Specyfika zaburzeń w komunikacji u osób ze spektrum autyzmu

Specyfika zaburzeń w komunikacji u osób ze spektrum autyzmu

Leo Kanner, który po raz pierwszy opisał autyzm, uważał, iż jednym z istotnych, osiowych objawów tego zaburzenia są nieprawidłowości w zakresie komunikacji językowej. Kanner zwracał uwagę na występowanie u dzieci autystycznych mutyzmu, bądź takiego rodzaju mowy, który nie służył interakcjom społecznym.
Wraz z pojawieniem się systematycznych badań w latach 60., związek trudności w posługiwaniu się językiem z autyzmem uwidocznił się jeszcze bardziej.
Wielu autorów wskazuje na obniżony poziom komunikacji u dzieci autystycznych oraz jego znaczenie w patogenezie tego zaburzenia. Połowa populacji osób autystycznych nie mówi, bądź nie komunikuje się w sposób jasny z punktu widzenia społecznej konwencji.
Rutter pod koniec lat 60. przedstawił tezę, iż mowa jest sferą determinującą rozwój kontaktów społecznych i procesów poznawczych, których zaburzenia odpowiadają za złożoność symptomów autyzmu. Zdaniem autora już sama obecność mowy związana jest z wyższymi zdolnościami intelektualnymi.
Schopler jako jedną z najbardziej charakterystycznych cech autyzmu dziecięcego wymienia zaburzenia w społecznym używaniu języka mówionego i gestów. Upośledzenia tej zdolności dopatruje się w zaburzeniach rozwoju umiejętności społecznych, takich jak brak świadomości obecności słuchacza oraz słabej zdolności adaptacji i zmiany przebiegu dialogu stosownie do otrzymanych informacji zwrotnych.
W DSM-III-R (1987) przy autyźmie wczesnodziecięcym wymienia się następujące zaburzenia komunikacji :
- brak wystąpienia podstawowych form wokalnych jak gaworzenie,
- zaburzenia komunikacji niewerbalnej (mimiki, gestykulacji, ekspresji twarzy) z brakiem komunikacji ocznej,
- niekonwencjonalne formy i użycie treści,
- stereotypowe użycie mowy,
- powtarzanie (echolalia),
- zmianę pierwszej osoby na trzecią w liczbie pojedynczej,
- nieadekwatne uwagi,
- osłabienie umiejętności nawiązywania i podtrzymywania rozmowy przy zachowanej zdolności mówienia.
W DSM-IV (1994) akcentowane są jakościowe zaburzenia w komunikowaniu się, od opóźnionego do całkowitego braku mowy (przy braku kompensacji przez alternatywne sposoby komunikacji), poprzez zaburzoną zdolność do inicjowania i podtrzymywania konwersacji do stereotypowego użycia języka lub języka idiosynkratycznego.
W DSM-V (2013) pojęcie autyzmu zastąpiono pojęciem zaburzeń ze spektrum autyzmu. Obecnie poszczególne ,,rodzaje autyzmu” podzielone są ze względu na natężenie symptomów. Jednym z podstawowych kryteriów diagnostycznych zaburzeń ze spektrum autyzmu są Trwałe deficyty w komunikacji i interakcji społecznej, obecne w wielu kontekstach i sytuacjach, przejawiające się obecnie lub w przeszłości, w następujących obszarach:
1. Deficyty w społeczno-emocjonalnej wzajemności; na przykład: począwszy od nieprawidłowego podejścia społecznego i nieprowadzenia dwustronnej konwersacji, poprzez zmniejszenie dzielenia się zainteresowaniami, emocjami lub afektem, do nieumiejętności nawiązywania i reagowania na interakcje społeczne.
2. Deficyty w niewerbalnych zachowaniach komunikacyjnych wykorzystywanych do interakcji społecznych; na przykład: począwszy od słabo zintegrowanej komunikacji werbalnej i niewerbalnej, poprzez nieprawidłowości w kontakcie wzrokowym, języku ciała oraz deficyty w rozumieniu i stosowaniu komunikacji niewerbalnej, do całkowitego braku mimiki i komunikacji niewerbalnej
W kryteriach diagnostycznych DSM-V jest także mowa o stereotypowej i powtarzalnej mowie, o echolalii i idiosynkratycznym wykorzystywaniu słów i wyrażeń.
Obok nurtu badań zajmujących się szukaniem przyczyn zaburzeń komunikacji u osób ze spektrum autyzmu wysiłki badaczy koncentrują się także na opisie umiejętności komunikacyjnych na tle innych funkcji oraz ich zmianom rozwojowym. Osoby ze spektrum autyzmu gorzej wypadają w skalach werbalnych niż niewerbalnych.).
Podstawowe deficyty językowe w komunikowaniu się dzieci autystycznych (Konstantareas, Webster):
1)Deficyty ilościowe:
- brak mowy:
•z brakiem gestykulacji,
•z elementarną gestykulacją,
- opóźnienia w mowie:
•krótkie (miesięczne),
•długotrwałe (wieloletnie),
- ograniczona mowa:
•tylko łańcuch: bodziec – reakcja,
•bardziej zaawansowane, lecz ograniczone posługiwanie się mową.

2) Deficyty jakościowe:
- echolalia:
•natychmiastowa,
•opóźniona,
- odwracanie zaimków,
- neologizmy,
- metaforyczne użycie języka,
- nieodpowiednie uwagi,
- język stereotypowy,
- defekty w artykułowaniu.
3) Deficyty w pragmatycznym użyciu języka:
- niezdolność do prawidłowego wysławiania się
- brak komunikowania się w stosunku do dorosłych i do rówieśników,
- niezdolność do symbolicznego użycia przedmiotów,
- słabe wyrażanie prozodii dla wyrażenia zamiaru,
- słabe wykorzystanie bodźców wzrokowo - twarzowych w metakomunikacji.
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech osób autystycznych jest brak wykorzystania mowy do komunikowania się. Nie podejmują prób komunikowania się dla samego porozumiewania się z drugą osobą. Nawet jeśli dziecko poprawnie buduje zdania, to ma ono trudności z wykorzystaniem tych umiejętności adekwatnie do sytuacji społecznej.
Na obraz zaburzeń mowy, w zależności od dynamiki zaburzeń autystycznych, wskazuje Hanna Jaklewicz. U dzieci z wczesnym rozwojem autyzmu, zaburzenia mowy pojawiają się przed 12. miesiącem życia. U tych dzieci słabo są wyrażone lub nie występują, wokalizacja odruchowa i gaworzenie. Występująca u nich echolalia bezpośrednia, dotyczy powtarzania pierwszych lub ostatnich sylab wyrazu. Rozumienie mowy jest lepsze niż mowa czynna, która pozostaje na etapie wokalizacji odruchowej. W miarę dorastania pojawiają się proste formy przekazu niewerbalnego, około 5. roku życia mogą pojawić się pierwsze słowa, które nie służą komunikacji interpersonalnej.
W późnej postaci autyzmu (zaburzenia pojawiły się po ukończeniu 12. miesiąca życia) dzieci przechodzą przez fizjologiczne fazy rozwoju mowy, budują proste wyrażenia słowne. Potem nagle następuje szybki regres mowy. Dziecko przestaje formułować proste zdania i posługuje się pojedynczymi wyrazami, które w coraz mniejszym stopniu służą komunikacji interpersonalnej: pojawia się echolalia odwleczona i bezpośrednia. Wypowiedzi echolaliczne wiernie powtarzają intonację i akcent nadawcy, mimo że mogą być odtworzone nawet po kilku miesiącach.
U osób funkcjonujących na wyższym poziomie, występują trudności w używaniu aspektów semantycznych i syntaktycznych. Badania prowadzone przez Bakera i Ruttera wykazały, iż mowa dorastających osób autystycznych o inteligencji w normie, jest bardzo podobna do mowy osób z rozwojową dysfazją odbiorczą. U osób autystycznych częściej niż u dysfatyków występują: zamiana zaimków, echolalia, stereotypowe wypowiedzi, język metaforyczny, nieodpowiednie uwagi, mniejsze wykorzystanie gestykulacji.
Wielu badaczy (m.in. H. Olechnowicz) zwraca uwagę na tendencję do odwracania zaimków u dzieci ze spektrum autyzmu. Często mówią o sobie: ,,ty,” ,,on”, bądź używają swojego imienia, rzadziej natomiast posługują się zaimkiem „ja”. Podłożem tego może być echolalia. Nie ma wystarczających dowodów na to, że odwracanie zaimków zawsze musi stanowić efekt zaburzonego spostrzegania siebie.
U dzieci ze spektrum autyzmu występuje czasami niezgodność w treści nadawanych przez nie komunikatów – nadawane komunikaty wyrażają zupełnie inną treść od zamierzonej.
Dzieci ze spektrum autyzmu kompulsywnie zadają pytania. Dziecko powtarzające wielokrotnie to samo pytanie sprawia często wrażenie jakby nie rozumiało lub nie usłyszało udzielanych mu odpowiedzi. Sytuacja taka jest bardzo uciążliwa dla otoczenia. Zdarza się, że po usłyszeniu odpowiedzi dziecko zadaje kolejne pytanie stanowiące logiczny ciąg, a po jakimś czasie wraca do punktu wyjścia i sytuacja taka powtarza się. Christie sugeruje, że kompulsywne zadawanie pytań może być formą zachowania obronnego dziecka wobec budzącego lęk, niezrozumiałego dlań otoczenia. Bobkowicz-Lewartowska uważa, że częste zadawanie takich pytań może być także pewną formą społecznej stymulacji, chęcią nawiązania kontaktu emocjonalnego.
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech mowy dzieci ze spektrum autyzmu jest echolalia. Błeszyński (za Rimblandem i Wing) echolalię w autyźmie dzieli ze względu na czas reakcji występującej po usłyszanej frazie na:
1) bezpośrednią - powtórzenie dźwięków, wyrazów, zdań natychmiast po usłyszeniu;
2) pośrednią, odroczoną - po pewnym czasie zostaje powtórzona cała zasłyszana treść, np. reklam, wypowiedzi, czy melodii.
Echolalia może nasilać się w sytuacjach niepewnych, gdy pojawia się nieznana osoba lub następuje zmiana otoczenia .
Komunikacja niewerbalna dotyczy ekspresji i rozumienia informacji wyrażonych gestykulacją, mimiką, postawą ciała. Służy podtrzymywaniu komunikacji słownej, jest kontekstem, w którym dokonuje się interpretacja komunikatów słownych. Rolę komunikatu u dzieci ze spektrum autyzmu pełni czasem samouszkodzenie, zachowanie agresywne, krzyk albo płacz. W Polsce badania na temat niejęzykowego porozumiewania się dzieci autystycznych przeprowadziła K. Markiewicz. Oto przedstawiona przez nią klasyfikacja sygnałów komunikacyjnych: znudzenie – gwizdanie, szybkie chodzenie; zniecierpliwienie – gwizdanie, poświstywanie, pokrzykiwanie, cmokanie, głośne pohukiwanie, podskakiwanie, szybkie chodzenie; zadowolenie – popiskiwanie, cmokanie, chrząkanie, pocieranie czoła; komunikowanie potrzeb – popiskiwanie; strach – ciągły krzyk, robienie „wielkich oczu”; złość – ciągły krzyk.
U dzieci ze spektrum autyzmu występują duże trudności w wyrażaniu oraz rozumieniu komunikatów niewerbalnych. Zauważalny jest brak używania gestów do kompensowania problemów, związanych z komunikacją werbalną. W ogóle używają mniej gestów - rzadziej używają gestów do podtrzymania czy nawiązania kontaktów interpersonalnych. Dominują gesty proste, instrumentalne, służące zakończeniu lub uniknięciu interakcji.
Kolejnym elementem zaburzonej w autyźmie komunikacji niewerbalnej, są zakłócenia prozodyczne wypowiedzi (brak odpowiedniej intonacji, właściwej modulacji głosu).
Chociaż mimika dzieci ze spektrum autyzmu jest mało wyrazista, to w grupie tej rejestrowana jest większa ilość i różnorodność emocji negatywnych. Stany nieprzyjemne manifestowane są ogólną pobudliwością ruchową, a także stereotypiami ruchowymi, takimi jak: kiwanie się, uderzanie rękami o ciało.
Podsumowując charakterystykę komunikacji dzieci ze spektrum autyzmu należy stwierdzić, że nie ma dzieci niewyuczalnych, niemówiących, są jedynie bariery komunikacyjne, które muszą przełamać te dzieci i społeczeństwo, aby nastąpiło zrozumienie i pełna akceptacja. Jest to wymóg, aby dziecko autystyczne mogło normalnie, prawidłowo, samodzielnie funkcjonować w społeczeństwie. Społeczeństwo odpowiedzialne jest za stworzenie dla dzieci autystycznych warunków umożliwiających dostosowanie się do norm społecznych, co można dokonać w procesie komunikacji.

Literatura:

1. L. Bobkowicz-Lewartowska, Autyzm wczesnodziecięcy. Zagadnienia diagnozy
i terapii, Kraków 2005,
2. W. Dykcik (red.), Autyzm – kontrowersje i wyzwania, Poznań 1994,
3. C. Grand, Autyzm i Zespół Aspergera, Warszawa 2012,
4. T. Grandin, R. Panek, Mózg autystyczny, Kraków 2016,
5.H. Jaklewicz, Autyzm wczesnodziecięcy. Diagnoza, przebieg, leczenie, Gdańsk 1993,
6. J. Komender, G. Jagielska, A. Bryńska, Autyzm i Zespół Aspergera, Warszawa 2014,
7. M. Korendo, Językowa interpretacja świata w wypowiedziach osób z zespołem Aspergera, Kraków 2013,
8. K. Markiewicz, Kompetencje i dysfunkcje komunikacyjne osób z ASD – ujęcie rozwojowe [w :] Autyzm i AAC. Alternatywne i wspomagające sposoby porozumiewania się w edukacji osób z autyzmem pod red. B.B. Kaczmarek, A. Wojciechowskiej, Kraków 2015,
9. J. Morrison, DSM-5 bez tajemnic, Kraków 2013,
10. E. Notbohm, V. Zysk, 1001 porad dla rodziców i terapeutów dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera, Kraków 2016,
11. E. Pisula, Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia, Warszawa 2000,
12. E. Pisula, Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia, Gdańsk 2010.