WSPOMAGANIE ROZWOJU SPOŁECZNEGO
U DZIECKA ZE SPEKTRUM AUTYZMU
W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM
Opracowanie: Aleksandra Piskorz
Spis treści
Wstęp 3
Rozdział I 4
Autyzm w świetle literatury 4
1.1 Definicyjne ujęcie autyzmu 4
1.2 Zachowania społeczne charakteryzujące dziecko ze spektrum autyzmu 5
1.3 Rozwój poznawczy u dziecka w młodszym wieku szkolnym ze spektrum autyzmu 6
Wstęp
Czym jest autyzm?
„Obserwowanie dziecka, które raz po raz gryzie własną rękę, kręci popielniczką zupełnie jak w hipnotycznym transie, godzinami tępo gapi się na jakiś pyłek, ryczy jak ranne zwierzę kiedy się zbliżasz, bije się po twarzy lub rozmazuje na ciele swój kał – a na dodatek patrzy na ciebie, jakbyś był przezroczysty – to jest przerażające. Takie jest właśnie dziecko autystyczne. Ignoruje cię, odrzuca kontakt, nie słucha cię, nie porozmawia, nie pozwoli się dotknąć. Nawet nie spojrzy na innego człowieka. Sprawia wrażenie, jakby jedyną przyjemność i nagrodę dawało mu ciągłe powtarzanie groteskowego, często autodestrukcyjnego zachowania. Woli rzeczy od ludzi. Jest zawsze samotne, zamknięte
w sobie. Jest wśród nas obce”1.
Od ponad pół wieku zaburzenia autystyczne intrygują swoją tajemniczością, a tym samym budzą wiele kontrowersji wśród badaczy. W skrócie mówiąc autyzm obejmuje trzy obszary rozwojowe, tj. zerwanie więzi społecznych, zaburzenia w komunikacji, a także sztywność zachowania. Dziecko autystyczne niewyobrażalnie cierpi, a źródło jego cierpień stanowi ogromny lęk przed otaczającym go światem, w konsekwencji czego ucieka we własny – niedostępny dla nas świat. Próbując zaradzić swoim lękom chowa się, pogrążając się w swój lęk. Odcina się od przytłaczającego go otoczenia, stanowiącego źródło bezustannych bodźców, których nie potrafi umiejętnie selekcjonować. Jak zatem pomóc takiemu dziecku? Jak oswoić jego leki?
Opracowanie to podejmuje temat osób dotkniętych autyzmem. Powód przyjęcia danego zagadnienia ściśle dotyczy mojego życia osobistego, ponieważ dotyka moją rodzinę, mianowicie u syna mojej siostry w wieku 7 lat zdiagnozowano autyzm dziecięcy. Łączy się to także z zawodem, który wykonuje, jestem nauczycielem wspierającym mojego siostrzeńca. Jest to mój zawód zarówno z powołania, jak i chęci pomocy w przezwyciężeniu lęków
i niepowodzeń Dawida. Celem pracy jest poznanie i zgłębienie sposobów wspomagania rozwoju społecznego u dziecka ze spektrum autyzmu we wczesnym wieku szkolnym.
Praca złożona jest z trzech rozdziałów głównych. Rozdział I stanowi analiza przyjętej problematyki w oparciu o treści zawarte w literaturze. Dotyczy on prezentacji pojęcia jakim jest autyzm. Mieści w sobie informacje dotyczące rozwoju społecznego i poznawczego dziecka dotkniętego autyzmem. W rozdziale II przeprowadziłam analizę materiału badawczego. Wskazania do pracy zawarłam w rozdziale III. Materiał empiryczny zgromadziłam przy użyciu metody stadium indywidualnego przypadku i przynależnych tej metodzie technik. Praca podsumowana zostanie zakończeniem oraz spisem wykorzystanej literatury.
Rozdział I
Autyzm w świetle literatury
Problem autyzmu, szczególnie autyzmu wczesnodziecięcego jako całościowego zaburzenia rozwojowego dostrzeżony został ponad 60 lat temu. Powstały już tysiące prac poświęcone tej kwestii. Szczególnego znaczenia nabiera zespolenie zgromadzonej wiedzy na ten temat. Mimo, iż zaobserwowano olbrzymi postęp w tej dziedzinie, w dalszym ciągu współczesna nauka nie jest w stanie w pełni rozwiązać tego problemu.
1.1 Definicyjne ujęcie autyzmu
Termin autyzm pochodzi od greckiego słowa autos – sam, skierowany na siebie.
Z encyklopedycznej definicji wynika, iż autyzm jest to „złożone zaburzenie rozwoju
i funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego, charakteryzujące się zakłóceniami zdolności komunikowania uczuć i budowania relacji interpersonalnych, zubożeniem
i stereotypowością zachowań oraz trudnościami z integracją wrażeń zmysłowych”2.
D. Danielewicz i E. Pisula podają, że zaburzenia te częściej występują u chłopców niż dziewczynek, w relacji 3:1, a ujawniają się u 15 na 10 000 dzieci3.
Autyzm to zasadnicze zaburzenie rozwojowe, które przejawia się w wielu sferach funkcjonowania dziecka. Dzieci dotknięte autyzmem nie mówią bądź ich mowa nie jest funkcjonalna, a także nie potrafią skupić uwagi oraz utrzymać kontaktu wzrokowego. Przejawiają za to zachowania obsesyjno - kompulsywne oraz autostymulacyjne. Wiele z nich bywa agresywnych w odniesieniu do siebie i innych. Mają ogromne problemy
w nawiązywaniu prawidłowych interakcji społecznych, nie bawią się z rówieśnikami, a także często są obojętne na obecność osób bliskich.
Po raz pierwszy autyzm jako zespól chorobowy określił austriacki doktora Leo Kannera w 1943, w czasie obserwacji 11 dzieci, których stan znacząco różnił się od wszystkiego co zostało już opisane. Uważał, że izolacja społeczna stanowiła główną cechę zachowań i zaproponował termin ”autyzm”. W 1944r. zbliżoną pracę opublikował Asperger, która aż do lat 80-tych nie zyskała szerokiego zainteresowania. Mimo, iż owe opisy uznawane są jako pierwsze oficjalne źródła, to wcześniej pojawiły się inne doniesienia, jak na przykład przypadek o ”Dzikim chłopcu z Aveyron” opisany przez Itarda już w XVIII wieku. Natomiast wyjściową pozycję w tym obszarze, najczęściej cytowaną do dziś, stanowi praca Kannera, stąd mówi się o autyzmie klasycznym Kannerowskim. Nie wszystkie jego hipotezy znalazły jednak potwierdzenie obecnie, są one źródłem motów powstałych wokół tej problematyki. Zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób/ICD/ sporządzoną przez Światową Organizację Zdrowia/WHO1980/ zaistniał termin „autyzm dziecięcy”/F84.0/ - gdy występuje anormalny lub niepełny rozwój, ujawniający się przed ukończeniem 3 roku życia dziecka,
a także termin „autyzm atypowy”/F84.1/ - gdy objawy patologiczne nie są wystarczające
w jednym bądź dwóch z trzech niezbędnych do postawienia diagnozy obszarów psychopatologicznych, przy czym postać atypowa pojawia się szczególnie często u dzieci
z opóźnionym rozwojem umysłowym oraz ze specyficznym, ciężkim zaburzeniem rozwoju mowy, występującym po 36 miesiącu. Zaś zgodnie z Diagnostyczno-Statystycznym Podręcznikiem Zaburzeń Psychicznych/DSM/ dokonanym przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne /APA/ pojawił się termin „zaburzenie autystyczne/299.00/ - gdy istnieje triada upośledzeń, mianowicie: jakościowe zaburzenia komunikacji, jakościowe zaburzenia interakcji społecznych oraz ograniczone powtarzające się wzorce zachowania, zainteresowań i aktywności.
T. Gałkowski i E. Pisula w swoim opracowaniu przyjmują, iż u wszystkich osób dotkniętych autyzmem występują deficyty w zakresie przetwarzania informacji, podłożem czego są zaburzenia regulacji stanów koncentracji uwagi. Stanowią je m.in. komponenty związane z centralną koherencją, tj. nieprawidłowości jej dotyczące. Nieprawidłowości tego typu, które występują w centralnym układzie nerwowym powodują, że u osób ze spektrum autyzmu możliwości wykorzystywania percepcji są ograniczone, a co za tym idzie – mają problemy z rozpoznawaniem intencji, myśli i emocji u innych osób. Wielką trudność sprawia im rozumienie otaczającego świata, przez co czują się w nim obco i zagubione, tym bardziej, kiedy oczekuje się od nich ściśle określonych zadań4.
1.2 Zachowania społeczne charakteryzujące dziecko ze spektrum autyzmu
Zachowania społeczne u osób ze spektrum autyzmu są zasadniczo różne. Badania wskazują iż większość z nich nie potrafi wchodzić w interakcje oparte na schemacie „dawania i brania”. Już we wczesnym dzieciństwie mogą pojawić się pierwsze niepokojące symptomy, kiedy niemowlęta nie akceptują noszenia na rękach, nie pozwalają się karmić, czy też płaczem reagują na przytulanie. Następnym niepokojącym aspektem jest brak zainteresowania rówieśnikami ze strony dziecka tj. bawi się „obok”, a nie „z”. Specyficzne zachowania dzieci dotkniętych autyzmem sprawiają, że szukają one towarzystwa starszych dzieci bądź osób dorosłych.
Rozwój kompetencji społecznych człowieka już od najwcześniejszych miesięcy uwarunkowany jest przez zdolność do naśladowania. Początkowo mama powtarza ruchowe bądź werbalne zachowania, w następstwie czego dziecko stara się je naśladować. Według badań niespełna dwuletnie dziecko ze spektrum autyzmu zasadniczo gorzej naśladuje innych niż jego rówieśnicy. Na przełomie lat następuje wyraźny wzrost kompetencji z zakresu naśladowania, co dobrze prognozuje przyszłej edukacji dzieci.
W relacjach międzyludzkich ogromną trudność dzieciom dotkniętym autyzmem sprawia brak umiejętności prawidłowej interpretacji postawy ciała, mimiki, gestów innych ludzi. Za przyczynę takiego stanu rzeczy badacze podają nierozwiniętą „teorię umysłu”,
w wyniku czego dzieci te nie są w stanie zrozumieć stan umysłu innych ludzi, a także nie potrafią ocenić czego oczekują, pragną czy też co wiedzą inni ludzie. Łączy się to bezpośrednio z brakiem bądź znacznym ograniczeniem zdolności współodczuwania stanów emocjonalnych. W związku z powyższym osoby dotknięte autyzmem często postrzegane są jako nie – empatyczne, oddalające się od innych ludzi5.
Podsumowując, do najczęstszych zachowań społecznych charakteryzujących dziecko ze spektrum autyzmu należą: nie nawiązywanie kontaktu wzrokowego; nieadekwatny do sytuacji wyraz twarzy, gesty, postawa ciała; nieadekwatne reagowanie na emocje innych, brak potrzeby spontanicznego dzielenia z innymi radości, osiągnięć, zainteresowań; brak zainteresowania innymi ludźmi; niechęć do podejmowania z rówieśnikami wspólnej aktywności; reagowanie płaczem, smutną miną na ulubioną osobę bądź przedmiot; napady śmiechu nieadekwatne do sytuacji; brak zainteresowania wykonywanymi przez rodziców czynnościami, np. naprawianiem, gotowaniem, malowaniem itp.; nie uspakajanie się nawet gdy jest brane na ręce przez matkę; odsuwanie się od przytulającej go osoby bądź przytulanie się do zupełnie obcej; ignorowanie obecności innych; nie pojmowanie zasad zabawy lub gry, a nawet bawienie się obok; szukanie kontaktu ze starszymi osobami; brak naśladowania zachowań6.
Ze względu na wyżej wymienione problemy, osoby dotknięte autyzmem potrzebują ogromnej pomocy ze strony drugiej osoby, zarówno w dostrzeganiu, jak i rozumieniu niepostrzegalnych znaczeń ludzkiego zachowania. Wymagają kogoś, kto nauczy ich właściwego sposobu reagowania, a także postępowania w stosunkach społecznych, tzw. trening umiejętności społecznych7. W kontekście nieprawidłowego funkcjonowania społecznego A. Lewańska wskazuje na następujące zasady pracy:
„- naucz dziecko obserwować zachowanie innych dzieci, aby miało wzór co należy robić
- zachęcaj do zabaw polegających na współpracy, współdziałaniu
- modeluj właściwe zachowania w różnych sytuacjach społecznych
- zorganizuj aktywności dziecku w tzw. wolnym czasie np.: w czasie przerwy pomiędzy lekcjami, podpowiedz co może robić w trakcie przerw
- zachęcaj do zawierania przyjaźni, tłumacz kim jest przyjaciel, jakie są cechy dobrego przyjaciela
- prezentuj przykłady wyrażania emocji
- pomóż w wyrażaniu emocji np.: stosując umowny „licznik” jako ich wizualną ilustrację
- stosuj pytania naprowadzające lub zachęć do dziecko do pisania pamiętnika, aby ułatwić mu mówienie o sobie
- naucz, jak zwracać uwagę na niebezpieczeństwa, jak je przewidywać i jak go unikać; pamiętaj, że reakcje osoby z autyzmem mogą być nieodpowiednie do niebezpiecznej sytuacji”8.
1.3 Rozwój poznawczy u dziecka w młodszym wieku szkolnym ze spektrum autyzmu
Charakterystyka rozwoju poznawczego w autyzmie jest wysoce złożona, natomiast zaburzenia w tej sferze są typowe dla tego schorzenia. Rozwój poznawczy to nic innego jak rozwój pamięci, uwagi, myślenia, inteligencji i motywacji. Wszystkie wyżej wymienione komponenty wpływają na nasze funkcjonowanie w społeczeństwie, a deficyty w tym zakresie wyraźnie ujawniają się w sytuacjach społecznych. W przypadku gdy rozwój któregoś z nich jest zaburzony, ujawniają się komplikacje w odbiorze świata czy też w komunikowaniu się
z innymi ludźmi. Za przyczynę porażek w sytuacjach społecznych badacze podają m.in. brak zdolności szybkiego przenoszenia uwagi, co jest niezbędne w kontaktach społecznych. Przetwarzanie informacji związanych z bodźcami społecznymi mogą sprawiać szczególne trudności, co z kolei wpływa na koncentrację uwagi na danej stymulacji.
Zdaniem E. Pisula - rozwój poznawczy osób ze spektrum autyzmu zaburzony jest zwłaszcza w obszarze zdolności werbalnych, adaptacyjnych oraz funkcji symbolicznej9. Umiejętności poznawcze nie obejmują jedynie funkcjonowania intelektualnego, ale także do pamięci, myślenia, motywacji i rozwiązywania problemów. Myślenie i uczenie się są wynikiem wzajemnych powiązań między emocjonalnymi, kognitywnymi, społecznymi aspektami rozwoju. W autyzmie stosunki te nie są spójne, w związku z czym osoby autystyczne mają wiele problemów w tym obszarze10.
E. Pisula w swoim opracowaniu Funkcjonowanie poznawcze osób z autyzmem wymienia następujące deficyty poznawcze charakteryzujące osoby dotknięte autyzmem:
1. Zdolność “czytania” umysłu, tj. teoria umysłu - zaburzenie wrodzonego mechanizmu poznawczego, który umożliwia tworzenie wytworów umysłowych, obejmujących stany umysłu i emocji
„Osoby z autyzmem:
1. nie rozumieją zasady "widzieć znaczy wiedzieć"
2. nie różnicują między tym, jak coś wygląda, a tym czym jest w rzeczywistości (np. nie dostrzegają, że ogórek może przypominać słuchawkę telefonu);
3. mylą określenia odnoszące się do różnych stanów umysłu (np. myśleć, wiedzieć, wyobrażać sobie);
4. w mowie spontanicznej rzadko używają tych określeń;
5. nie potrafią spontanicznie bawić się "w udawanie"; nie rozumieją też stanu umysłu, jakim jest udawanie;
6. rozumieją proste związki między emocjami a wydarzeniami, ale nie rozumieją bardziej złożonych przyczyn emocji - np. rozumieją, że ktoś może być szczęśliwy, gdy otrzyma to, czego pragnął; trudno im natomiast zrozumieć, że ktoś może być szczęśliwy wyobrażając sobie, że to dostał;
7. nie identyfikują obszaru oczu w twarzy ludzkiej jako ważnego źródła informacji na temat emocji, a także stanów umysłu (np. zastanawiania się) innej osoby;
8. nie widzą różnicy między tym, że coś się stało przypadkiem, a tym, że ktoś zrobił coś celowo; nie rozumieją na czym polegają intencje;
9. nie rozumieją, gdy ktoś je zwodzi, oszukuje; nie są świadome tego, że ktoś próbuje nimi manipulować;
10. nie rozumieją metafor, sarkazmu, ironii - tego, co wykracza poza dosłowny komunikat”11.(s36-37)
2. Funkcje wykonawcze - zespół zdolności włączonych w organizację właściwych, adekwatnych planów czynności podejmowanych w celu osiągnięcia pewnego celu, np.
„- planowanie sekwencji działań, - utrzymywanie poziomu pobudzenia poznawczego, - koncentracja na zadaniu i przenoszenie uwagi, - monitorowanie własnego poziomu wykonania, - korzystanie z informacji zwrotnych, - oderwanie się od zewnętrznego kontekstu, ale jednocześnie - elastyczne dostosowywanie aktywności do zmian w środowisku”12.
Lokalizacją są płaty czołowe, dlatego osoby ze spektrum autyzmu, tak jak pacjenci
z uszkodzeniami płatów czołowych wykazują problemy z powodu: sztywności
w zachowaniu, skupianiu uwagi na szczegółach, skłonności do wielokrotnego powtarzania tych samych czynności, gestów, słów, zdań, impulsywności, mają ogromne trudności
z planowaniem zachowań celowych, a także ograniczoną zdolność realizacji stosownego planu działania, problemy z wykorzystaniem informacji zwrotnych, ze zmianą aktywności oraz ignorowaniem stymulacji nieistotnej. .
3. Centralna koherencja - zaburzona zdolność odczytywania znaczenia informacji z kontekstu. Ludzie wykazują tendencję do interpretowania bodźców w stosunkowo kompleksowy sposób, mając na uwadze kontekst, dzięki czemu na podstawie złożonych, a nawet czasem sprzecznych informacji, nadają stymulacji znaczenie. W nadawaniu wydarzeniom znaczenia, osoby ze spektrum autyzmu, kierują się fragmentarycznymi, szczegółowymi informacjami, pomijając kontekst. Wyjaśnia to zarówno charakteryzujące autyzm trudności, jak
i specyficzne zdolności, przejawiające się np. w wyszukiwaniu szczegółów, układaniu puzzli itp.
W kontekście rozwijania funkcji poznawczych, A. Lewańska podaje następujące zasady pracy:
„-odkryj i wykorzystaj mocne strony dziecka, które mogą być pomocne w rozwoju poznawczym np.: dobrą pamięć, zainteresowanie konkretnym tematem, łatwość skupiania uwagi na szczegółach itp.
-dowiedz się co dla osoby z autyzmem jest nagrodą, szukaj jej zewnętrznych i wewnętrznych motywacji do zabawy, nauki i pracy”13.
BIBLIOGRAFIA
Danielewicz D., Pisula E., Terapia i edukacja osób z autyzmem, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2003.
Gałkowski T., Pisula E., Przystosowanie społeczne dzieci z autyzmem, Wydawnictwo AWF, Warszawa 2004.
Głowczak M. za Carl H. Delacto, Dziwne, niepojęte. Autystyczne Dziecko, Fundacja Synapsis, Warszawa 1995.
Jagielska G., Dziecko z autyzmem i Zespołem Aspergera w szkole i przedszkolu, ORE, Warszawa 2010.
Lewańska A., Praca terapeutyczna z dzieckiem ze spektrum autyzmu, SWPS, Warszawa 2014.
Pilch T, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1985.
Pisula E., Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia, PWN, Warszawa 2000.
Pisula E., Autyzm: fakty, wątpliwości, opinie, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1993.
Pisula E., Małe dziecko z autyzmem, Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańska 2005