Znaczenie i funkcje aktywności fizycznej w dzieciństwie i młodości

W okresie życia, zwanym „wiekiem rozwojowym”, aktywność fizyczna pełni następujące funkcje:

Stymulacja i wspomaganie rozwoju

– fizycznego – stymuluje wzrastanie ciała (m.in. przez mechaniczny nacisk na chrząstki wzrostowe, zwiększenie wydzielania hormonu wzrostu), sprzyja harmonii rozwoju (proporcjonalne przyrosty masy ciała, korzystny jego skład), rozwojowi mięśni i funkcji zaopatrzenia tlenowego,
– motorycznego – umożliwia uzyskanie odpowiedniego poziomu sprawności fizycznej i harmonijny rozwój wszystkich jej składowych (cech motorycznych) oraz umiejętności ruchowych, dzięki którym dziecko może radzić sobie w różnych sytuacjach w codziennym życiu i unikać zagrożeń,
– intelektualnego – umożliwia poznawanie najbliższego środowiska, przedmiotów, zjawisk,
– psychicznego – stwarza sytuacje, w których dziecko uczy się pokonywać trudności, radzić sobie ze zmęczeniem, przeżywać sukcesy i porażki, kontrolować emocje,
– społecznego – sprzyja kształtowaniu relacji z innymi, umiejętności współpracy, negocjacji, samokontroli.

Adaptacja do różnorodnych bodźców i zmian środowiska fizycznego (np. zmian temperatury, hartowanie) i społecznego

Kompensacja (wyrównywanie) niekorzystnych zjawisk współczesnego życia: nadmiernego unieruchomienia związanego z nauką w szkole, odrabianiem lekcji, oglądaniem telewizji, pracą przy komputerze.

Zapobieganie zaburzeniom rozwoju i zdrowia, w tym zwłaszcza otyłości, zaburzeniom układu ruchu oraz wczesne zapobieganie miażdżycy (zmniejszenie stężenia cholesterolu i triglicerydów we krwi, ciśnienia tętniczego)1 oraz osteoporozie (aktywność fizyczna sprzyja zwiększeniu masy kostnej; 80% szczytowej masy kości osiąga dziecko około 18. rż.), w których proces chorobowy rozpoczyna się w dzieciństwie, a kliniczne objawy ujawniają się w wieku średnim i starszym.

Terapia wielu zaburzeń, w tym zwłaszcza otyłości, cukrzycy, astmy oskrzelowej, mózgowego porażenia dziecięcego, zaburzeń układu ruchu.

Aktywność fizyczna w różnych okresach rozwoju dziecka

W wieku rozwojowym, obejmującym dwie pierwsze dekady życia, zaznaczają się dwa charakterystyczne zjawiska: stopniowe zmniejszanie się spontanicznej (samoistnej, niewymuszonej) aktywności fizycznej i wygasanie potrzeby ruchu oraz ujawnianie się i pogłębianie dymorfizmu płciowego. Okres wczesnego dzieciństwa (od urodzenia do około 6. rż.) charakteryzuje najbardziej dynamiczne tempo rozwoju motorycznego oraz ogromna ruchliwość dziecka. Im młodsze jest dziecko, tym ma większą potrzebę („głód”) ruchu, pobudzenie ruchowe, „rozrzutność” ruchową. Ta hiperaktywność dziecka (uwarunkowana m.in. niedojrzałością układu nerwowego, a zwłaszcza niezakończonym procesem mielinizacji) wiąże się z obciążeniem wysiłkowym, co w naturalny sposób stymuluje i wspomaga rozwój motoryki i funkcji zaopatrzenia tlenowego. Dziecko ma przy tym zdolność do samoregulacji wysiłku.
Młodszy wiek szkolny (6.–12. rż.) charakteryzuje się nadal dużą gotowością do ruchu, potrzebą „wyżycia” ruchowego i dużą spontaniczną aktywnością fizyczną. Jest to tzw. złoty okres motoryczności, w którym stopniowo pojawia się celowość i ekonomia ruchów, panowanie nad ciałem. Dziecko łatwo opanowuje podstawowe umiejętności ruchowe (np. pływanie, jazdę na rowerze, nartach, łyżwach), czerpie radość z osiągnięć i współzawodnictwa sportowego.
W okresie dojrzewania płciowego następuje przejściowe zakłócenie rozwoju motorycznego (tzw. mutacja motoryczności). W wyniku przyspieszonego, ale nieharmonijnego wzrastania poszczególnych części ciała zmianie ulegają proporcje ciała (sylwetka wyrostka i podlotka), pojawia się niezgrabność ruchowa. Zakłócenie równowagi procesów pobudzenia i hamowania powoduje wzmożone napięcie mięśniowe, powrót do pewnej rozrzutności ruchowej oraz niechęć do ruchu. Jest ona szczególnie nasilona u dziewcząt („lenistwo ruchowe”), zwłaszcza w okresie około pierwszej miesiączki. Istnieje hipoteza, że jest to naturalny, ukształtowany w filogenezie mechanizm obronny, który zabezpiecza organizm dorastającej dziewczyny przed nadmiernym wydatkiem energii niezbędnej do prawidłowego rozwoju funkcji rozrodczych.
Dymorfizm płciowy w zakresie aktywności fizycznej, której poziom stopniowo staje się większy u chłopców, ujawnia się już we wczesnym dzieciństwie . Jest to w tym okresie uwarunkowane czynnikami kulturowymi i obyczajowością. Dziewczętom kupuje się zabawki „dziewczęce”, zachęca do zabaw na ograniczonej przestrzeni i o mniejszej ekspresji ruchowej (np. w dom). Chłopcy preferują zabawy wymagające większego wysiłku i większej przestrzeni. W dalszych latach życia dymorfizm płciowy w zakresie aktywności fizycznej pogłębia się, szczególnie w okresie dojrzewania płciowego. Jest to zjawisko występujące we wszystkich rozwiniętych krajach. Wyniki badań wskazują także, że:
• motywy uprawiania aktywności fizycznej zależą od płci; wśród 15-latków najważniejszym motywem u chłopców jest chęć utrzymania dobrej formy, u dziewcząt – dobrego wyglądu,
• dziewczęta rzadziej podejmują lub szybciej rezygnują z wysiłku fizycznego, gdy nie ma sprzyjających warunków do jego uprawiania (np. ograniczenia czasowe, trudna dostępność do obiektów, duże koszty).