Charakterystyka zaburzeń rozwoju psychoruchowego u dzieci - przyczyny, objawy i metody pracy korekcyjno-kompensacyjnej

Prawidłowe wzrastanie człowieka należy rozumieć jako harmonijny rozwój całościowych procesów psychicznych, intelektualnych oraz motorycznych i fizycznych. Jakiekolwiek zakłócenia w tym procesie, szybsze lub wolniejsze tempo osiągania poszczególnych faz rozwoju, maja wpływ na wszystkie sfery: poznawczą, emocjonalną i społeczną. Nie wszystkie jednak odchylenia od normy traktuje się jako zaburzenia, ponieważ tempo i rytm rozwoju dzieci niosą cechy indywidualne. Uwzględnia się więc szeroki margines tolerancji wobec stwierdzonych odchyleń od norm.
1. Przyczyny zaburzeń psychoruchowych dzieci upatruje się w uwarunkowaniach endogennych i egzogennych.
Do czynników endogennych zaliczamy:
- nieprawidłowe geny rodziców
- zakłócenia w obrębie komórki rozrodczej np. alkoholizm, lub nieleczone choroby weneryczne mogą uszkodzić komórkę rozrodczą i spowodować nieprawidłowy jej rozwój
- chromosomopatie - rodzaj anomalii komórkowych w obrębie chromosomów żeńskich lub męskich dotyczący składu chromosomów lub zakłóceń podziału
- genetycznie zaburzenia przemiany materii na płaszczyźnie komórkowej, które powodują zaburzenia i uszkodzenia centralnego układu nerwowego
- tzw. embriopatie czyli uszkodzenia powstałe w okresie życia wewnątrzmacicznego. Mogą być one spowodowane wirusami, promieniami (ultrafioletowymi, RTG, radioaktywnymi, izotopami), chorobami wenerycznymi, toksoplazmozą, niedoborem witamin (w szczególności wit A i B2), zaburzeniami metabolicznymi, konfliktem serologicznym między matka a płodem.
- urazy czaszki powstałe na skutek dysproporcji między wielkością kości miednicy kobiety a główka płodu oraz urazy mechaniczne (np. podczas porodu kleszczowego)
- zapalenie opon mózgowych
-zaburzenia w krążeniu łożyskowym i płodowym (zaciskająca się pępowina wokół np. szyi płodu)
- wcześniactwo
- niektóre zaburzenia somatyczne
- zaburzenia w gospodarce hormonalnej

Wśród czynników egzogennych można wymienić:
- warunki środowiskowe
- wychowanie dziecka poza rodziną (np. domy małego dziecka)
- środowisko rodzinne (zaburzenia przejawiane przez rodziców, niekorzystne układy psychiczne – nieobecność jednego z rodziców, lękliwość, nadopiekuńczość, despotyzm lub agresywność)
- niewłaściwe modele wychowawcze (nadmiernie pobłażliwe lub rygorystyczne)

2. Charakterystyczne objawy zaburzeń występujących w rozwoju psychoruchowym można podzielić na zaburzenia: w rozwoju ruchowym, funkcji poznawczych oraz rozwoju emocjonalnego.
Zaburzenia w rozwoju ruchowym dotyczą:
• Zaburzonej motoryki dużej czyli ogólnie nazywając - zaburzenia zręczności całego ciała mające swoje odzwierciedlenie w opóźnionym rozwoju ruchowym w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym oraz małej aktywności ruchowej, ogólnej niezręczności ciała i małej wyćwiczalności w zakresie dużych ruchów najczęściej związanych z zakłóceniami napięcia mięśniowego, braku koordynacji ruchowej przy współdziałaniu różnych grup mięśniowych, spowolnieniu ruchowym, unikaniu zabaw ruchowych oraz opóźnieniu w osiąganiu różnych umiejętności ruchowych. Najczęstszymi problemami w zakresie motoryki dużej są zaburzenia równowagi, mało płynne ruchy ciała, trudności z integracją wszystkich mięśni w celu wykonania zadania w rezultacie nieskoordynowane ruchy, niezgrabność w pokonywaniu przeszkód, słabe panowanie nad szybkością lub siłą podczas zabaw ruchowych, nienadążanie w biegu za rówieśnikami, problemy w opanowaniu np. jazdy na rowerze.
• Zaburzonej motoryki małej, czyli zaburzenia czynności wykonywanych przez palce i dłonie. Do najczęstszych problemów dzieci z zaburzeniem motoryki małej należą:
- problemy w zakresie czynności samoobsługowych tj. ubieranie się, zapinanie guzików, przekładanie ubrań z lewej na prawa stronę oraz sznurowanie butów.
- brak samodzielności podczas spożywania posiłków
- brak zainteresowania czynnościami manualnymi tj. malowanie, kolorowanie, rysowanie
- nieprawidłowe napięcie mięśniowe rąk (zbyt małe lub zbyt duże)
- mała precyzja ruchów dłoni i palców
- zbyt wolne lub zbyt szybkie tempo wykonywanych czynności
- niewłaściwa koordynacja obu rąk
- opóźnienie rozwoju praksji
- trudności w nabywaniu automatyzmów
- współruchy czyli dodatkowe ruchy niepotrzebne z punktu widzenia celu i efektu wykonywanej czynności
• Zaburzonej lateralizacji. Negatywny wpływ na naukę szkolna ma lateralizacja niejednorodna zwana skrzyżowaną w zakresie oka i ręki oraz lateralizacja nieustalona manifestująca się obniżeniem sprawności w zakresie obu rąk. Powoduje ona opóźnienia w zakresie rozwoju orientacji przestrzennej. Zaburzenia lateralizacji objawiają się tez trudnościami w odzwierciedleniu poszczególnych elementów czy ćwiczeń, zakłóceniach w orientacji stron własnego ciała, brakiem sprawności manualnej.
Zaburzenia funkcji poznawczych można podzielić na:
• Zaburzenia percepcji wzrokowej – ich przyczyną może być nieprawidłowa budowa gałki ocznej powodująca wady wzroku, które zaburzają ostrość widzenia. Przyczynia się to do męczliwości odczuwania bólu głowy oraz oczu u dzieci a w rezultacie zniechęca do wykonywania czynności angażującej wzrok np. czytania, rysowania. Brak skoordynowania ruchów gałek ocznych czyli nieprawidłowe funkcjonowanie analizatora kinestetyczno – ruchowego przyczynia się do trudności w czytaniu pod postacią słabej techniki, wolnego tempa czytanego tekstu. Uszkodzenia w obrębie gałki ocznej przyczyniają się do występowania ubytków w polu widzenia, ślepoty, zaburzeń postrzegania i rozpoznawania konkretnych przedmiotów oraz działania w przestrzeni. Najczęstszymi obserwowanymi zaburzeniami u dzieci są mikrozaburzenia spostrzegania. Pomimo dobrej ostrości wzroku występują zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej. Zaburzenia percepcji wzrokowej mogą prowadzić do trudności w rozróżnianiu, zapamiętywaniu i odtwarzaniu figur geometrycznych lub liter.
W literaturze wyróżnia się 5 aspektów percepcji wzrokowej, które maja największe znaczenie dla rozwoju zdolności uczenia się. Są to: koordynacja wzrokowo – ruchowa(zharmonizowanie ruchów gałek ocznych z ruchami całego ciała lub z którejś z jego części odpowiadające za sprawne wykonywanie prawie wszystkich czynności) spostrzeganie figury i tła (wyszczególnienie przedmiotu w relacji tła) stałość spostrzegania (spostrzeganie przedmiotu mającego stałe właściwości) spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni (postrzeganie relacji przestrzennych danego przedmiotu i obserwatora) postrzeganie stosunków przestrzennych (relacji dwóch lub więcej przedmiotów w stosunku do siebie samych).
Biorąc pod uwagę umiejętności szkolne, zaburzenia funkcji wzrokowych mogą wpływać na trudności w:
- pisaniu –w przepisywaniu i pisaniu z pamięci oraz słuchu, zapamiętywaniu kształtu liter, myleniu liter podobnych, różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej lub poziomej, pomijaniu drobnych elementów graficznych, popełnianiu błędów ortograficznych
- czytaniu – kojarzeniu głoski z odpowiednim znakiem graficznym, mylenie liter i wyrazów o podobnym zapisie graficznym, przestawianie i opuszczanie liter czasem całych wyrazów, wolne tempo czytania i niechęć do niego, braku zrozumienia czytanego tekstu, czytanie „na pamięć” lub zgadywanie.
- rysowaniu – odwzorowywanie kształtów geometrycznych, ubogie rysunki, uproszczenia, zakłócenia stosunków przestrzennych
- przedmiotach szkolnych – nauce geografii (problemy z odczytywaniem map, kierunkami świata itp.), geometrii (różnicowanie kształtów figur, zakłócona orientacja przestrzenna), języków obcych (nauka nowych znaków pisarskich)

• Zaburzenia percepcji słuchowej. Sprawne funkcjonowanie analizatora słuchowego odpowiada za spostrzeganie, zapamiętywanie i rozpoznawanie dźwięków mowy. Zdolność percepcji słuchowej rozwija się w ciągu całego życia i uzależnione jest od stanu centralnego układu nerwowego, w tym analizatora słuchowego oraz warunków w jakich wzrasta dziecko. W przypadku uszkodzeń ucha jako narządu zmysłu w szczególności receptora i dróg dośrodkowych może dojść do głuchoty, zakłóceń analityczno – syntetycznych i w następstwie agnozji słuchowej (mylne odbieranie bodźców dźwiękowych).Inne rodzaje trudności to niemożność rozumienia mowy lub rozpoznawania melodii, utrudnienia rozumienia i zapamiętywania dłuższych ciągów wyrazów w danej serii. Zazwyczaj jednak można się spotkać z mikrouszkodzeniami percepcji słuchowej objawiającej się trudnościami w:
- wyodrębnianiu dźwięków ze struktur złożonych, co przyczynia się do niezrozumienia poleceń lub treści słuchanych tekstów
- rozróżnianiu dźwięków mowy co powoduje nieprawidłowe ich wybrzmiewanie, utrzymywanie się agramatyzmów i błędów w czytaniu
- scalaniu dźwięków w złożone struktury
- zapamiętywaniu słów, form językowych, słów piosenek
- koncentracji uwagi na bodźce słuchowe, co przyczynia się do męczliwości podczas dłuższego słuchania i powoduje gorsze zapamiętywanie i rozumienie mowy.
Zaburzenia analizy, syntezy, zapamiętywania i porównywania dźwięków mowy maja wpływ na wadliwą wymowę, przestawianie kolejności dźwięków w wyrazach, mylenie wyrazów o podobnym brzmieniu. Dzieci takie mają ubogi słownik, skracaj wypowiedzi do prostych zdań, skrótów myślowych, mają trudności w zapamiętywaniu dłuższych, złożonych wyjaśnień lub poleceń. Bardzo powoli przyswajają wiersze na pamięć i najczęściej Są w stanie zapamiętać tylko fragmenty, a resztę opowiadają własnymi zdaniami. Trudności w czytaniu uwidaczniają się w dłużej utrzymującą się fazą głoskowania i sylabizowania.
Zaburzenia w obrębie percepcji słuchowej mogą rzutować na:
Mówienie: ( mały zasób słownictwa, kłopoty z przyswajaniem długich i trudnych wyrazów, agramatyzm, trudności w formułowaniu wypowiedzi ustnych i pisemnych, kłopoty z rozumieniem prostych i złożonych poleceń słownych)
Czytanie: (głoskowanie lub sylabizowanie bez dokonywania analizy i syntezy, przekręcanie wyrazów, domyślanie się, zgadywanie znaczeń wyrazów, mylenie wyrazów zbliżonych artykulacyjnie, brak rytmicznego czytania, powolne tempo czytania, zaburzona intonacja i akcent zdaniowy)
Pisanie: (kłopoty z pisaniem ze słuchu, opuszczanie liter i sylab w wyrazach, opuszczanie liter przy zbiegu spółgłosek, opuszczanie końcówek wyrazów i zdań, łączenie przyimków z rzeczownikami, trudności w pisowni głosek syczących, szumiących i ciszących, dźwięcznych i bezdźwięcznych, głosek tracących dźwięczność oraz zmiękczeniach, mylenie samogłosek nosowych z głoskami o podobnym brzmieniu
Słuch muzyczny: ( trudności w odtwarzaniu rytmu, w tańcu, zapamiętywaniu i odtwarzaniu melodii, opanowanie akcentu i intonacji szczególnie w nauce języków obcych, modulowaniu tonu głosu podczas czytania lub deklamowania)

• Zaburzenia rozwoju mowy i myślenia. Można w nich wyróżnić:
- zniekształcenia treści wypowiedzi( zakłócenia procesu myślenia)
- zniekształcenia języka (głuchoniemota – ogłuchnięcie we wczesnym wieku najczęściej prowadzi do niemoty i wymaga specjalistycznego kształcenia mowy; alalia – niemota trwająca od urodzenia przy zachowaniu normalnego słuchu i prawidłowym poziomie inteligencji, afazja – całkowita utrata możliwości porozumiewania się wskutek uszkodzenia mózgu, dysfazja – częściowa utrata możliwości porozumiewania się, afonia i mutyzm selektywny to bezgłos spowodowany porażeniem strun głosowych na podłożu nerwicy)
- zniekształcenia substancji (zmącenie rezonansu wskutek skrzywienia przegrody nosowej lub złego funkcjonowania podniebienia miękkiego – ma wpływ na poszum nosowy i wymawianie głosek nosowych jako ustnych, jąkanie – spowodowane nieprawidłowej koordynacji układów oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego, któremu towarzyszy wzmożone napięcie mięśniowe, bełkot – niewyraźne wypowiadanie wyrazów wskutek zbyt szybkiego tempa mowy).
- nieprawidłowości w rozumieniu związków między faktami
- nieprawidłowości w rozumieniu przyczynowo skutkowym –np. podczas rozumienia historyjek, opowiadań
- nieprawidłowości w rozumieniu rebusów, zagadek,
- trudności w rozumieniu instrukcji

Zaburzenia w rozwoju emocjonalnym.
Do najbardziej znanych zaburzeń emocjonalnych dzieci należą:
• reakcje nerwicowe – mają swoją genezę środowiskową, powstają jako reakcje na sytuacje trudne. Sytuacje nerwicorodne to takie trudne sytuacje, w których dochodzi do dezorganizacji zachowania, ponieważ dotychczas stosowane metody radzenia sobie okazały się nieskuteczne. Nie wszystkie jednak czynniki szkodliwe działające na jednostkę wywołają reakcje nerwicowe. Decydujący wpływ ma charakter urazu oraz indywidualne cechy dziecka. To właśnie dzieci są najbardziej narażone na nerwice ze względu na niedojrzały układ nerwowy oraz niewykształcone jeszcze mechanizmy obronne. Do zachowań nerwicowych u dzieci należą:
- Lęki –w wieku przedszkolnym ujawniają się różne jego rodzaje, związane przede wszystkim z rozwojem. Dzieci przyzywające leki długotrwałe SA zwykle mało odporne na stres, bierne w sytuacjach społecznych, nadwrażliwe emocjonalnie, przejawiają trudności w adaptacji do nowych warunków. Dzieci lękowe są nieufne, zahamowane, nieśmiałe, unikają kontaktów społecznych, pozostają na uboczu, charakteryzują się zaniżoną samoocena.
- mimowolne moczenie się – zazwyczaj występuje podczas snu i nie jest pojedynczym objawem ale jednym z symptomów zaburzeń emocjonalnych. Moczeniu się towarzyszy często nadpobudliwość, zmienność nastrojów, płaczliwość, leki, drażliwość, złe relacje z rówieśnikami
- tiki nerwowe – czyli mimowolne wy ładowania różnych grup mięśniowych, które nie podlegają świadomej kontroli np. mruganie, podrzucanie ramionami itp. Odznaczają się uporczywością i długim okresem trwania
- jąkanie się – zaburzenie mowy charakteryzujące się zacinaniem, wielokrotnym powtarzaniem tej samej sylaby lub głoski wyrazu. Należy jednak rozróżniać jąkanie się patologiczne od rozwojowego (kiedy istnieje rozbieżność między poziomem myślenia dziecka a sprawnością aparatu artykulacyjnego)
- zaburzenia łaknienia – objawiają się zazwyczaj odmowa jedzenia poszczególnych produktów, spożywaniem małej ilości pokarmu. Doprowadzają one do utraty wagi pomimo braku choroby somatycznej. Brak apetytu może być reakcją na przeżyte smutki, lęki lub traumatyczne sytuacje.
Nawykowe wymioty także należą do grupy zaburzeń łaknienia i mogą być patologicznie wyuczonym bezwarunkowym odruchem na nieprzyjemne przeżycia.
Wzmożone łaknienie i otyłość występuje w sytuacjach kiedy dzieci rekompensują sobie poprzez jedzenie lęki i niepokoje.
• Zahamowanie psychoruchowe – Dzieci zahamowane psychoruchowo są lękliwe, mało aktywne społecznie – przejawiają trudności w zawieraniu relacji rówieśniczych i kontaktach społecznych. Zwykle dzieci takie nie sprawiają trudności wychowawczych pozostają „w cieniu”, nie chcą zwracać na siebie uwagi, izolują się od innych, tłumią w sobie emocje. Mogą być nadmiernie skrupulatne, niepewne, małomówne, ciche, posłuszne. Często są apatyczne, powolne, z niskim poczuciem własnej wartości, zrezygnowane i przygnębione.

• Obojętność uczuciowa – dzieci z tym zaburzeniem maja problemy w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych. Nie potrafią współodczuwać radości i smutków, charakteryzują się małą ekspresją mimiczną. Obawiają się odtrącenia, unikają kontaktu wzrokowego, nie nawiązują bliższych relacji.

• Infantylizm uczuciowy – dzieci takie cechują się małą samodzielnością i aktywnością w szczególności w zakresie samoobsługi, niezdolnością do pokonywania najmniejszych przeszkód na które wybuchają gniewem, poszukują wparcia u osób dorosłych. Dzieci te bywają płaczliwe i kapryśne, cechuje je egocentryzm i egoizm.

• Nadpobudliwość psychoruchowa – wynika ona z przewagi procesów pobudzenia nad hamowaniem. Reakcje emocjonalne są gwałtowne, często nieadekwatne do sytuacji. Dzieci te charakteryzują sie labilnością emocjonalną, impulsywnością, drażliwością, zaburzeniami koncentracji uwagi, męczliwością, chaosem w działaniu, łatwością we wchodzeniu w konflikty z innymi.

• Agresywność – powstają wskutek frustracji lub naśladowania osób starszych a także znaczących. Można wyróżnić agresje werbalną i fizyczną. Za agresywne uznaje się zazwyczaj to dziecko, które wywołuje konflikty wszczyna bójki, skarży, przezywa, przedrzeźnia i wyśmiewa, niszczy różne przedmioty.

3. Metody pracy korekcyjno – kompensacyjnej.

Ze względu na przedmiot oddziaływania terapeutycznego wśród form terapii dziecięcej należy wymienić:
a) Terapię psychomotoryczną – usprawniając a jednocześnie funkcje psychiczne i ruchowe
b) Kinezyterapię – usprawniającą motorykę
c) Logoterapię – rozwijającą mowę i wymowę
d) Terapię psychodydaktyczną – ćwiczenie nabytych już czynności
e) Resocjalizację – korygując a zachowania społeczne
f) Psychoterapię – leczącą zaburzenia emocjonalne
Ze względu na sposób oddziaływania metody i techniki terapii można wyróżnić:
- terapię medyczna
- terapię psychologiczną
- terapie pedagogiczną.
Terapia pedagogiczna to zespół zabiegów i oddziaływań pedagogicznych o charakterze leczniczym. Przedmiotem jej są dzieci z niewielkimi zaburzeniami rozwoju psychoruchowego. Opiera się ona na założeniach że jedynie skuteczna terapia może być prowadzona na terenie domu i szkoły, przez doświadczonych i przygotowanych do tego pedagogów, po wcześniejszej dokładnej diagnozie opartej na wynikach badań lekarskich, psychologicznych i po obserwacji pedagogicznej.
Ze względu na różnice indywidualne dzieci oraz ich zaburzeń w rozwoju psychoruchowym dobór metod pracy zależy od cech zaburzenia, jego predyspozycji i wieku. B. Zakrzewska proponuje następujące metody postępowania z dzieckiem dyslektycznym mające pomóc mu w nauce czytania i pisania:
- treningowe - poprawiają szybkość i bezbłędność w czytaniu
- kształtujące 3 funkcje w procesie pisania – wzrokową, słuchową i wyobrażeniowo – pamięciową
- rozwijające rozwój analizy i syntezy wzrokowo –słuchowej i słuchowo – wzrokowej
- rozwijające rozumienie treści w różnych formach czytania
- usprawniające pisownię par ortografów
- ułatwiające opanowanie pisownii głosek miękkich
- kombinatoryka wyrazowa
- korygujące błędy w pisowni

B. Kaja koncentruje się nie tylko na usprawnianiu zaburzonych funkcji ale także na sferze emocjonalno – motywacyjnej. Wyróżnia:
- techniki relaksacyjne (trening Jacobsona, trening autogenny)
- metoda dobrego startu, Alfabet Piosenek
- metoda symboli dźwiękowych – zajęcia mające charakter muzykoterapii
- metody parateatralne
- metoda malowania dziesięcioma palcami
- system percepcyjno – motoryczny Kepharta
- metoda Weroniki Sherborne
- poradnictwo dla rodziców
- indywidualne rozmowy z dzieckiem

Do innych metod pracy z dzieckiem z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego należą:
- metoda 18 struktur wyrazowych
- ekspresji ruchowej
- improwizacji ruchowej
- gimnastyki rytmicznej
- kinezjologii edukacyjnej
- arteterapia
- choreoterapia
- bajko terapia
- logoterapia
- hipoterapia
- dogoterapia

Najbardziej skuteczne jest oddziaływanie polisensoryczne czyli jednoczesne angażowanie wielu zmysłów. Metody stosowane w terapii pedagogicznej to także:

Metody asymilacji i wiedzy – oparte na aktywności poznawczej. Można tu zaliczyć pogadankę, wykład, prace z podręcznikiem
Metody waloryzacyjne zwane inaczej eksponującymi – powodują one aktywność emocjonalno – artystyczną ucznia. Polegają na stworzeniu takich sytuacji które będą umożliwiały poznanie dziecku systemu wartości oraz nauke wyrażania uczuć.
Metody praktyczne – obejmują ćwiczenia a także realizację zadań wytwórczych
Metody aktywizujące – rozwijają zainteresowania, kształtują umiejętności pracy w grupie, pobudzają twórcze myślenie.

Literatura:
Bogdanowicz M.: Metoda Dobrego Startu, Warszawa 1999.
Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1991.
Bogdanowicz M. Kisiel B. Przasnyska M.: Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, Warszawa 1994.
Kaja B.: Zarys terapii dziecka, Bydgoszcz 2001.
Czajkowska I, Herda K: Zajęcia korekcyjno – kompensacyjne w szkole, Warszawa 2004
Skorek E.M., Red., Terapia pedagogiczna. T. I, Zaburzenia rozwoju psychoruchowego, Kraków, 2005.