Praca z dzieckiem nadpobudliwym

Metody pracy z dzieckiem nadpobudliwym

1.Techniki relaksacyjne
Technika relaksacji według Jakobsona (w wersji B. Kaji)
Uczenie się relaksacji polega, na wykonywaniu określonych ruchów rękami, nogami, tułowiem, twarzą w celu napinania i rozluźniania kolejnych grup mięśni. Następujące po sobie napinanie i rozluźnianie mięsni służy początkowo odczuwaniu różnicy we wrażeniach płynących z mięśnia napiętego, będącego w stanie kontrakcji i wrażeniach płynących z mięśnia rozluźnionego.
Relaksacji - czyli nawyku rozluźniania mięśni uczymy się stopniowo.
Jakobson uważa, że po serii systematycznych, najlepiej codziennych ćwiczeń rozwija się stopniowo umiejętność automatycznego odprężania mięśni.
Wersja tej techniki wg B. Kaji polega na wykonywaniu przez dzieci celowych ruchów wymagających przeplatania dwóch stanów: napinania i rozluźniania mięśni w czasie zabawy, którą autorka proponuje nazwać zabawą w silnego i słabego (B. Kaja, 2001). Umiejętność odczuwania wrażeń płynących z mięśnia rozluźnionego jest szczególnie ważna między innymi dla dzieci nadpobudliwych, ponieważ większość z nich nie zdaje sobie sprawy z tego, że ich mięśnie znajdują się w stanie ciągłego napięcia.
Schemat ćwiczeń obejmuje kolejno: ręce, nogi, mięśnie tułowia szyi oraz twarz. Mówimy dzieciom, że będziemy się bawić w silnego i słabego. Gdy bawimy się w silnego naprężamy mięśnie, a rozluźniamy bawiąc się w słabego. Możemy wprowadzać przy tym postacie z bajek lub opowiadań. Najlepiej, gdy podczas relaksacji dzieci znajdują się w pozycji leżącej, ręce wzdłuż ciała, z zamkniętymi oczami. Autorka ta proponuje 12 ćwiczeń, każde z nich trwa około 10-15 sekund, tyle też mniej więcej trwają przerwy między ćwiczeniami.
1. Zegnij prawe ramię tak, by naprężyć biceps. Jesteś silny, bardzo silny, naprężaj go mocno. Czujesz jak bardzo napięte są twoje mięśnie?... A teraz jesteś słaby, rozluźnij napięte mięśnie, połóż z powrotem rękę na dywanie. Teraz wyraźnie czujesz jak rozluźniły się twoje mięśnie.
2. To samo tylko z lewą ręką.
3. Naciśnij jak możesz najsilniej, pięścią prawej ręki na klocek (z tworzywa sztucznego) położony po twojej prawej stronie- jesteś silny twoje mięśnie są napięte. A teraz rozluźnij mięśnie, jesteś znowu słaby, nie naciskaj już , czujesz ulgę , mięśnie rozluźniły się.
4. To samo, tylko z pięścią lewej ręki.
5. A teraz silna i słaba będzie twoja prawa noga. Włóż klocek pod kolano i mocno ściśnij nogę w kolanie, a teraz noga słabnie, rozluźniasz mięśnie, wypuszczasz klocek.
6. To samo ćwiczenie tylko z lewą nogą.
7. A teraz zobaczymy , czy masz tyle siły, by napełnić powietrzem swój brzuszek. Wciągnij mocno powietrze w płuca i napnij brzuszek jak balon, mocno, a teraz wypuść powietrze, rozluźnij mięśnie, czujesz ulgę.
8. Naciśnij mocno głowę na poduszkę, na której leżysz, głowa jest bardzo silna, naciskasz mocno, a teraz rozluźnij mięśnie, głowa już nie naciska na poduszkę, odpoczywa, czujesz ulgę.
9. Jesteś niezadowolony i groźny, ktoś zniszczył twoją budowlę z klocków. Marszczysz mocno czoło, jeszcze mocniej, a teraz rozluźnij mięśnie, niech odpoczną, czoło już jest gładkie.
10. Twoje oczy też możesz mocniej i słabiej zaciskać powiekami. Spróbuj teraz zacisnąć mocno powieki, jeszcze mocniej, a teraz rozluźnij je, odpocznij.
11. A teraz zaciśnij mocno szczęki, zęby dotykają zębów. I górna i dolna szczęka jest silna, zęby mocno naciskają na siebie. A teraz rozluźnij szczęki, czujesz ulgę.
12. Ułóż wargi tak jakbyś chciał powiedzieć „ och" (lub zrób ryjek u małej świnki) i napnij mocno mięśnie ust, a teraz rozluźnij mięśnie.
Według Jakobsona relaksacja jest drogą wyciszania, łagodzenia uczuć negatywnych. B. Kaja proponuje stosować ją jako technikę poprzedzającą relaksację opartą na treningu autogennym.

1.1 Relaksacja oparta na treningu autogennym Schultza (w wersji A. Polender)

Trening autogenny opracowany przez Schultza jest metodą oddziaływania na własny organizm i życie psychiczne polegającą na wyzwalaniu w sobie reakcji odprężania i koncentracji oraz stosowania autosugestii. Metoda ta wymaga dojrzałości systemu nerwowego, wglądu we własny stan organizmu. A. Polender dostrzegła możliwość wykorzystania zasad treningu autogennego, wykorzystania mechanizmu identyfikacji i dobrze rozwiniętej już u dzieci w wieku przedszkolnym, sugestywności. Dzieci słuchając opowiadania terapeuty np. o zmęczonym misiu, identyfikują się z nim, naśladują go poddając się sugestii zawartej w słowach terapeuty wykonują, zatem wszystkie polecenia treningu odprężającego. Relaksacja powinna być prowadzona w pozycji leżącej, w pomieszczeniu odizolowanym od hałasu. Ograniczyć ją należy do wywoływania odczucia ciężaru ciała - rozluźniania mięśni i odczucia ciepła - poprawie- krążenia obwodowego. A. Polender uważa za celowe kojarzenie instrukcji słownej z podkładem muzycznym, ponieważ częste powtarzanie ćwiczeń doprowadza do powstania odruchu warunkowego ułatwiającego dziecku szybkie odprężanie przy zadziałaniu tylko jednego z użytych bodźców. Fakt ten powoduje, że w następnych etapach relaksacji można zamiast instrukcji słownej podać sam podkład muzyczny, z którym skojarzono wcześniej instrukcję.

2. Metoda symboli dźwiękowych (zajęcia o charakter muzykoterapeutycznym)

2.1 Główne założenia

Metoda ta jest przeznaczona dla dzieci 5 i 6-letnich z zaburzeniami w rozwoju. Prowadzić ją można z dziećmi przejawiającymi opóźnienia rozwoju spostrzeżeń wzrokowych, słuchowych, opóźnienia rozwoju umysłowego, zahamowanie psychoruchowe, a także nadpobudliwość psychoruchową. Osią koncentryczną proponowanej terapii jest ruch i muzyka (B. Kaja, 2001). Na tle odpowiednio dobranej muzyki prowadzi się zajęcia usprawniające zaburzone funkcje i procesy.
Podkład muzyczny jest tu czynnikiem wyzwalającym aktywność dziecka, a odpowiedni dobór ćwiczeń pozwala na aktywizację rozwoju psychicznego i ruchowego. Osiągamy to dzięki wprowadzeniu odpowiednich grup ćwiczeń:
· sfera ruchowa- pobudzenie ruchowe całego ciała w zakresie ruchów dowolnych i kontrolowanych, stymulacja rozwoju ruchów manualnych,
· procesy poznawcze - ćwiczenia rozwijające procesy myślowe, zwłaszcza analizę, syntezę i porównywanie poprzez ćwiczenia w operowaniu symbolami dźwięków,
· procesy emocjonalne - ćwiczenia odreagowujące napięcia emocjonalne
· (relaksacyjne), wzmacniające wiarę we własne siły,
· sfera społeczna - ćwiczenia zespołowe umożliwiające współdziałanie.

2.2 Tok postępowania metodycznego

Aby zapewnić wielostronne oddziaływanie na osobowość dziecka B. Kaja proponuje, prowadzenie zajęć wg następującego toku metodycznego:
· ekspresja ruchowa na dowolne tematy muzyczne (spontaniczna i kontrolowana),
· interpretacja plastyczna utworów muzycznych,
· poznawanie i operowanie symbolami dźwięków,
· zabawy słowno-muzyczno-ruchowe z elementami melorecytacji, inscenizacji, ćwiczeń pantomimicznych,
· relaksacja.

EKSPRESJA RUCHOWA

Celem tej grupy ćwiczeń jest ogólne motoryczne pobudzenie, jak również kształcenie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni, koncentracji uwagi, kontroli ruchu. Punktem wyjścia jest dowolna odpowiadająca dzieciom muzyka. W drugiej części ćwiczenia zaczynamy kontrolować ruchy dziecka. Wprowadzamy ćwiczenia inhibicyjno-incytacyjne, w których kolejno po sobie następują pobudzanie i hamowanie. W ostatniej fazie ćwiczenia staramy się ograniczyć zbędne ruchy dzieci, uporządkować ich ruchy za pomocą rytmu.

INTERPRETACJA PLASTYCZNA UTWORÓW MUZYCZNYCH

Celem tych ćwiczeń jest rozwijanie wyobraźni dziecka, wrażliwości estetycznej oraz odreagowanie konfliktów. Początkowo dzieci ilustrują nastrój wysłuchanego utworu tylko przy pomocy plam wykonywanych na dużych arkuszach papieru z wybranego przez siebie koloru. Plamy te wykonywane są w początkowej fazie terapii - szmatkami, zamoczonymi w farbie, później pędzelkiem. W miarę upływu czasu w terapii zachęcamy dzieci do wyrażania na obrazkach pewnych treści kojarzących się im z muzyką. Zachęcamy je również, by swoją interpretację wyraziły słownie.

POZNAWANIE I OPEROWANIE SYMBOLAMI DŹWIĘKÓW

Ćwiczenia związane z symbolami dźwięków służą stymulacji rozwoju umysłowego dzieci, przyczyniają się również do rozwijania procesów percepcyjnych (por. B. Kaja, 1986). Istota ćwiczeń polega na wprowadzeniu następujących rodzajów dźwięków: wysoki - niski, długi-krótki, głośny-cichy i przyporządkowaniu im pewnych, umownych znaków graficznych, co stwarza możliwość stosowania różnorodnych ćwiczeń polegających różnicowaniu dźwięków i dobieraniu odpowiednich symboli- znaków do danego dźwięku lub serii dźwięków.
Dziecko winno, więc różnicować sześć dźwięków i sześć odpowiadających im znaków. Ćwiczenia rozpoczynamy w makroprzestrzeni. Dzieci słuchają np. wysokiego dźwięku i ustawiają się przy znaku umieszczonym w sali symbolizującym dźwięk wysoki, kiedy rozpoznają dźwięk niski - zbierają się wokół odpowiedniego symbolu. W późniejszych seansach natomiast przeprowadza się ćwiczenia w mikroprzestrzeni, dzieci wybierają odpowiednie symbole do słyszanych dźwięków lub zapisują na kartkach symbole prezentowanych przez terapeutę dźwięków. Umiejętność zapisywania symboli usłyszanych dźwięków jest bezpośrednim celem ćwiczeń

ZABAWY SŁOWNO-MUZYCZNO-RUCHOWE

Celem tej grupy ćwiczeń jest rozwijanie mowy dziecka i jego zdolności do słuchania. Rozpoczynamy od prostych ćwiczeń ortofonicznych i prostych utworów wierszowanych, które w połączeniu z muzyką są dobrymi ćwiczeniami melorecytacji. Punktem wyjścia zabaw słowno-muzyczno-ruchowych mogą być bajki ilustrowane muzycznie z płytoteki przedszkola lub bajki, bądź ich fragmenty opowiadane przez terapeutę. Będą one pretekstem do inscenizacji lub ćwiczeń pantomimicznych. W ostatniej fazie terapii, znany już dzieciom podkład muzyczny z bajek powinien wyzwalać chęć do samodzielnej wypowiedzi, improwizacji związanej z bajką.

RELAKSACJA

Przeprowadzanie ćwiczeń relaksacyjnych ma na celu zwolnienie napięcia mięśniowego i psychicznego. Podczas seansu terapeutycznego stosuje się relaksację, a właściwie jej elementy, w zależności od sytuacji. najczęściej kończy się nią seans, zwłaszcza wtedy, gdy jest decyzja na zastosowanie relaksacji opartej na treningu autogennym zaproponowanym przez Polender. Identyfikacja dzieci np. ze zmęczonym po balu Kopciuszkiem pozwoli wprowadzić je w stan odprężenia psychofizycznego. Dla wywołania sprzyjającej atmosfery można włączyć spokojną muzykę.

3. Techniki parateatralne

3.1 Technika zamiany ról

Technikę tą B. Kaja poleca szczególnie w pracy z dziećmi z zaburzeniami emocjonalnymi. Polega na tym, że rola, jaką ma odegrać dziecko powinna mu umożliwić zdobywanie nowych doświadczeń mających wychowawczo-terapeutyczny charakter (np. dziecku nieśmiałemu proponujemy rolę nauczyciela). M. Jabłońska i E. Jezierska - Wiejak proponują inne formy zabawy w teatr jako metody terapii dzieci: teatr palcowy, teatrzyk kukiełkowy, teatrzyk wyboru. Uważają one, że zabawy twórcze rozładowują napięcie emocjonalne u dzieci. Teatr palcowy, czyli teatr, w którym dziecko samodzielnie na palcach swojej ręki rysuje główki różnych postaci i uzgadnia z nauczycielem, jakie sytuacje będzie odgrywał (scenki z życia codziennego). Następnie samo już ustala, który palec, kim będzie i układa dialogi między osobami. Teatrzyk kukiełkowy - dzieci samodzielnie wykonują kukiełki stosowane potem wielokrotnie do różnych sytuacji. Scenariusz przedstawiany jest tylko w zarysie. Na koniec omawia się przedstawienie i wyciąga wnioski. Teatrzyk wyboru - nauczyciel wspólnie z dziećmi ustala temat zabawy, wybiera jedno dziecko i określa jego rolę. Dziecko samo dobiera sobie współautorów i przydziela im role.

4. Metoda malowania dziesięcioma palcami

Twórczynią metody malowania palcami jest pedagog R.F. Show. Autorka zaobserwowała, że malowanie dziesięcioma palcami, obejmujące manipulacje farbami przy użyciu dłoni i palców, ma wiele wspólnego z naturalną skłonnością dziecka do „ paćkania się" w substancjach o konsystencji błota. Wykorzystanie tej skłonności okazało się przydatne w terapii.
Wielu różnych badaczy (por. Kadis 1959) podkreślało takie walory tej metody, jak pomoc w pokonywaniu lęków uwalnianie się od zahamowań, wzmacnianie wiary we własne siły, pobudzanie ekspresji fantastycznej, a także wartości diagnostyczne jako techniki projekcyjnej. Metoda ta została opracowana przez Ośrodek Terapii Zajęciowej Poradni dla Rodziców przy Zakładzie Wcześniaków Akademii Medycznej w Warszawie i opublikowana (por. Bielicka, Olechnowicz, Ślusarska-Kowalska 1964).
Metoda malowania dziesięcioma palcami wymaga przygotowania farb i papieru. Kadis zaleca stosowanie sześciu kolorów: niebieski, czarny, czerwony, brązowy, zielony i żółty, można je uzupełnić białym i fioletowym. Farby winny się znajdować w miseczkach o takiej wielkości, by dziecko mogło swobodnie włożyć w nie rękę. Można malować na białym lub szarym papierze o wymiarach 55 na 40 cm. Papier zakłada się na stole, a wysokość stołu powinna odpowiadać wysokości dziecka. Malując dziecko powinno móc obchodzić stolik ze wszystkich stron. Metoda ta oprócz cennych walorów terapeutycznych, ma również wartości diagnostyczne. Obserwacji poddaje się szereg elementów takich jak: ustosunkowanie się dziecka do tworzywa, element czasu, element ruchu, zachowanie się wobec kolorów .

5. Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne

Metoda ta, jest metodą niewerbalną, uaktywniającą język ciała i ruchu. Główna idea metody zawarta jest w tezie, że posługiwanie się ruchem rozwijającym świadomość własnego ciała, świadomość przestrzeni i działania w niej, a także umiejętność i potrzebę dzielenia jej z innymi ludźmi prowadząca do nawiązywania z nimi bliskiego kontaktu służy rozwojowi dziecka i może być wykorzystywana w terapii zaburzeń rozwoju.
W. Sherborne wyprowadziła swój system terapeutyczny z naturalnych potrzeb dziecka zaspakajanych w kontaktach z dorosłymi. Jego inspiracją było tak zwane baraszkowanie z matką, ojcem zawierające bliskość fizyczną i emocjonalne ciepło.
R. Laban, - z którego koncepcji omawiana metoda się wywodzi - twierdził, że poznanie własnego ciała i jego możliwości poruszania się w przestrzeni rodzi zaufanie do siebie, własnego ciała i poczucie bezpieczeństwa w dzieleniu przestrzeni z innymi.
W. Sherborne - uczennica Labana włączyła do swojej metody ćwiczenia przydatne do wyrównywania wielu zaburzeń rozwoju psychoruchowego u dzieci, zwłaszcza tych, które dotyczą problemów adaptacji do otoczenia, współistniejących z opóźnieniem w rozwoju psychicznym.
Warunkiem powodzenia terapii jest zabawowa, radosna atmosfera, możliwość osiągania sukcesu w każdym ćwiczeniu i wspólna satysfakcja z pokonywania trudności. Dzieci wraz z rodzicami, instruktorami ćwiczą, ubrane w dresy, boso na podłodze. Ćwiczenia są prowadzone w parach. Oto grupy ćwiczeń, za M. Bogdanowicz ( 1992), wspomagających rozwój dziecka zawarte w Metodzie Ruchu Rozwijającego W. Sherborne:
· Ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała.
· Ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu.
· Ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą.
· Ćwiczenia twórcze.

6. Metoda Dobrego Startu

Francuska metoda Bon Depart, opracowana przez T. Bugnet, stosowana jest w Polsce od wielu lat. Jest to w dużej mierze zasługą M. Bogdanowicz, zaangażowanej w sprawę jej upowszechnienia. W Polsce dzięki M. Bogdanowicz i jej współpracownikom z ośrodka gdańskiego, powstała adaptacja metody Bon Depart do warunków krajowych. Z czasem po wielu modyfikacjach M. Bogdanowicz przestała posługiwać się oryginalną nazwą metody używając polskiego określenia - Metoda Dobrego Startu. W jej skład wchodziły:
· „Piosenki do rysowania" - zestaw ćwiczeń dla najmłodszych dzieci do wspierania rozwoju, jak i dzieci opóźnionych w rozwoju.
· Alfabetu Piosenek
· Śpiewanych Literek wykorzystywane w celu ułatwienia nauki czytania i pisania.
6.1 Założenia i cele Metody Dobrego Startu
Metoda ta przeznaczona jest do pracy z dziećmi w wieku od 5 do 10 lat. Zaleca się stosować ją profilaktycznie oraz w celu rehabilitacji dzieci z zaburzonym rozwojem psychomotorycznym, nadpobudliwością psychoruchową lub mającymi trudności w nauce czytania i pisania.
Istotną role w metodzie pełnią trzy elementy:
· wzrokowy ( znak graficzny)
· słuchowy (piosenka)
· motoryczny (odtwarzanie znaków graficznych zgodnie z rytmem piosenki)
Ćwiczenia zawarte w tej metodzie usprawniają jednocześnie analizatory: wzrokowy, słuchowy i kinestetyczno- ruchowy, przyczyniają się do kształcenia lateralizacji, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni, kształcą także zdolność operowania symbolami (B. Kaja, 2001)

7. Bajki terapeutyczne

Jedną z niewielu metod redukujących lęk u dzieci są, obok zabawy, baśnie i bajki. W języku potocznym pojęć tych używa się zamiennie, jednak jako utwory literackie mają inny charakter. Różnice głównie sprowadzają się do tego, jak pisze M. Molicka, że bajka jest krótkim dowcipnym utworem, najczęściej poetyckim, o charakterze satyrycznym lub dydaktycznym. Baśń jest natomiast utworem narracyjnym, folklorystycznym, gdzie zachowany jest obiektywny stosunek autora do opisywanych wydarzeń. W publikacjach dla dzieci częściej używa się pojęcia bajki. Z tego względu w odniesieniu do opowiadań tworzonych dla dzieci na użytek terapii przyjęto pojęcie bajki terapeutycznej.
Bajka terapeutyczna jest utworem adresowanym do dzieci, głównie w wieku od 4 do 9 lat, w którym świat jest widziany z dziecięcej perspektywy; występują tam czarodziejskie postacie, ale inaczej niż w baśni - magia rzadko pomaga rozwiązywać trudne sytuacje. Celem bajek terapeutycznych, które opierają się zawsze na założeniach określonego kierunku psychoterapeutycznego, jest uspokojenie, zredukowanie problemów emocjonalnych i wspieranie we wzroście osobistym.
Można wyodrębnić następujące rodzaje bajek terapeutycznych: relaksacyjną, (której głównym celem jest uspokojenie dziecka, zwłaszcza na podstawie wizualizacji), psychoedukacyjną oraz psychoterapeutyczną.
Celem bajek psychoedukacyjnych i psychoterapeutycznych jest redukcja lęku powstałego w wyniku negatywnego doświadczenia (tzw. lęk odtwórczy), czy też na skutek niewłaściwej stymulacji wyobraźni (tzw. lęk wytwórczy) oraz niezaspokojonych potrzeb. Treść bajki będzie, zatem koncentrowała się wokół lękowego problemu, który jest przez dziecko uświadamiany, jak to się dzieje w przypadku lęków odtwórczych czy wytwórczych oraz tych nieuświadamianych, które pojawiają się, gdy potrzeby dziecka nie są zaspakajane. Niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa generuje często lęk np.: przed ciemnością, pożarciem przez dzikie zwierzęta, związana jest z przeżywaniem zagrożenia bezpieczeństwa fizycznego przy odczuwanym jednocześnie osamotnieniu. W bajce, która ma zredukować ten lęk, należy skoncentrować się na stworzeniu atmosfery ciepła, bezpieczeństwa, którą zapewnią postacie tam występujące, oraz poczucia, że jeden z bohaterów będzie zawsze blisko, zawsze gotowy do pomocy.
Niezaspokojona potrzeba miłości rodzi lęk przed porzuceniem, odrzuceniem. W bajce redukującej ten lęk należy zwrócić szczególną uwagę na przedstawienie argumentów, że bohater jest wart miłości i że na pewno ją zdobędzie, upewnienie lub zastępcze danie miłości jest sposobem na jego redukcję. Przy niezaspokojonej potrzebie akceptacji rodzi się poczucie bycia gorszym, mniejszej wartości, także odrzucenie, brak miłości powoduje powstawanie lękowego obrazu samego siebie. W bajce, która ma zredukować ten lęk, dziecko musi znaleźć nie tylko bohatera bez skazy, ale takiego, który pokonuje rozmaite przeszkody, osiąga sukces, zwycięża wszystkich, budzi podziw, akceptację i szacunek .

Literatura:
· Kaja B., Problemy diagnozy i terapii zaburzeń rozwoju u dzieci w wieku przedszkolnym, Bydgoszcz WSP 1986
· Molicka M., Bajkoterapia . O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Media Rodzina, Poznań 2002.
· ja B., Zarys terapii dziecka, Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy 2001