Agresja - formy i przejawy

„Najważniejszym z ludzkich wysiłków jest dążenie do przestrzegania norm moralnych. Od tego zależy nie tylko nasza wewnętrzna równowaga, ale wręcz samo nasze istnienie. Moralność sprawia, że życie staje się piękne i godne”. A. Einstein.

„Agresja – formy i przejawy"

Termin agresja wywodzi się z języka łacińskiego, gdzie „agressio” oznacza napad, a „agresor” - rozbójnika. Autorzy zajmujący się problemem agresji w podobny sposób definiują to pojęcie. Zachowaniem agresywnym nazywa się: zachowanie przybierające formę ataku skierowanego przeciw określonym osobom lub rzeczom1. Jednak nie wszyscy uważają, iż zjawisko to ma charakter wrogi. Przykład takiego odmiennego rozumienia stanowi definicja z Międzynarodowego Słownika Webstera, opisująca agresję jako: „...poruszanie się naprzód. Cel ruchu nie ma znaczenia. Może to być zamierzenie przyjazne lub wrogie”2.
W zachowaniach agresywnych wyróżnia się podmiot agresji i jej przedmiot. Podmiotem agresji może być osoba lub grupa osób, u których zauważa się zachowania agresywne, natomiast przedmiotem agresji są osoby lub rzeczy, na które jest kierowane agresywne zachowanie. Ze względu na podmiot agresję można podzielić na indywidualną i grupową. Podmiotem agresji indywidualnej jest osoba, która kieruje swoje działania w różny sposób odnoszący się do rożnych przedmiotów. Agresja grupowa skierowana jest na inne grupy lub poszczególne jednostki. Agresja powstaje z wielu różnych powodów, ze względu na które wyróżnia się trzy główne rodzaje agresji:
- obronną – w razie zagrożenia bądź ataku z zewnątrz;
- instrumentalną – dla realizacji celów, praktycznych, symbolicznych, ideologicznych;
- dla przyjemności – może pochodzić z agresywnej aktywności, bądź z efektu czynności.
Agresję często łączy się z frustracją, która ją wywołuje, powodując rozluźnienie napięcia emocjonalnego. Najbardziej typowymi przejawami agresji są:
- agresja w stosunku do rzeczy lub osób postronnych, bardzo charakterystyczna dla jednostek niedostosowanych społecznie, impulsywnych i negatywnie ustosunkowanych do środowiska;
- agresja skierowana na własną osobę, gdzie jednostka ma poczucie winy i gotowa jest ponieść karę lub sama ją sobie wymierzyć;
- agresja impunitywna, polegająca na pozorowaniu przeciwstawnych reakcji, jednostka skarcona lub ukarana stwarza pozory, że jest jej to obojętne.

Formą agresji jest przemoc, czyli zachowanie wykorzystujące nierównowagę sił, agresywne i jednocześnie destruktywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób, w którego wyniku inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych3. Jest to bezpośrednie oddziaływanie jednego człowieka na drugiego w celu zmuszenia. go, wbrew jego woli, do zmiany zachowań, zmiany systemu wartości bądź poglądów w jakiejś sprawie. Działanie takie stwarza sytuacje zagrażające bezpieczeństwu fizycznemu lub psychicznemu. Przemoc powstaje w wyniku silnych emocji, a1e czasem jest działaniem ściśle i dokładnie zaplanowanym zarówno pod kątem doboru ofiar, zastosowanych form przemocy, jak też i celów, które napastnik zamierza osiągnąć.
Przemoc jest zawsze intencjonalna4, narusza prawa i dobra osobiste jednostki, zawsze powoduje szkody. Jej cechą charakterystyczną jest tendencja do powtarzania się. Często przejawy przemocy są rozpaczliwym zagłuszeniem poczucia niemocy jednostki. Za przemoc zawsze odpowiedzialny jest sprawca — bez względu na to, co zrobiła ofiara. Niektóre groźby werbalne są już w istocie aktami przemocy, stanowiąc przejaw agresji psychicznej.

D.J., Flannery6 przedstawia sześć kategorii czynników zachowań agresywno-przemocowych:
1. Czynniki wrodzone, w tym - urazy okołoporodowe {np. niedotlenienie wywołane przedłużającym się porodem lub związane z zaburzeniami oddychania u noworodka itp.) oraz cechy temperamentalne, objawiające się: impulsywnością - nadaktywnością, słabą samokontrolą, rozproszeniem uwagi, małą plastycznością i łatwym popadaniem we frustrację.
2. Obniżone możliwości intelektualne, zwłaszcza werbalne. Wiążą się z tym niskie osiągnięcia szkolne, słaba zdolność rozumienia relacji międzyludzkich oraz błędne rozpoznawanie i ocenianie sytuacji społecznych, mała zdolność rozwiązywania problemów i deficyty innych umiejętności społecznych. Efektem może być słabsza pozycja w grupie rówieśniczej i mniejsza więź ze szkołą.
3. Błędy wychowawcze rodziców we wczesnym okresie rozwojowym dziecka: przyzwolenie na atak, a nawet prowokowanie agresji (mały agresor jest zabawny; brak wytyczonych granic dla zachowań dziecka, a w przypadku wyrażania dezaprobaty — brak odwoływania się do wartości i norm społecznych (komunikaty typu: „Jasiu, nie bij chłopczyka, bo się spocisz, zamiast: Nie wolno nikogo bić, ponieważ wyrządza się komuś krzywdę”). Wczesne utrwalenie zachowań agresywnych i antyspołecznych.
4. Poważna dysfunkcja rodziny: przyczyną dysfunkcyjności może być uzależnienie u jednego lub obojga rodziców od alkoholu, narkotyków lub innych substancji, przewlekłe choroby {zwłaszcza psychiczne), działania kryminalne rodziców lub ich pobyt w więzieniu. Wiąże się z tym zaniedbywanie i odrzucenie dziecka, częste i surowe, acz niekonsekwentne i nieefektywne karanie oraz przemoc. Dziecko żyje w klimacie obojętności albo wrogości, toteż ma tendencję do interpretowania zachowań innych ludzi jako wrogie i przypisywania im złych intencji.
5. Doświadczanie przemocy w bliskim środowisku: ze strony rówieśników lub personelu szkoły, sąsiadów; obserwacja aktów przemocy w szkole czy miejscu zamieszkania. Efektem jest stały wzrost poczucia zagrożenia.
6. Duża ekspozycja agresji i przemocy w mediach: efektem jest przekonanie, że zachowania agresywne i akty przemocy są normą, a także przekonanie o powszechnej akceptacji przemocy czy nawet współzawodnictwie w zachowaniach agresywnych; obniżona wrażliwość na przemoc i jej konsekwencje; rozwój „syndromu podłego świata" (spadek zaufania do ludzi, strach przed atakiem, potrzeba chronienia siebie, reagowanie agresją z wyprzedzeniem „na wszelki wypadek").

Przemoc to nie tylko problem ofiary i sprawcy. Jej skutki dotykają całego społeczeństwa, a co gorsza - istnieje duże prawdopodobieństwo, że będą odczuwane przez wiele pokoleń. Dzieci będące ofiarami przemocy w rodzinie w życiu dorosłym przejawiają wyniesione z domu agresywne wzory zachowań.
„Osoby, wobec których stosowano przemoc emocjonalną w dzieciństwie, uciekają się do niej potem, przechodząc z pozycji ofiary na pozycję sprawcy”.
Cechą charakterystyczną dorosłych maltretowanych emocjonalnie na wczesnych etapach rozwoju osobowości są negatywne oczekiwania w stosunku do innych oraz nieufność przeniesiona z doświadczeń wczesnodziecięcych, jak również ucieczka. w świat narkomanii, alkoholizmu i przestępczości.
Ofiary przemocy emocjonalnej mają niską samoocenę. Jeśli do przemocy dochodziło w rodzinie, czują się winne, psychicznie uzależnione od rodziców. Doświadczający nadużyć emocjonalnych charakteryzują się zaburzeniami poczucia tożsamości, silną potrzebą kontrolowania innych, alienacją. Często popadają w depresje, są nerwowi, izolują się od otoczenia, są samotni Nieustannie starają się wszystko robić dobrze, stale się obserwują, dążą do perfekcjonizmu.
Człowiek rodzi się z gotowym, niezbędnym do życia instynktem - instynktem walki. Pobudza do zachowań umożliwiających zaspokojenie potrzeb człowieka, skłania do obrony przed atakiem i umożliwia utrzymanie stanu posiadania. Czynniki przeciwdziałające przejawom instynktu agresji to strach przed karą i użyciem siły. Pod ich wpływem jednostka stosuje mechanizmy obronne, które nadają przejawom agresji formy nieszkodliwe - dozwolone społecznie, a nawet pozytywne. Najważniejszym z nich jest sublimacja, dzięki której uczucia agresywne mogą wyrażać się w zwalczaniu trudności, działaniu twórczym czy też poświęceniu d1a powszechnego dobra.
Niezwykle potrzebne jest kształtowanie za pomocą środków pedagogicznych umiejętności wyrażania tzw. emocji negatywnych - agresji i wybuchów złości „Wściekłość”, jest stanem wysokiego, wewnętrznego napięcia, które musi być rozładowane. Ten, kto wciąż trzyma swoje uczucia w ryzach, traci swoją żywotność i nie daje otoczeniu najmniejszej szansy na ustosunkowanie się do swych przeżyć. Kto chce żyć w zgodzie z innymi, musi najpierw nauczyć się kłócić? Życie w „wiecznej harmonii", nieautentycznej, budowanej na nieszczerej komunikacji, to nie tylko koszmar, ale i - przede wszystkim - nuda. Różnice przekonań dodają mu pikanterii, ale muszą być podane bez wzajemnego obrażania się i wyrządzania krzywd. Tych umiejętności należy dzieci i młodzież nauczyć.

Bibliografia

1. Jachym M., Przejawy zachowań agresywnych dzieci w środowisku szkolnym - przyczyny i następstwa ich występowania, (w:] Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, (red) Papież J., Płukis A, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń I998, s. 292.
2. Kmiecik Baran K, Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno psychologiczne, PWN, Warszawa 2000, s. 19.
1. 3.Kmiecik BaranK, op. cit.
3. Mellibruda J., Oblicza przemocy, „Remedium" 12/1993.
4. Flannery D.J. Huff C.R, Youth violence: prevention, intervention and social policy, Washington American Psychiatric Press I999.
5. Cofer Ch.N., Appley M.H., Motywacja i badanie, Warszawa 1972, s. 630-632.
6. Rylke H., Pokolenie zmian. Czego boją się dorośli?, WSiP, Warszawa 1999, str. 4Q
7. Chmieieńska L., Gdy rodzina potrzebuje pomocy, Warszawa 1990, s. 9.