska (2002:115-116) podaje kilka sposobów działanie w tym zakresie, w tym trzy przydatne w pracy z początkującymi oraz w pracy z dziećmi: wskazanie przedmiotu pokazanie obrazka, ilustracja za pomocą gestu, mimiki. Pierwszą z tych technik to wskazanie przedmiotu. Polega ona na zilustrowaniu znaczenia wypowiadanego wyrazu poprzez prezentację przedmiotu, który ten wyraz oznacza. Sposób ten nadaje się do wprowadzenia nazw przedmiotów, które znajdują się w klasie lub tych, które łatwo można przynieść do klasy. Pokazanie obrazka to zilustrowanie znaczenia wypowiadanego wyrazu za pomocą planszy, mapy, obrazka, plakatu, widokówki czy po prostu fotografii. Nadaje się do prezentacji tych wszystkich wyrazów, które dają się przedstawić wizualnie, ale których nie ma w klasie i trudno je do niej przynieść. Nadaje się też do prezentacji nowych czasowników na obrazkach przedstawiających czynności. Natomiast ilustracja za pomocą gestu i mimiki polega na przekazaniu znaczenia wyrazu za pomocą środków niewerbalnych: gestu, wyrazu twarzy, pozy. Nadaje się on do prezentacji wielu czasowników sposobem pantomimicznym (nauczyciel otwiera okno, pisze, czyta, siada, wstaje itp.), wielu cech - za pomocą gestu (kolory, kształty) i pozy (cechy takie jak skromny, zarozumiały), wreszcie wielu przyimków poprzez zmianę usytuowania (obok, przy, za, przed itp.).
Natomiast zdaniem Szpotowicz i Szulc-Kurpaskiej (2012:99) nowe słownictwo należy wprowadzać w określony sposób. W pierwszej kolejności dzieci uczą sie kojarzyć dźwięk danego słowa z obrazem, następnie przypominają sobie znaczenie słowa, podążając za tym, zachęcamy dzieci do powtarzania słowa, wydobywając jednocześnie prawidłową wymowę. W dalszych krokach dzieci powtarzają słowo, które powiązują z obrazem, reakcją lub przedmiotem, finalnie pokazujemy jak dane słowo jest pisane i zachęcamy do zapamiętania pisowni, na koniec doskonalimy umiejętność przywołania słowa i prawidłowego zapisu [tłum. własne].
Mając na uwadze fakt, ze pamięć dzieci w tym okresie jest mimowolna powinniśmy tak dostosowywać ćwiczenia i aktywności, aby były oparte głownie na zabawie, ponieważ w ten sposób jesteśmy w stanie skupić na dłużej uwagę naszych uczniów. Podczas wprowadzania nowego słownictwa musimy pamiętać o wyraźnej prezentacji danego słowa. Prezentacja powinna być wyraźna i jednoznaczna. Dzieci powtarzają słowo chóralnie oraz indywidualnie w celu osiągnięcia prawidłowej wymowy. Starsze dzieci mogą zapisać dane słowo. W przypadku prezentacji nowego słownictwa wskazane jest stosowanie ćwiczeń praktycznych- powinny nastąpić po każdej prezentacji nowego słowa, w celu jego utrwalenia. Jednakże jeżeli nauczyciel chciałby, aby uczeń użył wcześniej wprowadzonych słów powinien najpierw przygotować powtórzenie- oparte zazwyczaj na krótkim ćwiczeniu. Wprowadzanie nowego słownictwa wiąże się z ciągłym wzmacnianiem- zadaniem nauczyciela jest ciągłe używanie nowego słowa- w różnych kontekstach, sytuacjach, zadaniach, ponieważ w ten sposób dzieci lepiej przyswajają dane słowo i zapamiętują (Komorowska 2002:115).
Podsumowując, słownictwo- jako dział kluczowy niezbędny do wykształcenia kompetencji komunikacyjnej ucznia- wymaga zainwestowania większych wysiłków ze strony nauczyciela i to zarówno w fazie prezentacji, jak i w fazie utrwalania materiału. Warunkiem powodzenia w nauce słownictwa obcojęzycznego jest wielość możliwych skojarzeń ukierunkowanych graficznie, tematycznie, wizualnie i gramatycznie. Elastyczność magazynowania i przywoływania danego wyrazu to gwarancją trwałości zapamiętywania i gotowości pamięci (Komorowska 2002:116).

1.3 Zapamiętywanie słów

Aby osiągnąć wyniki w nauce języka obcego, dziecko powinno nie tylko nauczyć się wielu słów, ale je także zapamiętać. Pamięć u dzieci rozwija się szczególnie szybko- zwiększa się jej pojemność, trwałość oraz szybkość zapamiętywania , zarówno mechanicznego jak i logicznego. Można powiedzieć, ze im dziecko starsze, tym lepszą ma pamięć. Jest to spowodowane trzema czynnikami; umiejętnością stosowania strategii pamięciowych, większą wiedzą dzieci starszych o pamięci (metapamieć) oraz stopniem rozwoju struktur poznawczych. Dzieci w wieku 6-7 lat najczęściej wybierają najprostszą strategię zapamiętywania informacji- powtarzanie. Z wiekiem następuje usprawnienie tego procesu poprzez wzbogacenie sposobów zapamiętania danych. Dzieci coraz bardziej są aktywne w przetwarzaniu informacji i coraz częściej wysuwają wnioski wychodzące poza dostarczone im dane. Oznacza to, że z wraz wiekiem pamięć mechaniczna zmienia sie w konstruktywną. W sposób trwały dzieci zapamiętują to, na co została skierowana ich uwaga, która wraz z ich energią psychiczną jest uważana za główne źródło funkcjonowania nie tylko pamięci krótkotrwałej, ale i całej pamięci operacyjnej, kontrolującej zachowania każdej jednostki (Kurcz, 2000: 217).
Według Pamuły (2006: 17) rozwój pamięci przebiega w związku z rozwojem myślenia. W tym okresie dokonuje się rozwój myślenia logicznego, warunkującego rozwój pamięci logicznej. Zapamiętywanie, przechowywanie i reprodukowanie materiału z pełnym jego rozumieniem jest jednym z zasadniczych warunków właściwego i skutecznego uczenia się. Poznawanie, zapamiętywanie i przyswajanie sobie różnych umiejętności jest dla dziecka trudnym zadaniem. Często dziecko podczas zajęć musi przypomnieć sobie słownictwo. Stwarza to nowe warunki dla pracy mózgu, wymaga od dziecka nabywania umiejętności kierowania procesami zapamiętywania i przypominania. Mimo, że dziecko łatwo i szybko zapamiętuje to, co je interesuje i to, co dobrze rozumie, zdarza się, iż nie zawsze pamięta, co ma zadane do domu. Często dzieci w młodszym wieku szkolnym nie mogą przypomnieć sobie tego, czego się nauczyły, chociaż czasem później materiał ten potrafią zaprezentować. Jest to spowodowane niepanowaniem nad swoją pamięcią.
Natomiast Kuśnierek (2016: 19) wyróżnia trzy rodzaje pamięci: pamięć krótkotrwała, pamięć robocza i pamięć długotrwała. Pamięć krótkotrwała polega na pojemności mózgu, aby przechowywać ograniczoną liczbę informacji przez okres do kilku sekund. Przykładem może być powtarzanie słowa, które dziecko właśnie usłyszało od nauczyciela. Pamięć krótkotrwała może zostać płynnie zmieniona na pamięć długoterminową, chociaż wymaga to długotrwałych ćwiczeń. Drugi typ pamięci, nazywany jest pamięcią roboczą, a jej funkcją jest "skupianie się na słowach wystarczająco długich, aby wykonywać na nich operacje" . Są to zadania poznawcze, takie jak rozumowanie, uczenie się i rozumienie zależne od pamięci roboczej. Dane, które są manipulowane, mogą pochodzić ze źródeł zewnętrznych za pomocą zmysłów lub mogą być ładowane z pamięci długoterminowej. W związku z powyższym informacje muszą najpierw zostać zapisane w pamięci krótkoterminowej, aby przekształcić się w pamięć długoterminową. W przeciwieństwie do krótkoterminowej, pamięć długotrwała ma nadmierną pojemność, a jej elementy są trwałe w czasie. Ze względu na długoterminowe przechowywanie uczący się mogą przywoływać obiekty, słowa lub dowolne dane dni, tygodnie lub nawet lata po pierwszym wprowadzeniu.
Podobne wnioski wysuwa Konderak (2015: 61) pisząc, że pamięć 3- i 4-latków ma charakter mimowolny, a zatem najwięcej nowych faktów i słów zapamiętują one w zabawie. Pamiętając o krótkotrwałej koncentracji uwagi, w nauczaniu języka obcego należy pobudzić ją poprzez jakość i siłę danego zadania, a więc jego atrakcyjność, różnorodność technik i tematy z obszaru zainteresowań dzieci. Nauczanie wymaga wielokrotnych powtórzeń w atrakcyjnej formie, najlepiej w postaci zrytmizowanej (piosenka, wyliczanka, wierszyk, rapowanka), oraz zastosowania różnorodnych bodźców podtrzymujących uwagę (obraz, dźwięk, ruch, zajęcia plastyczne, muzyczne czy teatralne). Jako że dzieci odczuwają potrzebę sterowania własną aktywnością, należy dać im czas na podjęcie danej aktywności, czy to ruchowej, czy słownej (Konderak 2015:61).
Komorowska (2002: 47) zaznacza, że pamięć odgrywa w procesie nauczania języka obcego bardzo dużą rolę. Zakres nowego słownictwa i liczba nowych from gramatycznych powodują, iż zróżnicowanie uczniów pod tym względem ma znaczenie dla powodzenia nauki. Różnice występują w trzech fazach: zapamiętywanie nowego materiału, przechowywanie tego materiału w pamięci oraz przywoływanie go, gdy zachodzi potrzeba. W przypadku zapamiętywania dzieci zapamiętują wszystko łatwiej, gdyż mogą polegać na pamięci mimowolnej. Uczą się niejaki mimochodem, czasami poprzez samo usłyszenie wyrazu. Inni potrzebują pamięci dowolnej- czyli w pełnej koncentracji i poprzez wielokrotne powtórzenia. Faza druga- czyli przechowywanie jest fazą ukrytą i można o niej wnioskować tylko na podstawie wcześniej zapamiętanego materiału. Natomiast przywoływanie różni uczniów poprzez takie cechy jak; szybkość i trwałość zapamiętywania, wierność pamięci, pojemność oraz gotowość pamięci.

1.4 Przykładowe techniki i zabawy wprowadzania i utrwalania słownictwa

Szpotowicz i Szulc- Kurpaska (2010:105) zaznaczają, że kiedy wprowadzamy nowe słownictwo nauczyciel powinien pamiętać o atrakcyjnej wizualnej prezentacji słowa. W tym celu możemy działać poprzez wykorzystanie przedmiotów przyniesionych przez nauczyciela lub znajdujących się w klasie, autentyczne przedmioty z życia codziennego (np. ubrania, owoce, zabawki), rysowanie na tablicy, używanie ilustracji.
Komorowska (2002:119)wyróżnia gamę technik pomocną w nauczaniu słownictwa. "Wymyśl kształt" polega na tym, że po wprowadzeniu nowego wyrazu prosimy uczniów, aby starali się zapisać ten wyraz w taki sposób, który skojarzy im zapis ze znaczeniem wyrazu i tym samym ułatwi zapamiętywanie. "Skojarz wyraz z imieniem na daną literę" to ćwiczenie to utrwala nowy materiał leksykalny poprzez kojarzenie nowego wyrazu z imieniem zaczynającym się na tę samą literę. Zadaniem ucznia jest dopisanie obok nowego wyrazu odpowiedniego imienia (np. malować - Marysia, pisać - Paweł), podkreślenie obu identycznych pierwszych liter obu wyrazów i utworzenie najprostszego zdania o osobie noszącej to imię, tak aby zdanie to zawierało oba te wyrazy, np.: Marysia maluje. Technika ta utrwala więc nowy wyraz poprzez skojarzenie graficzne. "Skojarz wyraz z zawodem" natomiast w tym ćwiczeniu utrwala się nowy materiał leksykalny poprzez kojarzenie nowego wyrazu z jednym z typowo wykonywanych zawodów, np. kucharz, nauczyciel, inżynier, lekarz itp. I tak nowy wyraz „oszacowywać" uczeń może skojarzyć z zawodem inżyniera, a nowy wyraz „zapach" z zawodem kucharza. Zadaniem ucznia jest wpisać obok poznanego wyrazu zawód, z którym kojarzy mu się ten wyraz. Technika ta utrwala więc nowy wyraz poprzez skojarzenie tematyczne. "Skojarz wyraz z pomieszczeniem" ćwiczenie to utrwala nowy materiał poprzez kojarzenie nowego wyrazu z jednym z pomieszczeń w obszernym mieszkaniu czy domu, np.: sypialnia, kuchnia, gabinet, hol itp. I tak nowy wyraz „kalkulować" uczeń może kojarzyć z gabinetem, a słowo „kwaśny" z kuchnią. I tu zadaniem ucznia jest wpisanie obok swojego skojarzenia nowego wyrazu. Skojarzenia - jak widać - mogą być różne. Nie ma dobrych i złych skojarzeń. Utrwalanie wyrazu następuje poprzez skojarzenie tematyczne, funkcjonalne albo też skojarzenie miejsca i czasu. Im więcej skojarzeń, tym lepsze zapamiętywanie. "Rysunek" polega na umieszczeniu obok nowego wyrazu choćby najbardziej szkicowego rysunku, który pozwoli uczniowi lepiej zapamiętać znaczenie poznanego słowa. Warto jest grupować wyrazy wokół jednego rysunku, o ile wprowadzamy wyrazy z tego samego kręgu tematycznego, np. wyrazy dotyczące naczyń stołowych i sztućców grupujemy na rysunku stołu (Komorowska 2002: 120).
Podsumowując powyższe uwagi, dobrze jest pamiętać nie tylko o różnych sposobach wprowadzania nowego słownictwa, ale i o różnych technikach wspomagających ich zapamiętywanie. Dopiero umiejętna kombinacja obu tych działań przyniesie pożądane rezultaty. Dobrze więc, by sposoby te wzajemnie się uzupełniały. Jeśli np. prowadzimy prezentację za pomocą ilustracji, dobrze uzupełni ją technika wspomagająca o charakterze tematycznym, np. technika zawodów, a jeśli prowadzimy prezentację za pomocą objaśnień, dobrze uzupełni ją technika wspomagająca typu rysunkowego, np. technika kształtu (Komorowska 2002: 120).

Wydawnictwa zwarte

[1] Iluk, Jan 2002. Jak uczyć języka małe dzieci. Katowice: Wydawnictwo Gnome
[2] Komorowska, Hanna 2002. Metodyka nauczania języków obcych. Warszawa: Fraszka Edukacyjna
[3] Krzywoń, Danuta 2011. Ludoterapia – „baw i ucz” w procesie wczesnego wspomagania rozwoju zdolności dziecka. w: I. Adamek, Z. Zbróg (red.) Dziecko – uczeń a wczesna edukacja. Kraków: LIBRON
[4] Kurcz, Ida 1992. Język a psychologia. Warszawa: WSiP
[5] Łobocki, Mieczysław 2002. Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”
[6] Okoń, Wincenty 2007. Nowy Słownik Pedagogiczny. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie "Żak"
[7] Pamuła, Małgorzata 2006. Metodyka nauczania języków obcych w kształceniu zintegrowanym. Warszawa: Fraszka Edukacyjna
[8] Pilch, Tadeusz 1995. Zasady badań empirycznych. Warszawa: Wydawnictwo „Żak”
[9] Siek-Piskozub, Teresa 2001. Uczyć się bawiąc. Strategia ludyczna na lekcji języka obcego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
[10] Szpotowicz, Magdalena, Szulc-Kurpaska Małgorzata 2012. Teaching English to young learnes. Warszawa: Wydawnictwo PWN

Czasopisma

[11] Deczewska, Justyna. Dobór repertuaru kluczem do sukcesu w pracy z piosenką na zajęciach językowych.Języki Obce w Szkole 4/2014. 135-139
[12] Hościłowicz, Marcin. Posłuchaj, to do ciebie, czyli jak wykorzystanie piosenek pomaga rozwijać sprawności receptywne. Języki Obce w Szkole 1/2006. 50-56
[13] Jaroszewska, Anna, Świadomość wielokulturowa dziecka w strukturze kompetencji międzykulturowej – od teorii do praktyki,
[14] Konderak, Tatiana. Jak (różnie) maluchy i starszaki uczą się i bawią na zajęciach językowych. Języki Obce w Szkole 1/2015. 56-63
[15] Konrad, Dorota. Kreatywne uczenie się słownictwa. Języki Obce w Szkole 3/2017. 47-53
[16] Kuśnierek, Anna. The role of music and songs in teaching English vocabulary to students. World Scientific News 43(1) (2016) 1-55
[17] Targońska, Joanna. Problematyczne obszary pracy nad słownictwem na lekcji języka obcego– próba diagnozy przyczyn słabo rozwiniętej kompetencji leksykalnej uczniów. Języki Obce w Szkole 3/2017. 4-13

Publikacje internetowe

[18] https://archive.org/details/LearningTeachingJ.ScrivenerCopy
[19] www.sjp.pwn.pl/szukaj/s%C5%82ownictwo.html
[20] www.encyklopedia.pwn.pl/szukaj/s%C5%82ownictwo.html