Kształcenie wielostronne

Współczesna cywilizacja zdominowana przez postęp społeczny i naukowo-techniczny oraz wszechogarniająca komputeryzacja naszego życia sprawia, że człowiek chcąc nadążać za zmianami, musi nieustannie się rozwijać i doskonalić.
Dotyczy to zarówno młode jak i starsze pokolenia, które wpływają poprzez własny rozwój osobowości na rozwój całego społeczeństwa.
Przedmiotem teorii kształcenia wielostronnego jest właśnie złożony proces rozwoju człowieka , dokonujący się pod wpływem kształcenia . Zarys tej teorii pojawił się w 1965 roku w rozprawie W. Okonia „Wielostronne uczenie się a problem aktywności uczniów” / badania prowadzone były w Katedrze Dydaktyki UW /

My zaś zastanowimy się :
-czy możliwy jest harmonijny rozwój osobowości / przedstawimy dwie przesłanki podane przez W. Okonia /.
- dlaczego powstała taka teoria
- przedstawimy teorię w postaci tabeli i omówimy jej składniki

Rozwój – w pierwszej chwili pojęcie to kojarzy nam się z fazami rozwoju człowieka, w których wytwarza się jakiś zespół cech stanowiących bazę do kształtowania się kolejnych. W innym znaczeniu oznacza proces doskonalenia osobowości jednostki /postęp/.

Kryteria, którymi się kierowano określając pojęcie rozwoju były zróżnicowane , ale miały wadę. Traktowały wychowanka jako zbiór pewnych cech, które trzeba modyfikować .
Np. podział na :
- cechy instrumentalne /poznanie rzeczywistości i oddziaływanie na nią /
- cechy kierunkowe / związane z jego stosunkiem do wartości i wyborem celów w życiu./

Osobowość to - wg. W.Okonia –„osiągnięty przez jednostkę poziom dojrzałości w poznawaniu , rozumieniu i wartościowaniu stosunków panujących w przyrodzie, społ. i kulturze oraz w twórczym przekształcaniu tych stosunków „.Poziom ten ulega ciągłym zmianom , w związku z tym i osobowość ma charakter dynamiczny.

Aby zapewnić harmonijny rozwój osobowości ucznia szkoła powinna oddziaływać na umysł jak i na jego uczucia, wolę i charakter łącznie. Jest to wg. W.Okonia i innych wielkich pedagogów jak J. W. Dawid, A. B. Dobrowolski, B. Naroczyński uzasadnione i uargumentowane przez dwie przesłanki :
1. fizjologiczną - połączenie półkuli lewej z prawą
2. psychologiczną – związek między poznaniem a moralnością /sieć poznawcza składa się z sieci operacyjnej i sieci wartości/

Przesłanka fizjologiczna:
Badania amerykańskich neurologów / Roger Sperry i Joseph Bogan / nad funkcjonowaniem mózgu dowiodły, że prawa półkula jest równie ważna jak lewa.

LEWA PÓŁKULA
- kontroluje prawą połowę ciała , działanie prawej ręki.
- zlokalizowany jest ośrodek mowy - mówienie
- tu odbywają się procesy przetwarzania informacji, logicznego i analitycznego myślenia oraz werbalizacji
- „odpowiedzialna” za czytanie, pisanie i operacje matematyczne

PRAWA PÓŁKULA
- kontroluje lewą połowę ciała, działanie lewej ręki
- spostrzeganie przestrzeni
- holistyczne ujmowanie
- zmysłową intuicję
- wrażenia dotykowe
- zdolności muzyczne

Zaniedbywanie rozwoju prawej półkuli źle rokuje dla jednostki i całego społeczeństwa bowiem udowodniono, że praca obu półkul mózgowych ma charakter komplementarny czyli wzajemnie się uzupełniający. Mózg , jak stwierdza R.D.Nebes działa jako integralna całość .
/ prawa p. wytwarza informacje werbalne i niewerbalne a lewa ją wspiera /
/ informacje werbalne – człowiek inteligentny, racjonalny, analityczny/
/ informacje niewerbalne – człowiek z intuicją , z syntetycznym i holistycznym ujmowaniem spraw/

Zatem by następował pełny rozwój człowieka należy tak organizować działania uczniów , aby obejmowały one wielostronne pobudzanie ośrodków w lewej i prawej półkuli /aktywność i lewej i prawej ręki / o co upominał się J.S.Bruner. w książce „O poznaniu. Szkice na lewą rękę.
Dla osób leworęcznych ważne będzie pobudzanie do pracy lewej półkuli i prawej ręki. Czyli jak twierdzi amerykański neurobiolog z Duke University , Lawrence Katz pobudzaj tę rękę, której nie używasz i w ten sposób uaktywniasz mało używane szlaki w mózgu./ ma to także związek z zapamiętywaniem./-artykuł „Zamiast supełka na chustce” Bożena Kastory. Newsweek Polska . 4/2005

/Równomierny rozwój półkul mózgowych - wspomaga raczkowanie niemowlęcia./

Przesłanka psychologiczna:
Współczesna psychologia traktując człowieka jako harmonijnie funkcjonującą całość zwraca uwagę na związek między poznaniem a moralnością.
J.Piaget – zasady postępowania moralnego i logiki dziecko poznaje w działaniu i współdziałaniu z innymi, pod wpływem dorosłych.
Współdziałanie wpływa na zmiany świadomości, rozbudza krytycyzm, umożliwia uświadomienie pojęć moralnych i zasad logiki. Powstają na tym gruncie reguły moralne a one stają się elementami systemu normatywnego.
W Polsce m. in. Janusz Reykowski – zwolennik teorii poznawczej – uważa , że różne funkcje osobowości tak naprawdę to jeden niepodzielny system regulacyjny – sieć poznawcza.

SIEĆ POZNAWCZA - składa się na nią system struktur poznawczych zbudowanych z napływających informacji / o przedmiotach, relacjach między nimi i zależnościach / , który daje podmiotowi obraz otaczającego świata.
Elementy składowe :
- operacje – sieć operacyjna - rejestracja danych o rzeczach i świecie, relacje między przedmiotami ,przewidywanie i wykrywanie nieznanych cech . / metabolizm informacyjny /
i n t e r i o r y z a c j a czynności zew. / czyli uczynienie czegoś częścią własnej struktury myślowej/ podst. przekształceń w tej sieci. / wew. „ja „ /
- oceny - sieć wartości – uporządkowanie informacji ze względu na ich wartość / pozytywną lub negatywną dla jednostki./

Stwierdzono na podst. badań , że „ postęp w zakresie pro społecznego zachowania jest związany z rozwojem sieci poznawczej”/ W. Okoń / Mamy więc argument świadczący o tym, że traktowanie osobowości wychowanka jako niepodzielnej całości jest słuszne.

Należałoby postawić sobie w tym miejscu pytanie – dlaczego prowadzone były badania dotyczące procesu kształcenia , czego poszukiwali twórcy nowej teorii kształcenia ?

Przypomnijmy, że mówiąc o kształceniu mamy na myśli powiązane ze sobą procesy nauczania i uczenia się warunkujące jego skuteczność . W procesie tym „ powinna występować równowaga między nowoczesnym i skutecznym nauczaniem oraz efektywnym i świadomym uczeniem się „ ./ jak twierdzi J. Półturzycki /
Twórcy nowej teorii poszukiwali owej równowagi , ponieważ w różnych systemach dydaktycznych , które wcześniej powstały występowała przewaga jednego z tych procesów. W tradycyjnym modelu kształcenia / herbartowskim/ występuje przewaga nauczania , zaś w modelu progresywistycznym / deweyowskim / eksponowano czynności uczenia się.
Pojawiały się także jednostronne poglądy dydaktyczne dotyczące ważności sposobów uczenia się. /np.dla Herbarta – przyswajanie, dla Deweya – odkrywanie, w szkole twórczej – przeżywanie – J.Ruskin, E.Linde i oczywiście C. Freinet , dla szkoły pracy – działanie –np. August Abrahamson./

Uczeni doszli do wniosku ,że połączenie wszystkich sposobów uczenia się i dobranych do nich metod nauczania zapewni wszechstronny – wielostronny i harmonijny rozwój osobowości i pełnej aktywności uczniów.

Teoria wielostronnego kształcenia zakłada możliwość harmonijnego rozwoju osobowości poprzez trzy rodzaje aktywności człowieka i ich funkcje :
- aktywności intelektualnej - poznawanie świata i siebie
- aktywności emocjonalnej - przeżywanie świata i nagromadzonych w nim wartości
- aktywności praktycznej - zmienianie świata

W każdej z nich należy uwzględnić stronę asymilacyjną i twórczą. I tak :
- w intelektualnej - przyswajanie wiedzy gotowej z wielu źródeł, z pomocą nauczycieli , ale także odkrywanie wiedzy samodzielnie przez rozwiązywanie problemów / gł. wymagające myślenia konwergencyjnego / , doskonalenie zdolności twórczych ;
- w emocjonalnej – zwrócić uwagę na wzbudzanie emocji towarzyszących poznawaniu jak i wytwarzaniu wartości poznawczych np. społecznych , estetycznych i innych ;
- w praktycznej - poznanie wiedzy o rzeczywistości, którą chcemy zmieniać a także wzorów jej przekształcania .Wprowadzenie uczniów w świat własnej twórczości technicznej - przygotowanie do rozwiązywania nowych problemów , do działania dywergencyjnego w dziedzinie techniki, ekonomii i w zakresie pracy produkcyjnej.

Przedstawiona tabela pozwoli spojrzeć kompleksowo na omawiane zagadnienia.

TABELA nr.1

TEORIA KSZTAŁCENIA WIELOSTRONNEGO

Trzy sfery aktywności człowieka Sposoby
uczenia się Metody nauczania Składniki treściowe Postawy Strategie działania

Intelektualna Przyswajanie Podające Opisowe Receptywna Informacyjna
,,I”
Odkrywanie Problemowe Wyjaśniające Badawcze Problemowa
,,P”

Emocjonalna
Przeżywanie
Eksponujące
Oceniające
Afektywna
Emocjonalna
,,E”

Praktyczna
Działanie
Praktyczne
Normatywne
Aktywna
Operacyjna
,,O”

POZNANIE RZECZYWISTOŚCI A PRZYSWAJANIE

Zdolność uczenia się – najważniejsza zdolność człowieka towarzysząca mu przez całe życie.

Uczenie się / wg. W.Okonia/- to proces, w toku którego pod wpływem poznania, doświadczenia i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy wcześniej nabyte.

Uczenie poznawcze to najprostsza postać uczenia się i składa się na nie :
- uczenie się spostrzeżeniowe – powstanie trwałych zmian w spostrzeganiu danej rzeczy czy zjawiska pod wpływem spostrzegania
- warunkowanie sensoryczne - kojarzenie dwu bodźców ze sobą np. przedmiot i dźwięk
- nabywanie wiedzy - sytuacja bodźcowa pobudza część OUN , powodując zmiany istniejących połączeń / wytworzonych wcześniej/.Pod wpływem zmian występująca reakcja na sytuację , będzie się różnić od tej , jaka wystąpiłaby wcześniej. Tę zmianę potencjalnej reakcji tłumaczy Donald O. Hebb jako wiedzę.
Wiedza pozwala nam na zróżnicowaną reakcję na ten sam przedmiot.
Posiadanie wiedzy – nie równoznaczne z posiadaniem umiejętności.

Uczenie poznawcze w szkole - to uczenie się przez przyswajanie : na drodze bezpośredniej i pośredniej.

Poznanie bezpośrednie

Przedmiot poznania – świat : przyroda, życie społeczne, kultura , gospodarka.
Źródła poznania - sama rzeczywistość : konkretne rzeczy, procesy, zdarzenia, związki i zależności między nimi.
Warunki poznania – naturalne warunki i sytuacje.

Poznanie pośrednie - charakter abstrakcyjny

Źródło poznania – książki, podręczniki – wspomaganie środkami dydaktycznymi dla ukonkretnienia

Działalność poznawcza przyjmuje rożne formy, dobierane przez nauczyciela i uczniów :
- wszechstronne wykorzystanie środowiska szkoły jako źródła bodźców
- dobieranie atrakcyjnych źródeł „gotowej” wiedzy
- różne sposoby pomagające w asymilacji wiedzy i jej zapamiętywaniu /recepcji/ oraz wydłużaniu czasu przechowywania /retencji/
- skuteczne sposoby utrwalania wiedzy
- samokontrola i kontrola opanowania wiedzy

Ten sposób nauczania – metodą podającą i uczenia się przez przyswajanie wymaga funkcjonowania szkoły otwartej w stronę środowiska i bogato wyposażonych pracowni przedmiotowych .
Składniki treściowe – zdania opisowe – odtwarzające rzeczy, zjawiska
Postawy – receptywna – bodźce – informacje-odbierane są przez receptory / wzrok, słuch/
Strategia działania - strategia dydaktyczna polegająca na przyswojeniu wiedzy gotowej, oparta na psychologii asocjacji – dlatego A. / skojarzenie wyobrażeń , idei, przeżyć /. Jej elementy i etapy to : podawanie wiedzy, jej porządkowanie, kojarzenie i zastosowanie.
Inna nazwa to – informacyjna I - bo odbieramy informacje

DZIAŁALNOŚĆ BADAWCZA W SZKOLE - ODKRYWANIE

Wg psychologów inteligencja nabyta / tzw. inteligencja B / osiąga swój poziom kulminacyjny w wieku 15 lat . Dlatego też jak twierdzi Jan Kaiser należy położyć szczególny nacisk w wychowaniu i nauczaniu na rozwiązywanie problemów , aktywizację myślenia werbalnego i ograniczyć uczenie się pamięciowe zanim dzieci – uczniowie osiągną ten wiek.

Problem – „odczuwana przez podmiot taka trudność praktyczna lub teoretyczna, którą może on rozwiązać tylko za pośrednictwem własnej aktywności badawczej.” - subiektywnie
- „ to układ o niewystarczających danych – obiektywnie – wykrycie brakujących i właściwych elementów i związków

Uczenie się przez odkrywanie – metody problemowe – ma za punkt wyjścia sytuację problemową , którą inicjuje nauczyciel lub uczniowie.

Fazy rozwiązywania sytuacji problemowej:
1. - dostrzeżenie problemu i jego sformułowanie - potrzebne są: wiedza i umiejętne posługiwanie się nią, doświadczenie, wyobraźnia a w szczególności wyobraźnia twórcza.
Kto sam formułuje problem – chętniej go rozwiązuje
2. - wytwarzanie pomysłów / hipotez/ rozwiązania – aktywizowanie myślenia, pomysłowości i wyobraźni. Pomysły „odkryć” lub „wynaleźć”
Myślenie konwergencyjne - „odkryć”-na lekcjach fizyki, biologii, chemii lub geografii. Ilość rozwiązań ograniczona. Poszukuje się jednego / prawa / rozwiązania.
Myślenie dywergencyjne - możliwość rozwiązań nieograniczona , dotyczy zajęć z dziedziny sztuki / literatury, plastyki , muzyki/ i techniki. / pomysły plastyczne , można w dowolny sposób ująć temat na wypracowanie itp..
3. sprawdzenie pomysłów rozwiązania i weryfikacja teoretyczna i praktyczna.
Łatwiej ocenić typ „ odkryć” bo są to znane nauczycielowi reguły, trudniej typ „wynaleźć” gdyż są to prace bardzo zróżnicowane.

Taki sposób uczenia się jest efektywniejszy niż przez bierne przyswajanie wiedzy.
Osoba ucząca sama dochodzi do rozwiązań , które stają się rezultatem aktywnego myślenia, pomysłowości czy wrażliwości na piękno.

Uczenie się przez odkrywanie - praca metodą problemową – źródłem wiedzy jest rzeczywistość , materiały dydaktyczne, sytuacje. problemowe i sam uczący się poszukujący rozwiązań poprzez myślenie
Składniki treściowe – zdania wyjaśniające – wytłumaczenie lub uzasadnienie opisanego stanu rzeczy - odpowiada na pytanie „dlaczego tak jest ?”
Postawy - badawcza
Strategie działania - P – podstawą jest problem i jego rozwiązanie

PRZEŻYWANIE WARTOŚCI - AKTYWNOŚĆ EMOCJONALNA

Uczenie się przez przeżywanie - to stwarzanie takich sytuacji w pracy z dziećmi , w których ma miejsce wywoływanie przeżyć emocjonalnych - pod wpływem odpowiednio eksponowanych wartości.

Wartości stanowiące treść przeżycia uosobione są w : dziele literackim, obrazie , utworze muzycznym, filmie, rzeźbie lub czynie ludzkim a także w pięknie przyrody, urokach gór czy jezior. To wartości kulturowe stworzone przez naturę lub przez człowieka i dzięki nim doznajemy silnych wzruszeń odnosimy się do nich z szacunkiem i troską.

Dlatego też przeżycie - to przejaw stosunku podmiotu do wartości moralnych , estetycznych, politycznych czy religijnych , do przyrody i do życia – to wartościowanie –ocenianie czyli także zaangażowanie ponieważ jedne wartości sprawiają pełną satysfakcję , odbieramy je pozytywnie inne zaś budzą w nas uczucie dezaprobaty.

To dwustronne zaangażowanie : procesów poznawczych i emocjonalnych wg J. Reykowskiego, B. Nawroczyńskiego i W. Okonia jest nierozdzielne o czym już była mowa. W tym stosunku przejawiają się pierwiastki intelektualno-poznawcze, ponieważ na siłę przeżycia ma wpływ wiedza o wartościach, jak i emocjonalno- wolicjonalne / czasem dominujące i dlatego tak silne/

Efekty uczenia się przez przeżywanie :
- obejmują poznanie zwłaszcza podmiotowe – związane z uczniem jako podmiotem , jego czynami i twórczością , całą kulturą. – to bardzo ważne gdyż przez wystąpienie silnych emocji / afektu / wiedza zapada głęboko w pamięć.
- rozbudzanie uczuć wyższych –pozwalają przezwyciężyć egoizm ze względu na dobro innych
- wyrobienie umiejętności wartościowania – czego nie zapewni najlepszy rozwój poznawczy
- przysposabianie do trudnej sztuki spędzania wolnego czasu

Te efekty podnoszą wartość wychowawczą kształcenia .

Uczenie się przez przeżywanie – jednym z najbardziej znanych współcześnie systemów tego typu kształcenia jest system C. Freneita, w którym twórczość dziecięca oparta na własnym przeżyciu odgrywa ważną rolę.
Metoda nauczania – eksponująca -ekspresyjna
Składniki treściowe - zdania oceniające negatyw. i pozytywnie np. tolerancja
Postawy - afektywna –przeżywanie silnych emocji
Strategia działania - E - uczenie się przez przeżywanie / emocje/ - może budować własny system wartości, sądów , ocen.

DZIAŁANIE I AKTYWNOŚĆ PRAKTYCZNA

Człowiek jako istota społeczna , funkcjonująca w określonej rzeczywistości poprzez rozwiązywanie problemów praktycznych i działalność produkcyjną , przekształca ją tworząc coś nowego. Są to np. zadania z dziedziny wytwórczości rolnej, przemysłowej, sztuk plastycznych czy życia codziennego.
Badania nad sposobami łączenia działań wytwórczych z podstawami teoretycznymi /prowadzone przez uczonych gł. radzieckich , ale i polskich oraz niemieckich/ doprowadziły do powstania koncepcji kształcenia politechnicznego.
Pedagodzy / twórcy/ zalecali kształcić tak , aby uczniowie opanowali nie tylko umiejętność posługiwania się narzędziami pracy , ale i naukowe podstawy.

Koncepcja kształcenia politechnicznego:
• opanowanie operacji praktyczno-technicznych
• zrozumienie naukowych założeń - np. procesów energetycznych

Pojęcie uczenia się przez działanie dotyczy wszystkich przedmiotów , nie tylko ściśle zw. z kształceniem politechnicznym / np. chemia , fizyka, zajęcia techniczne czy podst. produkcji./ ponieważ obowiązuje zasada łączenia teorii naukowej z praktyką działania. Umiejętność działania będzie więc też umiejętnością posługiwania się właściwymi regułami / normami, zasadami /.

Różne postacie działania:

1- opanowanie samych czynności – najmniej kształcąca – nie ma wiązania z teorią
2- wiązanie teorii z praktyką i praktyki z teorią – opanowanie umiejętności i nawyków , rozszerzenie i utrwalenie wiedzy, potwierdzenie jej prawdziwości, wykazanie jej życiowego znaczenia.
3- łączenie strony orientacyjnej z informacyjną i samodzielność działania – efekty: rozwój myślenia technicznego , wyobraźni konstruktorskiej i pomysłowości, wdrożenie do racjonalizacji , rozbudzenie zainteresowań technicznych.

Wartość wspólna :
poważny wpływ wychowawczy na wolę i charakter człowieka oraz na ukształtowanie takich cech jak:
• rzetelny stosunek do pracy
• docenianie pracy ludzkiej i poszanowanie wytworów pracy
• okazywanie szacunku ludziom dobrze pracującym
• wysoka ocena wszelkich postaci pracy twórczej

Rozwijanie tych cech – w domu i szkole – przygotuje odpowiednio młode pokolenie do udziału w życiu społecznym.

Uczenie się – poznanie przez działanie
Metody nauczania – praktyczne
Składniki treściowe - zdania normatywne / normy = reguły = zasady /
Postawy ucznia – aktywna
Strategie działania – O – operacyjna – podstawą uczenia są operacje /czynności / wykonywane przez uczniów .

zakończenie

Po zaprezentowaniu poszczególnych sposobów uczenia się i wstępnej analizie pozostałych aspektów wielostronnego kształcenia możemy określić tę teorię, która jak już wiemy oparta jest na trzech sferach aktywności ludzkiej: intelektualnej , emocjonalnej i praktycznej.
Jest to rodzaj kształcenia, w którym uczniowie pod kierunkiem nauczyciela lub samodzielnie stosują różnorodne sposoby i środki , które obejmują uczenie się przez :
- przyswajanie czerpane z różnych źródeł
- odkrywanie nowych wiadomości przez rozwiązywanie problemów
- przeżywanie różnorodnych wartości
- działalność praktyczną / indywidualną i zbiorową /
Stosownie do metod uczenia się dobrane są także metody nauczania.
W ten sposób teoria wielostronnego kształcenia przełamuje jednostronność panujących w przeszłości z osobna metod nauczania i uczenia się . Przywraca sens edukacyjny wszystkim metodom.

Czy jest jednak obecna we współczesnej szkole , mimo upływu 40 lat od jej powstania ?
Jeśli nie – to spróbujmy odpowiedzieć dlaczego ?
- czy wiedza na ten temat jest wśród pedagogów niewystarczająca ?
- brak przekonania o słuszności jej stosowania ?
czy może
- brak środków i możliwości organizacyjnych ?

Bibliografia:
1. Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 2003, Wydawnictwo Akademickie „Żak”
2. Okoń W., Podstawy wykształcenia ogólnego, Warszawa1976, WSiP
3. Półturzycki J. Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń , Wydawnictwa A. Marszałek
4. Kastory B., Zamiast supełka na chustce, „ Newsweek Polska” , Warszawa 4/2005