Propozycja terapii logopedycznej dziecka 6-letniego z pararotacyzmem

KUJAWSKO- POMORSKA SZKOŁA WYŻSZA
W BYDGOSZCZY

STUDIA PODYPLOMOWE
W ZAKRESIE:
LOGOPEDIA
Jolanta Przywitowska
Numer albumu: SPOD 5323

PROPOZYCJA TERAPII LOGOPEDYCZNEJ
DZIECKA 6- LETNIEGO Z PARAROTACYZMEM

Praca przyjęta Praca końcowa napisana
pod kierunkiem
Data i podpis promotora DR MAŁGORZATY KARWOWSKIEJ

BYDGOSZCZ 2016

Spis treści:
Wstęp str.
Rozdział I Rotacyzm- charakterystyka wady wymowy z zakresu dyslalii
1. Pojęcie dyslalii w świetle literatury........................................ 5
1.1 Przyczyny dyslali........................................ 6
1.2. Rodzaje dyslalii........................................ 9
1.2.1. Pojęcie i rodzaje rotacyzm........................................ 12
1.2.2. Przyczyny pararotacyzmu........................................ 15
1.2.3. Istota pararotacyzmu........................................ 17
1.2.4. Profilaktyka i zapobieganie pararotacyzmowi........................................ 18

Rozdział II Diagnoza i terapia dzieci z pararotacyzmem

2.1. Pojecie diagnozy i terapii logopedycznej w świetle literatury........................ 20
2.2. Postępowanie diagnostyczne........................................ 24
2.3. Etapy i metody terapii logopedycznej........................................ 25

Rozdział ł II Studium indywidualnego przypadku

1. Opis ( biografia przypadku)........................................ 30
2. Identyfikacja problemu........................................ 31
3. Diagnoza kauzalna i funkcjonalna........................................ 32
4. Podejmowane działania.( Program terapii logopedycznej)............................ 39
4.1. Przykładowe scenariusze realizowanego programu usprawniania logopedycznego......47
5. Prognoza........................................ 51
Wnioski i zakończenie........................................ 52
Bibliografia........................................ 53
Spis tabel........................................ 55
Aneksy

Wstęp

Mowa jest najbardziej charakterystyczną i istotną cechą człowieka. Dzięki tej umiejętności właściwej jedynie dla naszego gatunku, możemy porozumiewać się za pomocą pojęć, czyli symboli. Mowa związana jest z ogromnym obszarem działań każdego człowieka i w istotny sposób wpływa na kształtowanie się jego osobowości. Wśród wielu aspektów mowy opanowanie właściwej techniki mówienia oraz wyraziste wymawianie głosek i słów są niezbędnym warunkiem jej prawidłowego funkcjonowania.
Problem dzieci z wadliwą wymową występuje nie od dziś. Współczesne przedszkola i szkoły walczące o jak najlepsze wyniki nauczania. Oprócz uczniów osiągających bardzo dobre wyniki z bogatym słownictwem, wspaniale wypowiadających się ma też drugą grupę uczniów, którzy mają wadliwą wymowę, ubogie słownictwo, trudności w nauce czytania i pisania.
Wada wymowy to nie tylko problem samego dziecka. Poprawna wymowa daje dziecku większą szansę na sukces szkolny i pozwala uniknąć niepotrzebnych stresów. Problem z wymową niepokoi również rodziców i nauczycieli, ponieważ pociąga za sobą konsekwencje psycho-społeczne. Dziecko nie może ukryć swojej wady wymowy przed rówieśnikami, bo mowa nie jest sprawą intymną, ale jako łącznik między ludźmi jest zjawiskiem jawnym społecznie. Trzeba pamiętać, że nieprawidłowości artykulacyjne utrudniają nie tylko sytuację szkolną dziecka, ale i środowiskową - są bowiem często powodem drwin ze strony rówieśników, czego następstwem mogą być zaburzenia zachowania dziecka z wadą wymowy.
Prawidłowa wymowa ma również wpływ na procesy percepcyjne, w szczególności na naukę czytania i pisania, dlatego należy starać się, aby zaburzenia artykulacyjne zostały skorygowane zanim dziecko pójdzie do szkoły.
W swojej wieloletniej pracy pedagogicznej z dziećmi młodszymi niejednokrotnie widziałam trudności, z jakimi borykały się dzieci z wadami wymowy. Praca ta poświęcona jest opisowi i analizie postępowania logopedycznego z dzieckiem, u którego występuje wada wymowy w postaci pararotacyzmu – głoska /r /jest zastępowana prawidłowo wymawianą głoską /l/.Dziecko obecnie uczęszcza do grupy przedszkolnej dzieci 6-letnich. Jest to studium indywidualnego przypadku dziecka, które posiada diagnostykę pedagogiczną stwierdzającą rozwój intelektualny w ramach normy. Celem mojej pracy jest zaprezentowanie terapii logopedycznej dziecka 6-letniego ze wskazaną powyżej wadą wymowy.
Praca składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym rozdziale przedstawiłam pojęcie dyslalii w świetle literatury. Omówiłam pojęcie rotacyzmu i pararotacyzmu jego przyczyny i profilaktykę. Rozdział drugi poświęciłam diagnozie i terapii logopedycznej. Wyjaśniłam pojęcie diagnozy i terapii, omówiłam jej etapy, metody wywoływania głosek oraz zasady, jakimi powinien kierować się w swojej pracy logopeda, by w rezultacie ustalić diagnozę logopedyczną.W rozdziale trzecim dokonałam biografii dziecka , zidentyfikowałam problem a także dokonałam szczegółowej diagnozy dziecka. Zaproponowałam również program terapii logopedycznej dla dziecka z para rotacyzmem.

ROZDZIAŁ I.
ROTACYZM – CHARAKTERYSTYKA WADY WYMOWY Z ZAKRESU DYSLALII
1.Pojęcie dyslalia w świetle literatury
Termin dyslaliia pochodzi z greckiego dys - „ zaburzenie”; lalia- „ mowa”. Terminem
„- dyslalia” po raz pierwszy posłużył się w 1823 r. profesor Uniwersytetu Wileńskiego Józef Frank.
Genowefa Demelowa definiuje dyslalię jako nieprawidłowość w realizacji jednego, kilku, kilkunastu a nawet wszystkich dźwięków, dotyczy dźwiękowej strony języka objawiających się zniekształceniem głosek (deformacją) zastępowaniem głosek (substytucją), opuszczaniem głosek (elizją). Końcowy stan dyslalii nazywa bełkotem. Zachowane są: rytm, melodia, akcent, sama wymowa jest jednak zatarta, mało zrozumiała lub zupełnie nie zrozumiała .
Pod tym jednym pojęciem kryją się różnego rodzaju zaburzenia i wady artykulacyjne spowodowane różnorodnymi czynnikami.
Znaczne zróżnicowanie terminologiczne, różny zakres i rozumienie tych samych terminów to dość częste zjawisko w polskiej logopedii. W przypadku dyslalii zróżnicowanie to wynika z różnego zakresu pojęcia dyslalii oraz pewnej tradycji, która wyrosła na gruncie lingwistyki strukturalnej. W opracowaniach polskiej literatury przedmiotu dyslalia jest najczęściej rozpatrywana dwojako, co wynika z odmiennego określenia tego terminu przez twórców współczesnej logopedii: Ireny Styczek i Leona Kaczmarka.
Irena Styczek zalicza dyslalie do grupy zaburzeń mowy spowodowanych uszkodzeniem struktur korowych. Dyslalia rozumiana jest jako końcowa lub częściowa ( mniej nasilona) postać alalii, czyli niedokształcenie mowy charakteryzujące się brakiem umiejętności mówienia i rozumienia, powstałe przed ukształtowaniem się mowy i uniemożliwiające jej normalny rozwój .
Leon Kaczmarek w autorskiej klasyfikacji zaburzeń mowy zalicza dyslalię do zniekształceń substancji w płaszczyźnie segmentalnej, czyli do wad wymowy. Nazwą „ dyslalia” określa wadliwa realizacje fonemów odbiegającą od ustalonej przez zazwyczaj społeczne normy, tak definiowane pojęcie dyslalii wymaga ustalenia czym są wady wymowy .
Anna Sołtys – Chmielowicz odróżnia te dwa terminy, określając błędy wymowy tak jak wady, jako realizacje fonemów niezgodnie z normą ortofoniczną, ale ich przyczyna jest najczęściej brak znajomości normy lub nawykowe ich nieprzestrzeganie, gdy elementy gwarowe są bardzo silnie zakorzenione w podświadomości .
W opinii wielu autorów w terminie „- dyslalia” zawierają się wszelkie zaburzenia artykulacyjne. Chodzi tu zarówno o te, które są wynikami wolniejszego tempa i rytmu zwoju, jak i te, które towarzysza poważnym schorzeniom. Pojęciem tym określa się pojedyńcze formy zaburzeń w realizacji dźwięków mowy, a także formy, które występują wspólnie z innymi zaburzeniami a zaburzenia artykulacyjne są tylko jednym z objawów . Te liczne zmiany w zakresie pojęcia „ dyslalia” sprawiają, że raz jest ona traktowana jako zaburzenie języka a innym razem jako zaburzenie artykulacji lub też jako zaburzenie rozwoju języka.
Według Hanny Mierzejewskiej i D. Emiluty Rozya dyslalia to zaburzenie mowy charakteryzujące się zakłóceniami dźwięków mowy, którym nie towarzyszą inne patologiczne zjawiska językowe. Termin ten powinien odnosić się tylko do przypadków:
• które są związane z nieprawidłową budową narządów mowy, słuchu i zlokalizowane są na obwodzie;
• w których zaburzenia artykulacyjne są jedynym, izolowanym objawem zaburzeń mowy lub zaburzeń rozwoju mowy:
• które nie są wynikiem uszkodzeń lub dysfunkcji zlokalizowanych na wyższych (niż obwodowe) piętrach mechanizmów mowy, ani też nie wynikają z deprywacji środowiskowej .

1.1 Przyczyny dyslalii

Problem dzieci z wadliwą wymową występuje nie od dziś. Barbara Sawa przyczyn dyslalii upatruje w zaburzeniach pochodzenia obwodowego, spowodowanych nieprawidłową budową receptora słuchowego lub aparatu artykulacyjnego oraz w zaburzeniach pochodzenia ośrodkowego, gdy przyczyna leży w nieprawidłowej strukturze lub nieprawidłowym działaniu ośrodkowego układu nerwowego.
Zaburzenia pochodzenia ośrodkowego mają dwojaki wpływ na mowę:

• albo uniemożliwiają prawidłowe różnicowanie słuchowe dźwięków na skutek obniżonej sprawności korowej części analizatora słuchowego,

• albo uniemożliwiają prawidłowe różnicowanie czuciowe i wykonywanie ruchów artykulacyjnych na skutek obniżonej sprawności różnicowania kinestetycznego w mięśniach artykulacyjnych .

Trudności w różnicowaniu dźwięków mowy powodują niewłaściwe ich wypowiadanie,
ponieważ dziecku brakuje naturalnych informacji słuchowych regulujących pracę narządu
artykulacyjnego. Konsekwencją trudności w różnicowaniu kinestetycznym z ruchami artykulacyjnymi jest niemożność prawidłowego wybrzmiewania dźwięków. Chociaż dziecko wie jak brzmi określony dźwięk, to nie potrafi tak ułożyć narządów artykulacyjnych, by ten dźwięk powstał. W tym wypadku brakuje też naturalnych informacji o ruchach własnych narządów mowy.
W przypadku zaburzeń pochodzenia obwodowego występuje wadliwe różnicowanie
dźwięków spowodowane nieprawidłową budową receptora słuchowego lub niezdolnością
dziecka do wykonania określonego ruchu artykulacyjnego wskutek nieprawidłowej budowy aparatu artykulacyjnego np. nieprawidłowy zgryz. Autorka nie uwzględnia jako przyczyny dyslalii czynników społecznych (wpływ środowiska na powstawanie wad wymowy) .
Stanowisko zakładające różnorodność przyczyn dyslalii zajmuje również Halinę Spionek, która uważa, że dyslalia nie jest jednostką chorobową, lecz zespołem objawów o zróżnicowanej etiologii .
Z powyższych informacji wynika, że istnieje wiele stanowisk na temat przyczyn dyslalii.
Do najczęściej wymienianych przyczyn zalicza się:
1.Zmiany autonomiczne aparatu artykulacyjnego, czyli:
• nieprawidłowa budowa języka;
• nieprawidłowa budowa podniebienia;
• zniekształcenia zgryzu;
• anomalia zębowe;
• przerost trzeciego migdałka;
• polipy;
• skrzywienie przegrody nosowej;
• przerost śluzówki nosa.

2.Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy:
• niska sprawność warg i języka;
• zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe;
• trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady;
• nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego;
• brak pionizacji języka.

3.Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:
• zaburzenia analizy i syntezy słuchowej;
• wybiórcze upośledzenie słuchu;
• obniżenie słyszalności;
• zaburzenia słuchu fonematycznego;

4. Niesprzyjające warunki do uczenia się mowy związane z czynnikiem społecznym;
• nieprawidłowe wzorce wymowy;
• nieprawidłowa atmosfera, styl wychowania i postawy rodziców.

5. Uszkodzenie ośrodków i dróg nerwowych unerwiających narządy mowne.
6. Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego.
7. Przyczyny psychiczne.
8. Opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka.

Przedstawione przez różnych autorów stanowiska pokazują, że dyslalie mogą być
wywoływane przez czynniki natury egzogennej, jak i endogennej .

1.2 Rodzaje dyslalii

W podziałach dyslalii uwzględnia się następujące kryteria:
1. Ze względu na liczbę nieprawidłowo realizowanych cech dystynktywnych głoski wyróżnia się :
a) dyslalię prostą- nieprawidłowa realizacja jednej cechy dystynktywnej fonemu
b) dyslalię złożoną- nieprawidłowa realizacja kilku cech dystynktywnych
2. Ze względu na liczbę głosek nieprawidłowo artykułowanych:
a) dyslalia jednoraka- nieprawidłowa artykulacja jednej głoski,
b) dyslalia częściowa- wadliwa artykulacja kilku głosek,
c) dyslalia wieloraka- wadliwa artykulacja wielu głosek,
d) dyslalia całkowita- wadliwa artykulacja samogłosek i spółgłosek wielu stref artykulacyjnych, a mowa jest zupełnie niezrozumiała zachowane są jedynie rytm i melodia .
3. Ze względu na liczbę zaburzonych stref artykulacyjnych:
a) dyslalia monomorficzna- zaburzona artykulacja głosek tylko z jednej strefy artykulacyjnej np. ś,ź,ć,dź.,
b) dyslalia polimorficzna - zaburzona artykulacja głosek kilku stref artykulacyjnych.
4. Ze względu na sposób wadliwej realizacji dźwięku:
a) mogilalia- polega na elizji głoski lub głosek, przy czym elizja to zjawisko językowe polegające na braku realizacji jakiegoś fonemu w postaci osobnego segmentu ( głoski),
b) paralalia - polega na substytucji głoski lub głosek, przy czym substytucja jest zjawiskiem językowym polegającym na realizacji jakiegoś fonemu mieszczącej się w polu realizacji innego fonemu,
c) dyslalia właściwa- polega na deformacji głoski lub głosek, przy czym deformacja ( zniekształcenie) to zjawisko językowe polegające na realizacji jakiegoś fonemu wykraczającej poza właściwe pole realizacji tego fonemu, a zarazem nie mieszczącej się w polu realizacji innych fonemów , np. głoski międzyzębowe, boczne, różnie zlokalizowane dźwięki wibracyjne.
5. Ze względu na nazwę głoski (głosek) nieprawidłowo artykułowanej:
a) sygmatyzm, czyli nieprawidłowa realizacja spółgłosek dentalizowanych wszystkich trzech szeregów:
I - ciszącego, tj. ś, ź, ć, dź;
II - syczącego, tj. s, z, c, dz;
III - szumiącego, tj. sz, ż, cz, dż.
oraz t, d, n
b) rotacyzm, czyli nieprawidłową realizacja głoski r ,
c) kappacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski k ,
d) gammacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski g ,
e) kikanie- zaburzona artykulacja głoski ki np. cuker zamiast cukier,
f) giganie- zaburzona artykulacja głoski gi np. Gewont zamiast Giewont,
g) lambdacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski l ,
h) betacyzm - nieprawidłowa realizacje głosek b i/lub p,
i) wymowę bezdźwięczną – polegająca na braku realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniu ich odpowiednikami bezdźwięcznymi lub realizowaniu głosek dźwięcznych jako głoski półdźwięczne
j) rynolalia- to zaburzenia artykulacji oraz zaburzenia barwy głosu w następstwie wadliwego rezonansu nosowego
6. Ze względu na długość ciągu fonicznego, który jest nieprawidłowo realizowany:
a) dyslalia głoskowa- występowanie trudności w prawidłowym wypowiadaniu niektórych głosek,
b) dyslalia sylabowa- badany opuszcza lub wstawia sylaby, przy zachowanej możliwości prawidłowej artykulacji izolowanych głosek,
c) dyslalia wyrazowa- nieprawidłowa wymowa określonego wyrazu, pomimo istniejącej możliwości prawidłowego wymawiania wszystkich głosek w tym wyrazie,
d) dyslalia zdaniowa- badany nie potrafi ze znanych mu wyrazów zbudować zdania.
7. Ze względu na częstość pojawiania się zaburzonej artykulacji w określonych sytuacjach komunikacyjnych:
a) dyslalia stała- występowanie nieprawidłowości w każdej sytuacji komunikacyjnej,
b) dyslalia niestała- występowanie nieprawidłowości tylko w niektórych sytuacjach np. tylko w mowie spontanicznej,
8. Ze względu na występowanie zaburzonej artykulacji w określonych pozycjach wokalicznych oraz sąsiedztwach fonetycznych:
a) dyslalia konsekwentna-występowanie stałego sposobu wadliwej artykulacji bez względu na sąsiedztwo fonetyczne i pozycję wokaliczną głoski,
b) dyslalia niekonsekwentna- występowanie różnych sposobów wadliwej artykulacji ( w nagłosie, śródgłosie lub wygłosie, albo tylko
w niektórych sąsiedztwach fonetycznych.
9. Ze względu na stopień utrwalenia się zaburzonej artykulacji:
1. dyslalia uporczywa- charakteryzuje się stałym i konsekwentnym występowaniem zaburzeń artykulacji,
2. dyslalia nie uporczywa- charakteryzuje się niestałym i niekonsekwentnym występowaniem zaburzeń artykulacji i tylko w niektórych sytuacjach, niektórych pozycjach wokalicznych oraz sąsiedztwach fonetycznych,
10. Ze względu na pochodzenie przyczyny:
a) dyslalia centralna,
b) dyslalia obwodowa,
c) dyslalia audiogenna,
d) dyslalia asocjalna,
e) dyslalia środowiskowa,
f) dyslalia sprzężona .
11. Ze względu na rodzaj przyczyny wywołującej zaburzenia artykulacji:
a) dyslalia funkcjonalna- spowodowana nieprawidłowym funkcjonowaniem narządów mowy przy braku uszkodzeń organicznych,
b) dyslalia organiczna- spowodowana uszkodzeniem obwodowych narządów mowy.
12. Ze względu na wiek osoby, u której występują zaburzenia artykulacji:
a) dyslalia fizjologiczna- związana z nieukończonym rozwojem mowy dziecka,
b) dyslalia faktyczna- występuje u osób, u których proces kształtowania mowy jest już względnie ukończony .

1.2.1. Pojęcie i rodzaje rotacyzmu
Rotacyzm (od greckiej litery rho, łacińskie rhotacismus) lub reranie to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji fonemu /r/ należy do jednej z najczęściej spotykanych u dzieci wad artykulacyjnych .
Anna Sołtys – Chmielowicz dodaje, że w pararotacyzmie głoska /r/ bywa opuszczana, zastępowana przez inne głoski np: /j/, / l/ lub dwugłoskę / r/, /l/, wymawiane w sposób obcy polskiej fonetyce. Zniekształcona wymowa /r/ przybiera różnorodną postać, ze względu na to, że /r/ może występować jako dźwięk wibracyjny, jak i bez żadnej wibracji, może powstawać w każdej części kanału ustnego, od warg poczynając, a kończąc na krtani .
Ewa Małgorzata Skorek podkreśla, że głoska / r/ to trudny dźwięk pod względem artykulacyjnym, ponieważ podczas artykulacji koniuszek języka „zmuszany” jest do wibracji. Wymaga to elastyczności tego narządu oraz szybkości i precyzji jego ruchów. Za trudnościami artykulacyjnymi przemawiają także złożony układ języka, gdzie każda część zajmuje inne położenie oraz najkrótszy ze wszystkich głosek czas trwania artykulacji
( iloczas) .
Jak powyżej wspomniałam nieprawidłowe realizacje fonemu /r/ należą do jednych z najczęściej spotykanych u dzieci wad artykulacyjnych. Wady te określane są jako rotacyzm lub reranie.
Wyróżniamy trzy formy wadliwej realizacji tej głoski:
• Mogirotacyzm (elizja) – opuszczanie dźwięku r po 5-6 roku życia; jest to bardzo rzadko spotykana postać zaburzeń artykulacyjnych, w przypadku gdy dziecko w miejscu r nie wstawia żadnego innego dźwięku mówimy o mogirotacyzmie całkowitym, gdy wypowiada nieartykułowany dźwięk jest
to postać częściowa. Przykład: rano – ano, ryba - yba
• Pararotacyzm (substytucja) - zastępowanie dźwięku r po 5-6 roku życia innymi dźwiękami, najczęściej l, j rzadziej d, ł, w;
Pararotacyzm znacznie utrudnia porozumiewanie się, gdyż powoduje powstawanie wielu homonimów np. bój, ból zamiast bór. Zastępowanie r innymi głoskami, nie zawsze jest patologią. Substytucje w postaci łatwiejszych do wymówienia głosek ( l, j – głównie) spotykane są u małych dzieci i do 5-6 roku życia, stanowią cechę rozwojową fonetycznego aspektu mowy, jest to zjawisko rozwojowe. Jednak w przypadku gdy 5 –latek zamienia głoskę r na głoskę j , zalecałabym już pracę z logopedą.
• Rotacyzm właściwy (deformacja) – to zdeformowane brzmienia dźwięku /r/, na skutek zmiany miejsca artykulacji drgania, które wytwarzane jest np: przez języczek
( zakończenie podniebienia miękkiego), wargi czy policzki. W ten sposób generowany jest dźwięk nie występujący w systemie fonetycznym języka polskiego .
Ze względu właśnie na miejsce artykulacji rozróżniamy różne rodzaje rotacyzmu właściwego
1. Rotacyzm. języczkowy (rhotacismus uvularis) rotacyzm uwularny,tzw. r-uwularne, r- języczkowe, r- francuskie) artykulacja polega na wibracji języczka, będącego przedłużenia podniebienia miękkiego, przy uniesionym podniebieniu miękkim, a język pozostaje w pozycji neutralnej.

2. Rotacyzm niepełny- artykulatory znajdują się na właściwych dla realizacji głoski/r/ miejscach, lecz czubek języka wykonuje tylko jedno uderzenie; w takiej sytuacji nie jest możliwe przedłużenie trwania dzwięku, który przypomina d- dziąsłowe, rózni się od niego czasem trwania, sposobem wykonywania zwarcia, oraz kształtem i układem przodu języka.

3. Rotacyzm językowy boczny (rhotacismus marginale)- jest bardzo zbliżony do rotacyzmu, niepełnego, różnica polega na tym, że trakcie realizacji głoski, osoba wymawiająca ją nie jest w stanie przedłużyć drgań, lecz artykulacja przodu języka wykonana jest słabo i nieprecyzyjnie; ponadto dołączają się do niej dalsze części przodu języka po stronie lewej bądź prawej; strumień powietrza przedostaje się między boczną krawędzią języka dziąsłami górnymi; generowany dźwięk przypomina /I/.

4. Rotacyzm wargowy- (rhotacismus labialis),( rotacyzm labialny, reranie bilabialne,
r- furmańskie, r- wargowe, r ku czerskie) taka forma występuje bardzo rzadko, polega ona na drganiu obu warg lub wargi górnej.

5. Rotacyzm wargowo – zębowy (rhotacismus labiodentalis), ( rotacyzm labiodentalny) polega na wibracji powstałej między wargą górną , bądź dolną a siekaczami górnymi bądź dolnymi.

6. . Rotacyzm międzyzębowy (rhotacismus interdentalis),( rotacyzm interdentalny, reranie międzyzebowe) w czasie artykulacji czubek języka jest wsunięty między zęby dolne i górne.

7. Rotacyzm policzkowy (rhotacismus buccalis),(r- policzkowe) w czasie generowania dźwięku , pod wpływem strumienia powietrza skierowanego w bok, drga jeden policzek.

8. Rotacyzm podniebienny (rhotacismus velaris)( rotacyzm welarny, rotacyzm podniebienny, reranie podniebienne, r-welarne) wadliwa artykulacja powstaje w wyniku zbliżenia podniebienia miękkiego do tylnej części języka.

9. Rotacyzm gardłowy (rhotacismus pharyngealis),( grasejowanie, r- gardłowe, r- laryngalne) polega na tym, że nasada języka zbliża się do tylnej strony gardła.

10.Rotacyzm krtaniowy (rhotacismus laryngealis) podczas wymowy drgają fałdy głosowe.

11. rotacyzm nosowy (rhotacismus nasalis), ( r- nosowe) wadliwa artykulacja powstaje przy niedostatecznie zamkniętym przejściu do jamy nosowej; wytworzony dźwięk przypomina ŋg.

12. Rotacyzm hiperpoprawny- rotacyzm stridensalny, r- świszczący) powstaje w wyniku przesadnej, przedłużonej wymowy /r/ liczącej najczęściej 5-6 wibracji .

1.2.2 Przyczyny pararotacyzmu

Ze względu na mnogość czynników prowadzących do rotacyzmu omówione zostaną tylko niektóre.
Do najczęstszych przyczyn powstawania rotacyzmu zalicza się :
1. Nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych :
• języka, który może być zbyt duży, zbyt długi, zbyt gruby, zbyt krótki
(, makroglossia, mikorglossia, ankyloglossia), lub mieć ograniczoną sprawność na
skutek zbyt krótkiego wędzidełka podjęzykowego;
• anomalie podniebienia twardego- podniebienie gotyckie ( podniebienie zbyt mocno wysklepione, zbyt wysokie, rozszczepy podnienbienia);
• anomalie zgryzowe – przy zgryzie otwartym może wystąpić rotacyzm interdentalny;
2. Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów artykulacyjnych- brak pionizacji języka, niska sprawność języka ( ograniczona ruchliwość języka na skutek wad anatomicznych – zbyt krótkie wędzidełko) zbyt mocne lub zbyt słabe napięcie języka,
3. Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu : niedosłuch, wybiórcze upośledzenie słuchu;
4. Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego: zaburzenia analizy i syntezy słuchowej , zaburzenia słuchu mownego , zaburzenia kinestezji artykulacyjnej;
5. Czynniki psychiczne – brak zainteresowania mową innych, odczuwanie własnej artykulacji, jako czynności męczącej i sprawiającej trudność, wypowiedzi są ograniczone, co z kolei nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi strony fonetycznej mowy.
6. Czynniki społeczne, niesprzyjające warunki uczenia się, nieprawidłowe wzorce fonetyczne, nieprawidłowa atmosfera, styk wychowania i postawy rodziców, brak stymulacji rozwoju mowy, naśladowanie nieprawidłowych wzorców .
Jedną z częściej spotykanych nieprawidłowości w budowie narządów artykulacyjnych , powodujących rotacyzm, jest skrócenie bądź całkowite przyrośnięcie wędzidełka podjęzykowego. „Wędzidełko języka to miękki twór włóknisty pokryty błoną śluzową, która łączy w linii środkowej dolną powierzchnię języka z dnem jamy ustnej, a uwidacznia się po uniesieniu końca języka do podniebienia . Prawidłowo rozwinięte wędzidełko podjęzykowe pozwala na swobodne docieranie języka w każde miejsce jamy ustnej” . Zdarza się jednak , że wędzidełko nie rozwija się prawidłowo , jest np. za krótkie
( ankyloglosia). Ogranicza ono wówczas ruchy języka zarówno na boki, przede wszystkim jednak w płaszczyźnie pionowej , co uniemożliwia dotknięcie czubkiem języka do łuków zębowych czy wałka dziąsłowego, co jest niezbędne do prawidłowego wybrzmiewania głoski r jak i innych głosek przedniojęzykowych .
Wśród specjalistów podzielone są zdania na temat metod radzenia sobie ze zbyt krótkim wędzidełkiem. Tomasz Zaleski uważa , iż wędzidełko daje się łatwo rozciągnąć, dlatego decyzje o jego podcinaniu należy poprzedzić intensywną „ roczną terapią logopedyczną . Dopiero, jeśli ćwiczenia nie przyniosą widocznych, zadowalających efektów , a głosek nie można poprawnie wymówić, wykonuje się podcięcie- nie wcześniej jednak niż przed 5 rokiem życia , przy czym o fakcie tym decyduje wyłącznie lekarz foniatra” .
Samo wydłużenie lub podcięcie wędzidełka nie jest równoznaczne z poprawną wymową dźwięków Daje jednak możliwość do rozpoczęcia ćwiczeń w celu nauki poprawnej wymowy dotąd nieprawidłowo artykułowanego dźwięku – usunięta została, bowiem przyczyna uniemożliwiająca prawidłową sprawność języka .
Kolejna przyczyna rerania to zaburzenia słuchu mownego. Odpowiada on nie tylko za słuchowe różnicowanie fonemów (np:/r/, /j/,/ l/ ), ale również za rozpoznawanie różnych sposobów realizacji danego fonemu (np. różnica w różnych sposobach artykulacji
r – wibracja przedniojęzykowo-dziąsłowa powinna być odróżniana od wibracji języczkowej, międzyzębowej czy bocznej. Zaburzenia słuchu fonemowego w zakresie deficytu rozróżniania opozycji stopnia zbliżenia narządów mowy (wibracja – brak wibracji) może odzwierciedlać się w mowie zastępowaniem /r/ dźwiękiem /l/, czyli prowadzić do pararotacyzmu. W przypadku trudności w rozróżnianiu sposobów realizacji fonemów dźwięk /r/ ulega zdeformowaniu poprzez artykulację boczną, języczkową, międzyzębową, wargową. Oba rodzaje zaburzeń słuchowych występują z równą częstotliwością. Jednak objawy pierwszego dostrzegane są wcześniej. Natomiast drugi rodzaj deficytu nie utrudnia komunikacji, a deformacja głoski, będąca jego konsekwencją nie jest aż tak wyraźna jak
przypadku substytucji . .
Wśród przyczyn powstawania wadliwej artykulacji /r/ można wymienić także naśladownictwo (złe wzorce w rodzinie). Jak pisze w swoim artykule Anna Sołtys – Chmielowicz „Logopedzi obserwują niekiedy identyczne deformacje u matki i dziecka lub też u rodzeństwa, gdzie starsze z powodu wady organicznej wymawia tę głoskę nieprawidłowo, a młodsze z całkowicie sprawnym aparatem artykulacyjnym mówi tak jak starszy brat czy siostra” .
Nieprawidłowa artykulacja u dziecka to również następstwo zbyt wygórowanych ambicji rodziców, którzy to na przekór prawom rozwojowym, zbyt wcześnie żądają od dzieci nienagannej artykulacji. W ten sposób sprawiają, że dziecko szuka w jamie ustnej miejsc mogących wykonać niezbędną wibrację. Powstająca wibracja, choć podobna do oczekiwanej nie zgadza się z normą wymawianiową. Niestety po pewnym czasie nieprawidłowy sposób wymowy /r/ utrwala się i automatyzuje.

1.1.3 Istota pararotacyzmu
Pararotacyzm, polega na zamianie głoski /r/ na inną głoskę a mianowicie na głoskę
/l/ ale może być także zamieniana na /j/ (czasem także na /d/, /n/, /ł/, /w/). Mowa dziecka z pararotacyzmem może powodować trudności w porozumiewaniu się, zwłaszcza jeśli obok występuje dodatkowa wada wymowy np. w postaci sygmatyzmu. Jest jedną z najczęściej występujących wad wymowy u dzieci w wieku przedszkolnym.
Występowanie u dzieci w wieku do 6 roku życia pararotacyzmu nie traktuje się jeszcze jako patologii, bowiem na etapie kształtowania się mowy jest to swoistego rodzaju charakterystyczna cecha. /r/ jest głoską trudną do wymowy i pojawia się stosunkowo późno, dlatego dzieci substytucjują ją na głoski łatwiejsze do wymówienia .
Istotą artykulacji przy głosce „r” są szybkie drgania czubka języka o wałek dziąsłowy. Dlatego jedną z najczęstszych przyczyn para rotacyzmu jest niska sprawność ruchowa języka jako narządu artykulacyjnego, nieprawidłowości w jego budowie anatomicznej w postaci makroglozji( zbyt duży i gruby język) lub ankykoglozji ( krótkie wędzidełko) .

1.2.4 Profilaktyka i zapobieganie pararotacyzmowi
Zagadnienie profilaktyki logopedycznej widziane szeroko odnieść można już do wcześniejszego okresu życia przyszłej matki. Wiedza medyczna przekonuje, że higieniczny tryb życia, zdrowie fizyczne i psychiczne młodej kobiety to podstawowe czynniki warunkujące prawidłowy przebieg ciąży i porodu i samodzielnego życia nowo narodzonego dziecka. Nie bez znaczenia jest też stan zdrowia jego ojca. Oczywiście zawsze zadziałać mogą pewne nieoczekiwane czynniki, które wyzwolą nieprawidłowości anatomiczne płodu lub psychofizyczne zaburzenia rozwojowe u noworodka. Jednak, wyprzedzająca założenie rodziny dbałość osób płci obojga o własne zdrowie jest jednym z istotnych czynników zapobiegających wystąpieniu w przyszłości u ich potomstwa różnych zaburzeń, w tym także mowy. Chodzi przede wszystkim o możliwe skuteczne wyeliminowanie tych powstających następstwie dziedziczenia np. słabego układu nerwowego (przypadki jąkania, logofobii). Jeśli jednak już wystąpią jakieś niekorzystne warunki anatomiczno-fizjologiczne, wówczas rodzice lub opiekunowie dziecka powinni jak najwcześniej rozpocząć starania stosowne leczenie lub inne postępowanie terapeutyczne .
Organizacja opieki logopedycznej w Polsce obejmuje działania zapobiegawcze od poczęcia, a w wieku przedszkolnym wszystkie dzieci, nie tylko te z ryzykiem wystąpienia zaburzeń mowy. Logopedzi proponują dla nich ćwiczenia ortofoniczne. Prowadzone w formie zabawowej ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, usprawniające motorykę narządów artykulacyjnych, artykulacyjne słuchu fonematycznego oraz ćwiczenia logorytmiczne zawierające wiele elementów nie tylko terapii, ale także profilaktyki logopedycznej.
W początkowym etapie pracy z dziećmi, u 2-3 latków wykorzystujemy dźwięki naśladowcze. Stanowią one naturalny etap kształtowania się mowy dziecka, odzwierciedlają dźwięki z otoczenia oraz umożliwiają porozumiewanie się dziecka z otoczeniem, czyli są podstawa do kształtowania kompetencji komunikacyjnej .
Przesiewowe badania logopedyczne dzieci w wieku przedszkolnym stanowią istotne ogniwo profilaktyki wad wymowy. Ważną jest również pedagogizacja rodziców oraz kształtowanie w świadomości społecznej rangi profilaktyki w dalszym życiu dziecka- szkolnym i dorosłym.

ROZDZIAŁ II
DIAGNOZA I TERAPIA DZIECI Z PARAROTACYZMEM

2. 1 Pojęcie diagnozy i terapii logopedycznej w świetle literatury

Diagnoza logopedyczna to czynności zmierzające do rozpoznania zjawiska logopedycznego, jego etiologii oraz tendencji rozwojowych na podstawie uzyskanych informacji ogólnych, zaobserwowanych objawów założenia oraz w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości.
Diagnoza logopedyczna składa się z dwóch etapów:
• eksploracyjnego - celem jest rozpoznawanie aktualnego, ogólnego stanu wymowy dziecka poprzez badanie logopedyczne;
• weryfikacyjnego - celem jest potwierdzenie lub zanegowanie wcześniejszego rozpoznania i dokonuje się w czasie terapii logopedycznej i stale jej towarzyszą .

Dobrze przeprowadzona diagnoza logopedyczna jest kluczem do sukcesu w terapii logopedycznej. To od wyniku diagnozy zależy pierwszy krok w pracy terapeutycznej
z dzieckiem. To ona wyznacza kurs wszystkich podejmowanych później działań. Jest to niezmiernie ważny element pracy każdego logopedy, bo przecież od czegoś trzeba zacząć aby móc pomóc dziecku. Bez dobrze przeprowadzonej diagnozy, bez ustalenia sobie punktu wyjścia oraz kierunku i celów terapii, często działa się chaotycznie. Takie postępowanie może wpływać na nieefektywną, przedłużającą się terapię lub co gorsza, na nieuchwyceniu realnego problemu dziecka.

Celem diagnozy jest ustalenie:
- zasobu fonemów,
- sposobów realizacji fonemów,
- przyczyn nieprawidłowości,
- wpływu tych nieprawidłowości na komunikowanie się dziecka,
- wpływu na funkcjonowanie emocjonalne i poznawcze dziecka

Badanie logopedyczne obejmuje:
- badanie czynności nadawania i rozumienia mowy,
- badanie artykulacji,
- ocenę budowy narządów artykulacyjnych,
- badanie słuchu fonetycznego i fonematycznego,
- motoryki i kinestezji artykulacyjnej,
- umiejętności pisania i czytania .

Badanie artykulacji obejmuje następujące etapy:
a) Etap eksploracyjny:
• badanie wstępne-to badanie artykulacji wszystkich głosek; przeprowadza się
• w ramach badań przesiewowych w przedszkolach lub szkołach w celu wyselekcjonowania dzieci do badań szczegółowych oraz w trakcie badań indywidualnych, np. w gabinecie logopedycznym, badanie ma na celu wyselekcjonowanie nieprawidłowo artykułowanych głosek; określenie czy terapia jest konieczna i w jaki sposób ją prowadzić;
• badanie pogłębione:
- badanie bez bodźców audiowizualnych - jest badaniem danej głoski we wszystkich pozycjach wokalicznych oraz sąsiedztwach fonetycznych; pozwala ustalić rodzaj i stopień nasilenia zaburzenia artykulacyjnego, przyczyny oraz reakcję dziecka na bodźce audiowizualne;
- badanie za pomocą bodźców audiowizualnych- badanie zaburzonej artykulacji tylko w tych pozycjach i sąsiedztwach, w których głoska jest wypowiadana nieprawidłowo; celem jest ocena zdolności tworzenia prawidłowego dźwięku;
• badanie uzupełniające:
- badanie budowy i sprawności narządów mowy,
- słuchu mownego,
- kinestezji artykulacyjnej,
- warunków środowiskowych.

Ważnym działaniem logopedy jest obserwacja dziecka, w trakcie której należy zwrócić szczególną uwagę na zachowanie dziecka, z uwzględnieniem zachowań werbalnych, jego sprawność ruchową, manualną, mimikę twarzy, symetrię mięśni twarzy w ruchu i bezruchu, ruchy mimowolne i współruchy, sposób kontaktowania się z otoczeniem, umiejętność i łatwość nawiązywania kontaktu wzrokowego i werbalnego .
Prowadzimy także rozmowa kontrolowaną, która polega na tym, że w trakcie rozmowy logopeda „ wychwytuje” źle wymawiane głoski i zapisuje je fonetycznie bez zwracania uwagi dziecka. Rozmowę można przeprowadzić na dowolny temat, najlepiej interesujący dla dziecka.
Nazywanie obrazków, to kolejny etap działań logopedycznych polega na tym, że dziecku pokazuje się obrazki, a jego zadaniem jest nazywanie ich. Do tego celu wykorzystuje się specjalnie skonstruowany kwestionariusz obrazkowy którego kryterium stanowi najczęściej miejsce artykulacji (głoski wargowe, wargowo - zębowe, przedniojęzykowe dziąsłowe, środkowojęzykowe, tylnojęzykowe) we wszystkich pozycjach wokalicznych (w nagłosie , śródgłosie i wygłosie) oraz w różnych sąsiedztwach fonetycznych. Możliwe do wykorzystania są gotowe kwestionariusze obrazkowe, np. L.Kaczmarka [1955], A. Balejko [1992], G. Demel [1994], E. Stecko [1996] , Skorek [ 2003] .
Kolejny etap diagnozy to czytanie , jeśli dziecko nabyło już taką umiejętność. Odczytywanie listy zdań lub tekstu polega na tym, że dziecko odczytuje specjalnie w tym celu wydrukowane listy zdań lub tekst zawierający głoskę we wszystkich pozycjach i w różnych sąsiedztwach fonetycznych.
Przejdźmy teraz do terminologii terapii logopedycznej w ujęciu literatury. Każda dziedzina nauki ma swoją fachową terminologię. Logopedia nie dopracowała się jeszcze swojego spójnego i jednoznacznego języka, stąd wiele nazw i pojęć budzi nasze wątpliwości lub obawy. Wynika to także z interdyscyplinarności logopedii nie tylko jako wiedzy teoretycznej, poznawczej wymagającej harmonizowania wiedzy pochodzącej z wielu źródeł jak: nauki medyczne, językoznawstwo, neuropsychologia, psychologia i pedagogika
Terapia logopedyczna jest pojęciem szerszym od używanego powszechnie określenia „korekta logopedyczna” czy „reedukacja mowy”, bowiem obejmuje swoim zasięgiem całość specyficznych, zamierzonych oddziaływań ukierunkowanych na usunięcie wszelkich zakłóceń procesu porozumiewania, tj. od prostych wad wymowy do niemożności mówienia włącznie.

Oddziaływania terapeutyczne mają na celu:
• Usuwanie zaburzeń mowy
• Przywracanie mowy w przypadku jej utraty
• Nauczanie mowy, która się nie wykształciła
• Wyrównanie opóźnień rozwoju mowy
• Wypracowanie odpowiedniego poziomu sprawności językowej
• likwidację przyczyn i skutków pierwotnych oraz skutków wtórnych, do których zalicza się zarówno psychologiczne, jak i pedagogiczne konsekwencje zaburzeń mowy .
W literaturze przedmiotu spotyka się różne ujęcia i synonimy terminu terapia logopedyczna. Są to np. określenia: „logoterapia” i „postępowanie logopedyczne”, których używa się w znaczeniu terapii logopedycznej. Obecnie przyjmuje się, że pojęcia terapia logopedyczna i postępowanie logopedyczne dokładniej oddają istotę problemu niż termin „logoterapia", który kojarzy się raczej z terapią słowem („leczenie słowem” - adekwatne dla psychoterapii) niż z kompleksową terapią, którą prowadzi się w przypadku zaburzeń rozwoju mowy i zaburzeń mowy.
W ostatnich latach termin terapia logopedyczna wyparł stosowane dawnej nazwy „rehabilitacja mowy” i „reedukacja mowy”, jakie spotyka się w pracach m.in. Ireny Styczek (1980), Jolanty E. Nowak (1993), Józefa T. Kani (1982), Barbary Sawa (1990). Nie stosuje się ich, ponieważ „reedukacja” oznacza ponowne uczenie, co ma odniesienie jedynie do afazji, czyli do sytuacji, w której pacjent traci wcześniej już nabyte umiejętności mówienia lub/i rozumienia mowy. Słowo „reedukacja” mocno zadomowiło się w terminologii pedagogicznej i zwykle jest łączone z dziećmi, które mają trudności już na samym początku swej kariery szkolnej, kiedy nie mogły lub po prostu nie miały okazji zdobyć pewnych umiejętności (np. czytania i pisania). A więc co tu reedukować?
W ostatnich latach coraz większą popularnością w środowisku logopedów cieszą się takie określenia jak: „terapia zaburzeń mowy” lub „terapia mowy”, stąd powstają inne, wydawać by się mogło, bardziej doprecyzowane określenia działań logopedy, np. „terapia afazji” czy „terapia jąkania”, „terapia autyzmu”, itp. W takich sytuacjach zastanawiam się, czy terapeuta (logopeda) „leczy chorobę”, niepłynną mowę, utratę mowy...? Ależ nie, przecież zajmuje się konkretnym człowiekiem, a nie jego wycinkowym, oderwanym od życia problemem, jakim jest utrudniona komunikacja lub jej brak.
Określenie „leczenie” jako polski odpowiednik słowa „terapia”. Emanuje z niego „medyczność” oddziaływań, a przecież nie w każdym przypadku logopeda „leczy” albo „rehabilituje” kogoś z czegoś. Zapewne ściślejsze jest nazwanie istoty działania logopedycznego po prostu „usprawnianiem”, które w jednych sytuacjach polega na korygowaniu, w innych zaś na reedukowaniu, stymulowaniu lub wykształcaniu .
Sądzę, że większość wymienionych terminów, które budzą nasze obawy używamy nieco metaforycznie, umownie, ale przecież najważniejsze w tym jest to byśmy się umieli porozumieć - nie tylko w środowisku logopedów, ale również z tymi, z którymi układamy współpracę, bowiem tylko w takich warunkach skorzysta na tym sami i osoba, która szuka u nas fachowej pomocy.

2.2 Postępowanie diagnostyczne
Diagnostyka logopedyczna jest skierowana na człowieka z zaburzeniem zdolności komunikowania w najszerszym znaczeniu tego słowa. Jej wynikiem jest zebranie kompleksowych informacji, niezbędnych do późniejszej realizacji terapii logopedycznej lub prewencji logopedycznej. Czasem jako wynik diagnostyki logopedycznej proponowane są konkretne zalecenia terapeutyczne lub profilaktyczne
Podstawowym warunkiem prawidłowego przebiegu korekcji w każdym zaburzeniu mowy u dziecka jest właściwa diagnoza. Postawienie prawidłowej diagnozy możliwe jest jedynie w przypadku doskonałej znajomości dziecka. Każda diagnoza logopedyczna, której celem jest rozpoznanie wady lub zaburzenia mowy u dziecka, musi uwzględnić wywiad z rodzicami lub opiekunami, swobodną rozmowę z dzieckiem oraz ocenę stanu mowy badanego:
• budowę i sprawność narządów mowy
• Sposób wymawiania poszczególnych głosek
• Umiejętność tworzenia wypowiedzi ustnych .

Podczas rozmowy uzyskujemy wstępną ocenę realizacji poszczególnych głosek, którą określamy na podstawie swobodnych wypowiedzi dziecka np. przy recytacji wiersza, śpiewaniu piosenki, opowiadaniu o zdarzeniu, wyliczankach itd.
W diagnozie szczegółowej, w której stosujemy kwestionariusze obrazkowe najczęściej sięgamy do gotowych kwestionariuszy w opracowaniu. W praktyce logopedzi też sami konstruują kwestionariusze. Należy wtedy pamiętać o prawidłowym doborze materiału językowego- w układzie fonetycznym( nazwy obrazków, zawierające w nagłosie daną głoskę, ułożone są w kolejności według miejsca artykulacji, począwszy od wargowych)lub rozwojowym( badane głoski są ułożone zgodnie z naturalnymi etapami kształtowania się mowy dziecka.
Kwestionariusze, testy lub karty badania mowy powinny zawierać zestaw obrazków przedstawiających desygnaty, jak już podano, w nazwie badane głoski powinny być w nagłosie. Ocenę przeprowadzamy na podstawie wymowy( realizacji) głosek podczas nazywania obrazków. Całość obrazu wymowy dziecka wymaga zastosowania szeregu prób badawczych .
Diagnozę uzupełnia badanie słuchu fizycznego, fonetycznego, poziomu sprawności motorycznej ogólnej i praksji oralnej, kompetencji komunikacyjnej ( językowej , kulturowej) oraz zebranie danych o rozwoju fizycznym zdrowotnym, umysłowym, emocjonalnym i społecznym, w wymiarze środowiska rodzinnego i przedszkolnego. Dodatkowych informacji powinna dostarczyć obserwacja doraźna i ukierunkowana, prowadzona podczas zajęć z dzieckiem.

2.3 Etapy i metody terapii logopedycznej

Po szczegółowym zdiagnozowaniu danego przypadku wady wymowy przystępujemy do terapii, której celem jest wywoływanie lub korygowanie nieprawidłowych dźwięków i kształtowanie nawyków poprawnej wymowy. Kolejne etapy terapii dyslalii ilustruje lalometr. Oto skala lalo metru opracowana przez Elżbietę Sachajską wyznacza kolejność procedury logopedycznej:
1. Wiem , jak wymawia się głoskę.
2. Umiem wymawiać głoskę.
3. Umiem wymawiać głoskę w sylabach.
4. Umiem wymawiać głoskę na początku wyrazu przy samogłosce.
5. Umiem wymawiać głoskę w środku wyrazu przy samogłosce
6. Umiem wymawiać głoskę na końcu wyrazu przy samogłosce
7. Umiem wymawiać głoskę w wyrazie w grupie spółgłoskowej.
8. Umiem wymawiać głoskę w dwóch wyrazach
9. Umiem wymawiać głoskę w zdaniu.
10. Umiem wymawiać głoskę podczas czytania.
11. Umiem wymawiać głoskę podczas wygłaszania z pamięci.
12. Umiem wymawiać głoskę podczas opowiadania tekstu.
13. Umiem wymawiać głoskę podczas nazywania obrazków.
14. Umiem wymawiać głoskę podczas różnicowania głosek.
15. Umiem wymawiać głoskę podczas swobodnej wypowiedzi w poradni.
16. Umiem wymawiać głoskę podczas swobodnej wypowiedzi w domu.
17. Umiem wymawiać głoskę podczas swobodnej wypowiedzi w szkole.
18. Umiem wymawiać głoskę podczas swobodnej wypowiedzi zawsze.

Dwa pierwsze etapy terapii dotyczą korekcji głoski, a pozostałe stanowią etap automatyzacji dźwięków mowy, w celu kształtowania umiejętności i nawyków poprawnej artykulacji wymowy. Wywołanie głoski i jej utrwalenie wymaga etapu przygotowawczego, w którym ćwiczenia oddechowe, głosowe i usprawniające motorykę narządów artykulacyjnych stanowią zespół zabiegów i przedsięwzięć poprzedzających etap ćwiczeń właściwych- artykulacyjnych .
Istota artykulacji przy głosce „ r” są szybkie drgania czubka języka o wałek dziąsłowy. Dlatego jedną z przyczyn rerania jest niska sprawność ruchowa języka jako narządu artykulacyjnego, nieprawidłowości w jego budowie anatomicznej w postaci makroglozji
( zbyt duży i gruby język) i ankyloglozji (krótkie wędzidełko) .
Hanna Rodak proponuje rozpoczęcie terapii rotacyzmu od ćwiczeń wstępnych- usprawniających motorykę narządów artykulacyjnych, szczególnie czubka języka. Do podstawowych ćwiczeń języka należą:
• Rozciąganie języka leżącego swobodnie w jamie ustnej tak, aby jego boki dotykały zębów trzonowych, a następnie wysuwanie szerokiego języka.
• Ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i delikatne żucie.
• Układanie szerokiego języka i wykonywanie wdechów i wydechów przy lekko rozchylonych wargach.
• Ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i unoszenie jego czubka do wałka dziąsłowego.
• Liczenie górnych, a następnie dolnych zębów.
• Masaż języka przez wysuwanie go i wsuwanie przez lekko zbliżone zęby.
• Zdmuchiwanie skrawków papieru z czubka języka.
• Unoszenie szerokiego języka za górne zęby.
• Kląskanie językiem .
Wybór metody terapii zależy od rodzaju zniekształceń rotacyzmu właściwego lub postaci substytucji.
Pamiętajmy o tym, że bardzo małymi dziećmi nie prowadzimy ćwiczeń języka przed lustrem, lecz wplatamy je zwykle jako element zabawy prowadzonej metodą całościową. Najczęściej są to zabawy dźwiękonaśladowcze, polegające na naśladowaniu różnych, naturalnych dźwięków, np. warczenie motoru, mruczenie kota. Pomocą do tych zabaw będą taśmy z nagraniami dźwięków z otoczenia i odpowiadające im ilustracje.
Metodą najczęściej stosowaną w terapii rotacyzmu jest metoda substytucyjna, ukazująca sposoby przekształceń fonetycznych, umożliwiających przekształcenie dźwięków pomocniczych i łatwych dla dziecka w wywoływaną głoskę [r]. W przypadku przekształcania [r] z dziąsłowego [d], język musi być luźny, szeroki, uniesiony wysoko i napięty w tylnej części. Głoska pomocnicza [d] musi być tworzona lekko i delikatnie, aby mogła być przekształcona w [r]. Wymawiamy lekko i delikatnie sylaby [te-de], przy czym podczas wymowy głoski [d] (dziąsłowej) czubek języka powinien stykać się z dziąsłami. Samogłoski zaś są tworzone bardzo cicho i krótko. Stale pamiętamy o tym, aby język był rozluźniony i szeroki.
W czasie tworzenia pomocniczego dźwięku [l] szybko poruszamy palcem wskazującym pod czubkiem języka dziecka: język musi być rozluźniony, policzki przyciśnięte.
W czasie przedłużania dźwięku pomocniczego [ź] opuszczamy energicznie szczękę dolną. Innym, trudniejszym sposobem jest potrącanie palcem wędzidełka podjęzykowego w czasie wymawiania [ź]. Skorygowanego dźwięku [r] nie staramy się wymawiać w izolacji, lecz łączymy go początkowo z głoskami zwartymi bezdźwięcznymi, a mianowicie: pda, tda, kda, przy czym [d] ma być jedynie zaznaczone. Następnie wymawiamy w podobny sposób wyrazy: [pdanie], [tdava], [kdova]. Następnie utrwalamy [r] w sylabach i wyrazach,
w których występuje ono po kolejnych spółgłoskach [p, b, d, t, g, k, x, m, f, v, ś, ź, s, z, ś, ź].
Istnieją jeszcze inne, często stosowane w praktyce logopedycznej metody, w których dźwiękami pomocniczymi są głoski [t] i [d]. We wszystkich tych ćwiczeniach ważne jest prawidłowe, tj. delikatne tworzenie głosek pomocniczych oraz intencja wprawienia w wibrację czubka języka:
- wymawiamy połączenia [teda] najpierw w tempie wolnym, a następnie coraz szybciej, przy czym [e] wymawia się krótko i delikatnie, natomiast [a] z naciskiem i przedłużeniem. Wskutek tego postępowania otrzymamy sylabę [tra] z dźwiękiem [r] zbliżonym do prawidłowego [r];
- powtarzamy w szybkim tempie połączenia [tdt - tdt]... oraz [dtd - dtd]... z tym, że dźwięk [t] ma być tworzony energicznie i z ekspresją, natomiast [d] bardzo delikatnie. W podobny sposób można również wymawiać połączenia [bda, bdo, bdu] z możliwie najkrótszym i delikatnym [d];
- w połączeniu [deda] [e] wymawiamy krótko i bez ekspresji, natomiast [a] długo i z przyciskiem, a następnie utrwalamy [r] w sylabach [dra, dro, dru, dra, dry] oraz w wyrazach: [drabina, droga, drut] itp.;
- wymawiamy najpierw szeptem i bardzo swobodnie [t]... [d]..., a następnie [t], [d], [n] z wyraźną pauzą między [t, d] a [n]. Następnie wymawia się takie wyrazy, jak np. [trava], [trepy], w których zamiast [r] będzie wstawiony dźwięk [d], przy czym nagłosowe [t] w tych wyrazach powinno być wyróżnione, a [d] nieco słabsze, jednakże obydwa dźwięki tworzymy przy maksymalnie ograniczonych ruchach języka. Jeśli dziecko umie wymawiać prawidłowo ćwiczone wyrazy w tempie wolnym, przechodzimy do coraz szybszego wymawiania, zbliżając się tym sposobem coraz bardziej do prawidłowego [r];
- w pracy z małymi dziećmi stosuje się często metodę polegającą na wstawianiu przed [d] delikatnego, krótkiego [e]. I tak, ćwicząc [ed, ed, ed]. Powstaje przy tym jednouderzeniowe [r], które można od razu ćwiczyć w nagłosie (na początku słowa) wypowiadanie wyrazów zachowując następującą kolejność samogłosek, występujących po [r] : [a, e, y, u, o], a więc [rak, ryk, ruch, rok].
- miejscu, gdzie powinna występować głoska [r], wstawiamy podwójne [dd], wymawiając np. [bddat] brat, [bddanie] pranie, [tddawa] trawa, itd .
Hanna Rodak podaje dodatkowo dwa sposoby uzyskania głoski [r] bez opierania się na materiale literowym:
- podnosimy rozluźniony język do podniebienia twardego i lekko dotykamy go, po czym nabieramy dużo powietrza przez nos, a wydychamy szybko i mocno przez usta. Silne uderzenie strumienia wydychanego powietrza może spowodować, że czubek języka zacznie drgać „porwany” niejako siłą strumienia wydychanego powietrza,
- przy dość szeroko otwartych ustach przyciskamy przednią część języka do górnych zębów (siekaczy i kłów), co uniemożliwi wypływ powietrza, przy czym logopeda lub samo dziecko dotyka palcem brzegu języka od spodu. Nabieramy powietrza przez nos i silnie wydychamy przez usta. Silny strumień powietrza wydechowego spowoduje, że palec zostanie wypchnięty, a czubek języka ześlizgnie się po wałku dziąsłowym i zacznie wibrować
Głoska „r” jest najtrudniejszą głoską do korekcji w języku polskim. Bywa często nieprawidłowo realizowana, dlatego, że jej brzmienie związane jest z wykonywaniem specyficznych ruchów wibracyjnych przez język. Korekcja tej głoski nie jest typowa, zazwyczaj w terapii logopedycznej wywołuje się samą głoskę, a później ćwiczy się tę głoskę w różnej pozycji w wyrazach, a z głoską ”r” praca przebiega zupełnie odwrotnie. Dzieci z nieprawidłową realizacją głoski mają bardzo duży problem z wyćwiczeniem głoski. Wymaga to wielu ćwiczeń, ale efekt wart jest włożonej pracy.

ROZDZIAŁIII
STUDIUM INDYWIDUALNEGO PRZYPADKU
1. Opis ( biografia przypadku)
Chłopca, o którym piszę po raz pierwszy spotkałam, gdy miał prawie 6 lat, był uczniem oddziału przedszkolnego przedszkola, w którym pracuję.
Z kwestionariusza wywiadu przeprowadzonego z matką dziecka wynika, że Dominik urodził się 5 grudnia 2010 roku w Szpitalu ogólnym tj. Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Mławie przy ulicy Dr Anny Dobrskiej 1.Obecnie uczęszcza do Miejskiego Przedszkola Samorządowego nr 1 im. Marii Konopnickiej w Mławie. Wiek dziecka to 6 lat. Chłopiec od 5-ego roku życia chodzi do przedszkola. W początkowym okresie miał pewne trudności z adaptacją i rozstaniem z rodzicami takie informacje uzyskałam od matki Dominika podczas przeprowadzonego wywiadu (.Aneks nr1). Dominik jest dzieckiem z rodziny pełnej i jest dzieckiem najmłodszym, Ma siostrę starszą o 5 lat. Rodzice pracują. Prowadzą własną działalność gospodarczą. Obydwoje rodziców posiada wykształcenie wyższe, pedagogiczne. Wychowywany jest w atmosferze ciepła i miłości rodzinnej.
Chłopiec urodził się bez komplikacji porodowych w 40 tygodniu ciąży. Ważył 3.450, długość ciała 54cm .Ciąża jednak była zagrożona poronieniem od pierwszego trymestru. Matka systematycznie odbywała wizyty w poradni ginekologiczno- położniczej w Mławie. Przyjmowała w ciąży leki na podtrzymanie ciąży od pierwszego trymestru ze wskazaniem do leżenia. Nazwy leków nie pamięta. Dwa razy w ciąży leżała w szpitalu w Mławie po 7 dni w celu obserwacji płodu i wykonania badań kontrolnych. Jak wspomniałam wyżej poród odbył się o czasie siłami natury. Dominik uzyskał 10 pkt w skali Apgar po porodzie. Przesiewowe badanie słuchu po porodzie nie wykazało nieprawidłowości. Rozwój fizyczny w pierwszym roku życia przebiegał normalnie, raczkował, zaczął siadać w 7 miesiącu
a pierwsze kroki postawił gdy miał 1rok i 3 miesiące. Karmiony po porodzie piersią do 1,5 roku. Dziecko w okresie niemowlęcym często chorowało, przechodziło infekcje górnych dróg oddechowych. Nie doznało żadnych urazów fizycznych, chorował na ospę w wieku trzech lat. Przechodził etap głużenia i gawożenia. Pierwsze słowa pojawiły się około 2-ego roku życia. Rozumiał większość poleceń. Zdaniami zaczął mówić około 3-ego roku życia. Mowa rozwijała się dość wolno. Dominik ssał smoczek do 2-ego roku życia. Niechętnie spożywał warzywa i pokarmy stałe, był „ niejadkiem” Chłopiec często się przeziębia, ma katar, choruje na anginy, miał kilkakrotnie zapalenie oskrzeli, krtani.

2. Identyfikacja problemu
Obecnie Dominik ma ukończone 6-lat i uczęszcza do przedszkola w grupie dzieci
6- letnich. Nie uczęszcza na zajęcia logopedyczne.
Z opinii wychowawczyni Dominika wynika, że chłopiec przebywa w przedszkolu od godz. 8.00 do 13.00. Wychowawczyni wskazała umiejętności dziecka badając w czterech obszarach. Opanowane wymagania określone zostały w podstawie programowej wychowania przedszkolnego.
1. Umiejętności społeczne i odporność emocjonalna.
Mocne strony: Stosuje się do norm społecznych, chętnie bierze udział w grupowych zajęciach i zabawach. Jest lubiany przez inne dzieci w grupie przedszkolnej. Potrafi inicjować zabawy.
Zauważone trudności: Nie lubi zmian, trudno adoptuje się do nowych sytuacji. Łatwo wpada w złość.
2. Umiejętności matematyczne i gotowość do nauki czytania i pisania.
Mocne strony: Lubi zajęcia matematyczne i chętnie dodaje w zakresie 10 w pamięci i na liczmanach, zna figury geometryczne. Potrafi zdanie podzielić na kilka wyrazów, dzieli słowa na sylaby. Potrafi w słowach podać pierwszą samogłoskę i spółgłoskę. Potrafi z podanych sylab złożyć wyraz. Dzieli wyrazy 3-4-5 głoskowe na głoski. Lubi słuchać opowiadań, rozumie treść i potrafi ją opowiedzieć zdaniami. Prawidłowo ujmuje stosunki przestrzenne.
Zauważone trudności: Odczytuje globalnie prawie wszystkie litery, choć zdarza się, że myli litery podobne do siebie kształtem. Podejmuje pisanie liter.

3. Sprawność motoryczna i koordynacja wzrokowo- ruchowa.
Nie lubi rysować i kolorować. Rysunki są typowe dla dzieci młodszych wiekiem. Zniekształca znaczki. Ma trudności w mieszczeniu się w liniaturze. Ręka szybko się męczy, przerywa często rysowanie, narzeka na ból ręki, kredkę trzyma prawidłowo, choć zauważono zbyt duży ucisk. Ma trudności w mieszczeniu się w liniaturze. Ma trudności z wycinaniem.

4. Samodzielność, w tym umiejętności wykonywania czynności samoobsługowych.
Dziecko jest dość samodzielne w czynnościach samoobsługowych i higienicznych. Samo ubiera i zdejmuje odzież wierzchnią. Utrzymuje porządek wokół siebie, sprząta na stoliku i zabawki. Jest zdecydowany w wyborze zabaw i zabawek.

5. Potrzeby rozwojowe dziecka w tym zauważone predyspozycje, uzdolnienia i zainteresowania.
Dziecko ma dużą wyobraźnię przestrzenną- konstruuje ciekawe budowle z klocków, piasku i innych materiałów. Lubi zagadki, rebusy, lubi czytanie książek.
Dobrze i chętnie opowiada, ma dość duży zasób słów. Lubi układać historyjki obrazkowe, potrafi wnioskować. Jest aktywny na zajęciach, często się zgłasza do odpowiedzi. Wypowiada się zdaniami.
Podsumowując, rozwój mowy u Dominika jest zaburzony. Komunikacja językowa u dziecka nie rozwija się zgodnie z przyjętymi normami dla danego wieku.

3. Diagnoza kauzalna i funkcjonalna.
Podstawowym warunkiem prawidłowego przebiegu korekcji w każdym zaburzeniu mowy u dziecka jest właściwa diagnoza. Postawienie prawidłowej diagnozy możliwe jest jedynie w przypadku doskonałej znajomości dziecka Dobrze przygotowane badania logopedyczne winny dostarczyć informacji dotyczących:
• stanu ogólnej motoryki dziecka, ze szczególnym uwzględnieniem motoryki narządów artykulacyjnych,
• stanu słuchu fonetyczno-fonematycznego, który w korekcji wad artykulacyjnych posiada istotne znaczenie,
• aktualnego stanu mowy dziecka z uwzględnieniem tak zasobu dźwięków artykułowanych, budowania tekstu (mówienia- nadawania), jak zdolności rozumienia (odbioru).
1. Badanie artykulacji wstępne
W celu postawienia prawidłowej diagnozy logopedycznej u Dominika przeprowadzono pełne badanie logopedyczne, które poprzedzone zostało orientacyjnym badaniem mowy dziecka. W tym celu przeprowadziłam z Dominikiem swobodną rozmowę podczas zabawy dowolnej zorganizowanej według własnych zainteresowań.
Badanie mowy dziecka rozpoczęłam od swobodnej rozmowy w celu nawiązania z nim dobrego kontaktu i zorientowania się w zasobie głosek nieprawidłowo artykułowanych. Zadałam pytania:
- Jak się nazywasz?
- Gdzie mieszkasz?
- Jak nazywa się twoja grupa
- Jakie są twoje ulubione zabawy, zabawki?
- Co dzisiaj robiłeś w przedszkolu?
- Czym lubisz się bawić ?
- Z kim najbardziej lubisz się bawić?
W przeprowadzonej rozmowie zwróciłam szczególną uwagę na:
• umiejętność i sposób formułowania wypowiedzi
• umiejętność rozumienia poleceń i pytań
• zdolność nawiązywania kontaktów
• umiejętność używania różnych części mowy, stosowania poprawnych struktur gramatycznych
• zasób słownika
• płynność mowy
• prozodię tj. ;tempo, rytm, melodię
W trakcie rozmowy usłyszałam, że chłopiec wypowiada się chętnie. Na pytania odpowiada zdaniami. Posiada duży zasób słownictwa. Bez problemu rozumie wszystkie pytania i polecenia. Jest dzieckiem bardzo śmiałym i kontaktowym. Zauważyłam, że nieprawidłowo artykułuje głoskę r.
2.Ocena dłuższych wypowiedzi
Badania dokonałam na podstawie historyjki obrazkowej , którą najpierw opowiedziałam a następnie poprosiłam, aby Dominik ułożył obrazki w odpowiedniej kolejności ( 5 obrazków), zgodnie z przebiegiem zdarzeń. Kiedy historyjka została ułożona w logicznej chronologii poprosiłam chłopca, aby opowiedział, co wydarzyło się najpierw?, co później? i co na końcu? historyjki.
Dominik ułożył prawidłowo obrazki do historyjki obrazkowej i chętnie używając zdań złożonych opowiedział co się wydarzyło. W historyjce użyłam rzeczowników , które miały w nazwie głoskę „r” w nagłosie, wygłosie i śródgłosie. Uczeń opowiadając historyjkę obrazkową nie bał się użyć tych słów, jednakże głoskę „r” za każdym razem zastępował głoską „l” Po ułożeniu historyjki obrazkowej poprosiłam Dominika, aby ułożył na folię i przykleił obrazki w prawidłowej kolejności, zadanie bardzo się spodobało, gdy poprosiłam Dominika, aby odwrócił obrazek na drugą stronę i odczytał wyraz BRAWO! Dominikowi udało się odczytać wyraz i wtedy pokazał swoją radość. Poprosił nawet o kolejne zadanie.
3. Badanie artykulacji pogłębione.
Badając chłopca kwestionariuszem obrazkowym Genowefy Demel zawartym w książce:
„ Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola” . składający się z 13 kart, z których 12 to pojedyncze obrazki i 1 karta przedstawiająca różne czynności. Są to karty trojakiego typu. Typ pierwszy dotyczy poszczególnych grup lub szeregów głosek:/sz-ż-cz-dż/, s-z-c-dz/,ś –ż –ć- dz/, /r/, k-ki/, g-gi/,/h/, /f-fi/,/w-wi/,/l-li/,/t-d-n/, oraz samogłosek, samogłosek nie sylabotwórczych/ł-j/, różnicowania par głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.
Typ drugi ( na odwrotnych stronach kart), to tzw uzupełniani słowno- obrazkowe, odpowiadające poprzednim grupom głosek. Za ich pomocą można sprawdzić nie tylko wymowę ale także formy gramatyczne. Używa się ich częściej do ćwiczeń utrwalających poprawną wymowę.
Typ trzeci, to zbiór obrazków przedstawiających czynności( co kto robi?). Daje on możliwość sprawdzenia wymowy wszystkich głosek i umiejętności wypowiadania się zdaniami. Badając tym kwestionariuszem logopeda może sprawdzić wymowę każdej głoski w różnych sytuacjach fonetycznych.
Stwierdziłam u dziecka dyslalię jednoraką- wadliwą realizację głoski „r’. Chłopiec głoskę tę realizuje jako „l”
4. Ocena budowy i motoryki narządów artykulacyjnych
Nieodłącznym elementem badania logopedycznego jest ocena budowy narządów artykulacyjnych. Poprosiłam dziecko, aby otworzyło buzie i pokazało język, podniosło go do górnych zębów lub warg. Trudności w uniesieniu języka mogą przecież świadczyć o skróconym wędzidełku podjęzykowym. Zwróciłam także uwagę na budowę zębów ( zgryz, ubytki w uzębieniu). Gdy dziecko otworzyło buzię oceniłam wysklepienie podniebienia twardego. Sprawdziłam także podniebienie miękkie zakończone języczkiem. Sprawność motoryczną narządów artykulacyjnych oceniłam na podstawie karty badania motoryki artykulacyjnej( Aneks nr 2) Hanny Rodak zamieszczonej w książce Terapia dziecka z wadą wymowy. Autorka proponuje dziecku wykonanie 12 prób języka i 12 prób warg oraz podaje kryteria orientacyjnej oceny wyników badań
W ocenie budowy języka stwierdziłam poprawną długość i ruchliwość wędzidełka podjęzykowego oraz właściwą wielkość i grubość języka. Chłopiec słabo pionizuje język, nie podnosi brzegów języka, nie układa języka w kształcie łyżeczki, nie potrafi kląskać językiem, nie potrafi gwizdać, ma mało sprawny czubek języka. Dominik zdecydowanie potrzebuje ćwiczeń usprawniających wargi i język, a zwłaszcza czubek języka oraz ćwiczeń pionizacji języka. Zgryz prawidłowy. Dwa zęby w trakcie wymiany na zęby stałe. Dominik osiągnął średni stopień sprawności narządów mowy zdobył 7 pkt. i mieści się w dolnej granicy normy.
5. Badanie słuchu fizjologicznego
Badanie słuchu fizjologicznego w odległości około 6metrów od osoby badającej, bez możliwości odczytywania jej mowy z ust. Zadaniem dziecka było powtórzenie głośno słów mówionych przeze mnie szeptem.
Poziom słuchu fizjologicznego oceniam jako prawidłowy. Zadanie to nie sprawiło Dominikowi żadnego problemu
6. Badanie słuchu fonematycznego
W badaniu słuchu fonematycznego wykorzystałam kwestionariusz do badania słuchu fonematycznego Ireny Styczek z książki ,,Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego” . Do próby wyrazowej są potrzebne rysunki desygnatów, których nazwy są podobne brzmieniowo, są to tzw. paronimy. Badanie polega na pokazywaniu przez ucznia obrazka, którego nazwę wypowiada logopeda. W czasie badania powinien on znajdować się za uczniem lub zasłaniać sobie twarz, aby badany nie mógł odczytywać wyrazów z jego ust. Przed badaniem należy się upewnić, czy desygnaty przedstawione na tablicy są uczniowi znane.
Dziecko ma za zadanie wskazać prawidłowy obrazek uwzględniając wszystkie opozycje fonologiczne.
Tabela nr 1: Opozycja spółgłoskowa dźwięczna - bezdźwięczna p : b.
Wyraz Różnicowanie Realizacja
półka + +
bułka + +
pąki + +
bąki + +
Źródło: Ocena na podstawie przeprowadzonego badania.

Tabela nr 2: Opozycja spółgłoskowa dźwięczna - bezdźwięczna b’ : p’.
Wyraz Różnicowanie Realizacja
biurko + +
piórko + +
bije + +
pije + +
Źródło: Ocena na podstawie przeprowadzonego badania.
Tabela nr 3: Opozycja spółgłoskowa dźwięczna - bezdźwięczna s : z oraz ś : ź.

Wyraz Różnicowanie Realizacja
koza + +
kosa + +
Basie + +
bazie + +
Źródło: Ocena na podstawie przeprowadzonego badania.
Tabela nr 4: Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji p : p’ oraz m : m’.
Wyraz Różnicowanie Realizacja
pasek + +
piasek + +
mecz + +
miecz + +
Źródło: Ocena na podstawie przeprowadzonego badania.
Tabela nr 5: Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji v : v’.
Wyraz Różnicowanie Realizacja
wór + +
wiór + +
wyje + +
wije + +
Żródło: Ocena na podstawie przeprowadzonego badania

Tabela nr 6: Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji m : n.
Wyraz Różnicowanie Realizacja
murek + +
nurek + +
nóżka + +
muszka + +
Źródło: Ocena na podstawie przeprowadzonego badania

Tabela nr7: Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji c : c’.
Wyraz Różnicowanie Realizacja
piece + +
piecze + +
tacka + +
taczka + +
Źródło: Ocena na podstawie przeprowadzonego badania

Tabela nr 8: Opozycje spółgłoskowe różniące się paroma cechami t : b oraz č : ż .
Wyraz Różnicowanie Realizacja
teczka + +
beczka + +
czapka + +
żabka + +
Źródło: Ocena na podstawie przeprowadzonego badania.
Karty z obrazkami w różnych opozycjach zostały stworzone we własnym zakresie zaczerpnięte z wiedzy zdobytej na studiach logopedycznych.
Na podstawie przeprowadzonej próby wnioskuję, że słuch fonetyczny u Dominika, nie jest jeszcze prawidłowo ukształtowany.

7. Badanie rozumienia mowy
Badanie rozumienia mowy przebiega we wszystkich kontaktach słownych z dzieckiem. O rozumieniu znaczenia słów wyrazów przekonałam się już podczas badania artykulacji, kiedy wykorzystałam obrazki przedstawiające znane dziecku przedmioty, zwierzęta. Rozumienie zdań zbadałam poprzez zadawanie dziecku prostych pytań dotyczących jego najbliższego otoczenia także podczas badania artykulacji.
Chłopiec bardzo chętnie udziela odpowiedzi na zadawane pytania do tyczące jego najbliższego otoczenia. Rozumie polecenia kierowane do niego. Aby sprawdzić czy dziecko rozumie struktury gramatyczne dałam mu proste polecenia typu: połóż ołówek na biurku, , połóż zeszyt pod książkę. Usiądź na krześle, jak nazywa się grupa przedszkolna za naszą ścianą?, Połóż kredkę między książkami. Weź książkę i odłóż ją na czerwonej półce.
8. Ocena form morfologicznych
W tej próbie przebadałam przede wszystkim rozumienie form fleksyjnych. Ocena dotyczyła liczby pojedynczej i mnogiej rzeczowników i czasowników. Dominik miał za zadanie wskazać właściwy obrazek spośród dwóch przed nim leżących a w nagrodę za dobrze wykonane każde zadanie zbierał kolorowe naklejki Poinformowałam chłopca, że mogę go poprosić o pokazanie tego samego obrazka po kilka razy. Przed dzieckiem kładłam następujące obrazki:
- koza- kozy
- samochód- samochody ;
- pisze albo piszą;
siedzi albo siedzą
- idzie albo idą -
Dominik różnicuje liczbę pojedynczą i mnogą zarówno czasowników jak i rzeczowników. Rozumienie form fleksyjnych nie sprawia żadnych problemów. Analizując wyniki szczegółowego badania logopedycznego, danych z wywiadu, opinii wychowawcy oraz na podstawie dotychczasowej obserwacji mogę sformułować następującą diagnozę:
Pararotacyzm- zastępowanie głoski „r” inną głoską a mianowicie „l”

4. Podejmowane działania. Propozycja programu terapii logopedycznej

Po szczegółowym zdiagnozowaniu przystępujemy do terapii pararotacyzmu.
W badanym przypadku głoska „r” została zastąpiona substytutem „l” . Głównym celem podejmowanych działań jest usunięcie wadliwych form realizacji fonemów i wytworzenie na ich miejscu nowych prawidłowych głosek, których brzmienie jest zgodne z ogólnopolską normą ortofoniczną, a następnie ich utrwalenie i automatyzacja w mowie codziennej kontrolowanej jak i spontanicznej. Terapia rotacyzmu jest długotrwała i bardzo często monotonna dlatego warto przedstawić nawet takiemu małemu pacjentowi „ schody do sukcesu”. Pokazują na jakim etapie jest pacjent obecnie i ile jeszcze zostało do osiągnięcia sukcesu. Schody zostały przeze mnie zmodyfikowane- dodałam naklejki na różnych poziomach osiągnięć za świetną pracę i osiąganie coraz lepszych wyników.(Aneks nr 3)
W przypadku Dominika terapia logopedyczna będzie opierać się głównie na doprowadzeniu do prawidłowej artykulacji głoski [r]

Celem ogólnym założonego programu jest usprawnianie podstawowych funkcji aparatu mowy (oddech, fonacja, artykulacja) oraz ich koordynacja, a także wykształcenie umiejętności poprawnej artykulacji wszystkich głosek.
Cele szczegółowe :
• wykształcenie umiejętności właściwej artykulacji głoski [r]
• usprawnianie analizatora słuchowego – słuchu fonemowego, analizy i syntezy słuchowej
• koncentrowanie uwagi na ćwiczeniach i zabawach
• wykonywanie ćwiczeń z pomocą rodziców
• usprawnianie motoryki narządów mowy
• podnoszenie sprawności grafomotorycznej
• rozwijanie słownika biernego i czynnego
• budowanie systemu językowego ze szczególnym zwróceniem uwagi na inicjowanie samodzielnych, swobodnych wypowiedzi
• usprawnianie orientacji przestrzennej

Planowane efekty:

• dziecko chętnie bierze udział w proponowanych zabawach i ćwiczeniach;
• potrafi koncentrować swą uwagę na ćwiczeniach i zabawach;
• potrafi ćwiczyć samodzielnie lub z pomocą rodzica w domu;
• oddycha w sposób prawidłowy;
• potrafi spionizować język i posiada sprawny aparat artykulacyjny;
• osiąga sukces terapeutyczny w postaci poprawy stanu wymowy;
• posiada właściwy zasób słownictwa i rozwiniętą mowę opowieściową;
• osiąga sukces dydaktyczny na miarę swoich możliwości;

Kierowanie się zasadami: systematyczności, stopniowaniem trudności, utrwalania, aktywnego świadomego udziału, współpracy z najbliższym otoczeniem, wykorzystywania wszelkich możliwości dziecka.

Etapy terapii
1. Etap wstępny: etap diagnostyczno-kwalifikacyjny: określenie problemu, wywiad z rodzicem, wstępne sformułowanie diagnozy, badania uzupełniające;
2. Etap przygotowawczy: obejmuje wszystkie czynności, które poprzedzają wywołanie głoski, ustalenie przyczyny zaburzenia; obejmuje: ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia fonacyjne i logorytmiczne, ćwiczenia słuchu fonematycznego i fonetycznego oraz ćwiczenia słuchowe, usprawnianie motoryki aparatu artykulacyjnego;
Na podstawie przeprowadzonej diagnozy u Dominika stwierdziłam, że głoska „r” jest zastąpiona przez głoskę „l”. Realizacja pozostałych głosek w sylabach, w wyrazach i w mowie jest prawidłowa. Stwierdziłam średni stopień sprawności języka. Chłopiec słabo pionizuje język, nie podnosi brzegów języka, nie układa języka w kształcie łyżeczki, nie potrafi kląskać językiem, ma mało sprawny czubek języka, którego nie potrafi wprowadzić w stan wibracji. Budowa języka, długość i ruchliwość wędzidełka podjęzykowego- prawidłowe. Słuch fonetyczny nie jest jeszcze do końca ukształtowany. Terapię rozpoczęłam od usprawniania motoryki narządów artykulacyjnych (ćwiczeń czubka języka) oraz ćwiczeń słuchowych, by wywołać głoskę i dalej ją utrwalać. Spotkania odbywały się raz w tygodniu przez 30 minut. W trakcie ćwiczeń chłopiec podejmował współpracę, cierpliwie ćwiczył i robił postępy. Dodatkowo matka chłopca została zaproszona na pierwsze dwa zajęcia w celu pokazania prawidłowo wykonywanych ćwiczeń w domu. Po każdych zajęciach Dominik zabierał karty pracy do domu, ze wskazówkami dla rodziców.
Terapię rozpoczęłam od usprawniania motoryki narządów mowy: warg i języka, których celem jest pionizacja języka i doprowadzenie do wibracji czubka języka. Początkowo ćwiczenia przygotowawcze prowadzący demonstruje a dziecko obserwuje w lustrze. Następnie dziecko próbuje naśladować zaobserwowane układy narządów mownych i wykonuje ćwiczenia razem z prowadzącą zajęcia. W dalszej kolejności dziecko wykonuje ćwiczenia samodzielnie, a rodzice prowadzą je systematycznie w domu.
Oto propozycja ćwiczeń:
• „malowanie” językiem podniebienia- precyzyjne ruchy języka od górnych zębów w stronę gardła i powrotem;
• „ Huśtawka”- przy otwartej buzi podnosić i opuszczać czubek języka. Nie może on wysuwać się przed zęby
• „ konik stuka kopytkami”- kląskać
• „glonojad”- przyssać czubek języka do podniebienia tuż za zębami- przy otwartej buzi
• „ biedronka lub muchomor”- „ malować czubkiem języka kropki na podniebieniu
• Unoszenie szerokiego języka do wałka dziąsłowego
• Naśladowanie ssania cukierka czubkiem języka;
• Mlaskanie szerokim językiem po podniebieniu;
• Dotykanie czubkiem języka do różnych punktów w jamie ustnej;
• Dotykanie czubkiem języka kolejno wszystkich zębów i ich liczenie;
• Rysowanie po podniebieniu różnych figur geometrycznych;
• Naprzemienne naciskanie przednią krawędzią języka na górny wałek dziąsłowy i rozluźnianie języka;
• Imitacja „ wypychanie” językiem zbliżonych zębów;
• „ parskanie” wydmuchiwanie powietrza na rozluźnione wargi;
• Uderzanie czubkiem języka po wałku dziąsłowym z jednoczesnym wymawianiem t-t-t-t,d-d-d-d-,n-n-n-n, najpierw powoli potem coraz szybciej, buzia otwarta, uśmiechnięta, nieruchoma;
• Uderzanie czubkiem języka po wałku dziąsłowym z jednoczesnym wymawianiem le-le-le/ la-la-la/ly-ly-ly/, najpierw powoli potem coraz szybciej, buzia otwarta, uśmiechnięta, nieruchoma;
• Uderzanie czubkiem języka po wałku dziąsłowym z jednoczesnym wymawianiem /tdn/tdn/tdn/, buzia otwarta, uśmiechnięta, nieruchoma;
• Uderzanie czubkiem języka po wałku dziąsłowym z jednoczesnym wymawianiem
/t-da, ze zwróceniem uwagi na to, aby t- było krótkie i delikatne;
• Wielokrotne wymawianie połączeń/t-da/t-de/t-d/t-du/t-do/ ( czubek języka uderza o wałek dziąsłowy);
• Uderzanie czubkiem języka po wałku dziąsłowym z jednoczesnym wymawianiem
/ t-da ze zwróceniem uwagi na to, aby/d/ było krótkie i delikatne;
• Unoszenie szerokiego, luźnego języka do górnych dziąseł i wydmuchiwanie powietrza na przednią krawędź języka z jednoczesnym wymawianiem/t/, kontrolujemy, aby powietrze było emitowane, środkiem języka Anie wychodziło bokami.
Z ćwiczeniami pionizacji języka ściśle wiążą się ćwiczenia prawidłowego połykania:
• Unoszenie języka, za górne, przednie zęby
• Dotykanie wskazanego miejsca palcem
• Ćwiczenia ze śpiewem sylab la-la-la..., lo-lo-lo...
• Połykanie śliny przy zamkniętych zębach, szerokim uśmiechu, język trzymamy przez cały czas za górnymi zębami
• Picie i połykanie płynów- dziecko pije wodę lub inny napój po jednym łyku kolejno zachowując czynności, nabiera łyk napoju, unosi język, zamyka zęby, połyka płyn
3. Etap wywołania głoski – dotyczy pracy nad wywołaniem prawidłowej artykulacji konkretnej, zaburzonej głoski lub głoski niewystępującej dotąd w systemie fonologicznym dziecka. Wywołanie głoski „r” lub dochodzenie do prawidłowego jej artykułowania osiąga się przez zastosowanie różnych sposobów i tak też w terapii. U Dominika zastosowałam jedną z wielu proponowanych metod a mianowicie metodę fonetycznych przekształceń czyli metodę substytucyjną .która polega na przekształceniu dźwięku wyjściowego w oczekiwany. Dźwiękiem wyjściowym była głoska /t/ dziąsłowa prawidłowo realizowana. Najpierw polecono dziecku uniesienie szerokiego języka do góry, do wałka dziąsłowego, następnie uczulamy to miejsce szpatułką i smarujemy nutellą. Kolejny krok, to polecenie dziecku aby uniosło szeroki język do góry tak, aby boczne jego krawędzie dotykały do wewnętrznej strony górnych zębów. Proszono, by dziecko wymawiało/t/ i jednocześnie dmuchało na przednią krawędź języka w efekcie czego pojawiło się /trrr/.Należy także zaznaczyć, że sama najpierw zaprezentowałam poprawnie wykonane ćwiczenie a następnie ćwiczono poprawność wykonania tego ćwiczenia u chłopca.
W ten sam sposób dążyłam do fonetycznego przekształcenia głoski /d/w głoskę/r/. Pamiętając o tym , aby język był luźny, szeroki i napięty w tylnej części, zaś głoska /d/ tworzona bardzo lekko i delikatnie. Zwrócono także uwagę na to, aby silny wdech połączony był z intencją wprawienia w drgania czubka języka.
Ćwiczenia utrwalające rozpoczęłam od grup spółgłoskowych.

4. Etap utrwalania i automatyzacji głoski.
Do pracy na tym etapie włączono także rodziców.
Utrwalenie ma na celu stabilizację artykulacji w mowie kontrolowanej, natomiast automatyzacja umożliwia swobodne artykułowanie.
Na etap utrwalania składa się:
• utrwalanie głoski w izolacji,
• utrwalanie głoski w sylabach,
• utrwalanie głoski w wyrazach,
• utrwalanie głoski w parach wyrazów,
• utrwalanie głoski w zdaniach
• utrwalanie głoski w krótszych i dłuższych tekstach ,
• w różnorodnym materiale językowym (w parach wyrazów, zdaniach i tekstach).
Ze względu na specyfikę artykulacyjną głoski, najłatwiej jest wymówić /r/gdy poprzedza tę głoskę jakaś inna spółgłoska. Tak więc w przypadku chłopca rozpoczynamy od wymowy sylab, w których /r/ poprzedza spółgłoska. Natomiast [r] w pozycji nagłosowej przed samogłoską i między samogłoskami wprowadza się w dalszym etapie terapii.
Ćwiczenia utrwalające /r/ w sylabach:
- między spółgłoską i samogłoską w nagłosie:
Polecam „Ułóż czubek języka delikatnie na wałku, dmuchnij na czubek języka i wymawiaj za mną sylaby” ( ćwiczenia przed lustrem) :
tra, tre, tro, tru, try,
dra, dre, dro, dru, dry,
- między spółgłoską i samogłoską w śródgłosie:
a-tra, atra, a-dra, adra,
e-tre, etre, e-dre, edre,
o-tro, otro, o-dro, odro,
u-tru, utru, u-dru, udru,
y-tro, ytro y-dru, ydru
i-try, itry i-dru, idru
- wygłos po samogłosce:
a-tr atr
e- tr etr
o- tr otr
- w otoczeniu samogłosek:
ra, re, ro, ru, ry
a-ra, ara
e- re, ere
o- ro, oro
u- ru, uru
y- ry, yry
ar, er, or, ur, yr.

Przykładowe wyrazy do ćwiczeń głoski [r] w połączeniach spółgłoskowych.
/tr/ w nagłosie: tracić, trafić, tragedia, trampki , traktat, trawa, trasa, tratwa, tron, troje, trąba, trud, trącać, trener, trochę, truskawka trolejbus, trociny, trucizna, truć trudny, trójka, trójkąt, truskawka.
/tr/ w śródgłosie: atrament, atrapa, cytryna, chytry, futro, futryna, atrament, futro, wiatrak, jutro, lustro, patrol, otruty, pietruszka, otręby, opatrunek, strumyk, struś, strych, stryj, utrata.
/tr/ w wygłosie: centymetr,litr, metr, Piotr,teatr

/dr/ w nagłosie: drabina, druk, droga, dramat, drapać, drób dreszcz, drugi, drut, dres, drań, drapać, drapieżnik, dresy, drążyć, drewniany, drobiazg, drops, drut, dróżka, dryblas, dryfować, dramat.
/dr/ w śródgłosie:adres, adresat, biedronka, biodro, adres, biedronka, biodro, hydrant, mądry, podróż, modry, udręka cedrowy, jądro,
/dr/ w wygłosie:cydr, kadr
Utrwalenie głoski [r] w grupach wyrazowych (frazach) i zdaniach:

Trwałe trampki
Trójkątny opatrunek
Tryskający natrysk
Trudny patrol
Siostra Patrycji
Trampki Piotra
Trójkątny trawnik
Drewniana drabina
Drogie podręczniki
Drewniany drążek
Drogi dres
Kwadratowy drogowskaz
Podrapany drewniak
Drugie biodro
Drugie piętro
truskawkowy drops
potrawa drobiowa
drużynowy trening
metrowy drut

Piotr ma na palcu trójkątny opatrunek.
W klatce siedzi tresowany drapieżnik.
Biedronka fruwa z trawki na trawkę.
Drwal niesie drewnianą drabinę.
Drużyna zajęła drugie miejsce.
Lubimy dropsy cytrynowe.
Drużyna dostała nowe dresy i trampki.
Piotrek lubi potrawy drobiowe.
Siostra Patrycji ma nowe futro.

Ćwiczenia utrwalające w zagadkach:
Rośnie na trawnikach ( trawa)
Po niej jeżdżą pojazdy( droga)
Małe wiaderko-duże..............( wiadro)
Wybieramy się w długą..................(drogę)
Zakładany na skaleczenie ( opatrunek)
Jedynka, dwójka..........( trójka)
Po niej można wejść na drzewo, dach ( drabina)
Wisi w łazience, wycierasz nim ręce ( ręcznik)

5. Etap różnicowania głoski [r] – [l]:Ponieważ Dominik nie opanował jeszcze umiejętności czytania więc ćwiczenia polegały na wysłuchaniu, powtórzeniu lub udzieleniu prawidłowej odpowiedzi tj w zagadkach słownych. Etap różnicowania głoski/r/-/l/ to etap, którego celem jest umiejętność rozróżnienia przez dziecko głosek [r] i [l] oraz prawidłowe ich artykułowanie. Polega na wprowadzeniu ćwiczeń na głoski [r] – [l] w sylabach, ćwiczeń w wyrazach gdzie głoski /r/, /l/ występują oddzielnie, następnie ćwiczeń, w których głoski te występują jednocześnie i na koniec utrwalenie tych głosek w całych zdaniach.
Głoski [r], [l] w sylabach:
ra – la, ro – lo, re – le, ru – lu, ry - ly
ara – ala, aro – alo, are – ale, aru – alu, ary - aly
ora – ola, oro – olo, ore – ole, oru – olu, ory - oly
era – ela, ero – elo, ere – ele, eru – elu, ery - ely
ura – ula, uro – ulo, ure – ule, uru – ulu, ury - uly
yra – yla, yro – ylo, yre – yle, yru – ylu, yry - yly
ar – al, or – ol, er – el, ur – ul, yr - yl
Ćwiczenia w wyrazach, gdzie głoski [r], [l] występują oddzielnie:
rak – lak rampa – lampa
rama – lama erka – Elka
rok – lok rada – lada
era – Ela ara – Ala
orka – Olka bar – bal
Różnicowanie: b...uzka, k...awat, bu...ak, cukie...ek, ...ampa, g...och, k...ocki, cyt...yna
Ćwiczenia w wyrazach, gdzie głoski [r], [l] występują jednocześnie:
la – bo – la – tor - ium kro – ko – dyl mar – mo – la - da
kal – ku – la – tor cyr – kiel o – ku – la - ry
gó – ral – ka la – tar – ka lan – dryn - ki
ro – la – da ron – de – lek la – tar – nia
Ćwiczenia na zdaniach:
Król Karol kupił królowej Karolinie korale koloru kolorowego.
Koralowe korale kupił Król
Karol w kolorowym sklepie.
Korale z rafy koralowej mają kolor koralowy.

4.1. Przykładowe scenariusze realizowanego programu usprawniania logopedycznego

SCENARIUSZ 1
USPRAWNIANIE APARATU MOWY I UTRWALANIE/R/ W SYLABACH
Temat: Na ratunek rybkom
ANEKS 5,6,7,8
Cele ogólne: usprawnianie aparatu mowy
Cele szczegółowe:
• usprawnianie aparatu mowy,
• wymawianie /r/ w sylabach
Metody:
pokazu ,wyjaśnienia, zadań stawianych do wykonania
Pomoce dydaktyczne: karty pracy
Przebieg zajęć:
Ćwiczenia usprawniające aparat mowy
Łowienie ryb. Za pomocą słomki dziecko przenosi rybki z morza na plaże, odsłania rybkę i wykonuje ćwiczenie, które pomoże jej wrócić do morza.
Zadaniem dziecka jest wykonanie prawidłowo ćwiczeń ( ćwiczenia ukryte są pod symbolami)usprawniających aparat mowy. Dziecko przenosi rybki za pomocą słomki, bez pomocy rąk.
Ćwiczenia wykonywane są z: szerokim językiem, buzią otwartą, żuchwą nieruchomą.
 DZIĘCIOŁ-dziecko energicznie i wielokrotnie wymawia głoskę /d/, pamięta, żeby czubek języka nie opadał
 MIOTŁA- pacjent sprząta czubkiem języka wałek dziąsłowy oblizująć go ( smarujemy wałek dziąsłowy nutellą).
 ŁÓDKA- dziecko kładzie szeroki język na dolną wargę i unosi brzegi języka( w środku ma zrobić się lekkie zagłębienie, w które możemy włożyć groszek i unosi go do wałka dziąsłowego0.
 ZĄB-pacjent czubkiem języka dotyka ostatniego zęba po lewej stronie i po prawej na górze.
 JĘZYK- dziecko otwiera szeroko buzię, czubek języka przykleja do wałka dziąsłowego, otwiera i zamyka zęby.
Ćwiczenie 2
Ćwiczenie usprawniające aparat mowy.
Gra w memory ( z wykorzystaniem obrazków i poleceń z ćwiczenia1)
Ćwiczenie 3
wywołanie głoski
Dziecko wymawia sylabę/ed/. Gdzie wymawia krótkie /e/i mocne/d/logopeda może polecić dziecku, aby przy wymowie /d/ próbowało dmuchać na czubek języka- wtedy doprowadzimy do wibracji
Ćwiczenie 4
Urwalanie głoski w sylabach
Dziecko powtarza sylaby i dopasowuje rybki do odpowiednich akwariów.
Ćwiczenie 5
Utrwalanie głoski w sylabach
Powtarzanie dwukrotnie lub trzykrotnie podanej sylaby do mikrofonu- zabawki
( tra, tro, tre tru, dro, dre, dru, dry)
ANEKS 4,5,6,7

SCENARIUSZ 2
UTRWALANIE GŁOSKI/R/ W SYLABACH I ZDANIACH
Temat: Kosmici atakują
ANEKS NR. 9,10,11,12,13
Cele ogólne:
• Poprawne wymawianie głoski/r/ w sylabach, wyrazach i zdaniach
Cele szczegółowe:
• Poprawne wymawianie głoski /r/ w grupach spółgłoskowych/kr/,/gr/chr/.
• Prawidłowe wymawianie głoski /r/ w zdaniach i wyrazami zawierającymi grupy spółgłoskowe /kr/, gr/, chr/.
• Ćwiczenia analizy i syntezy wzrokowej
Metody:
Pokazu, wyjaśnienia, zadań stawianych do wykonania
Pomoce dydaktyczne: karty pracy,

Przebieg zajęć
Ćwiczenie 1
Utrwalenie głoski /r/ w sylabach
Logopeda wycina kosmitę i mówi dziecku, że będzie mówić w języku kosmitów. Prosi dziecko, aby po nim powtórzyło sylaby, pilnując poprawnej wymowy głoski/r/
 KRA, KRO, KRE, KRU, KRY
 GRA, GRO, GRE, GRU, GRY
 CHRA, CHRO, CHRE, CHRU, CHRY

Ćwiczenie2
Utrwalanie głoski /r/ w sylabach
Logopeda prezentuje dziecku wycięte i wymieszane karteczki z sylabami. Teraz dziecko jest kosmitą i losuje sylaby na przemian z terapeutą. Po wylosowaniu sylaby odczytuje ją głośno a dziecko powtarza.

Ćwiczenie 3
Utrwalanie głoski/r/ w wyrazach
Logopeda powtarza wyrazy i tłumaczy dziecku ich znaczenie:
Gra, grad, graham, gracz, gryka, grupa, gruszka, grom, groch, grochówka, grosz, agrafka, dekagram, kaligrafia, geografia, agrest, kongres, ogryzek, tygrys, ogród, nagroda, ogrodnik, zagroda, chrabąszcz, chrupki, chrust, chryzantema, schron, schronisko

Ćwiczenie 4
Utrwalanie głoski/r/ w wyrazach
Gra polega na przejściu od startu do mety. Ten, kto stanie:
 Na polu kropkowym powtarza dwa razy z zestawu: gra, grad, grabie, graham, gracz, gryka, grudzień, grubas, gruchot, grupa, gruszka, grom, gromada, groch, grochówka, grosz
 Na polu kreskowym- powtarza dwa wyrazy z zestawu: agrafka, monogram, dekagram, kaligrafia, geografia, emigrant, agrest, kongres, ogryzek, tygrys, ogród, nagroda, ogrodnik, zagroda
 Na polu białym powtarza dwa wyrazy z zestawu: chrapka, chrabąszcz, chryzantema, chrupki, chrust, chrobot, schron, schronisko.
Wygrywa ten, kto pierwszy dotrze do mety.

Ćwiczenie 5
Utrwalenie głoski /r/ w zdaniach
Na podstawie wyrazów z ćwiczeni 4 logopeda układa z dzieckiem opowiadanie lub wierszyk, którego dziecko następnie uczy się na pamięć.

5. Prognoza
Systematyczna terapia logopedyczna oraz dobra współpraca z rodzicami przyniosła oczekiwane efekty. W wyniku analizy szczegółowej przeprowadzonego badania logopedycznego mogę stwierdzić, że Dominik prawidłowo artykułuje głoskę/r/. Terapia logopedyczna jest obecnie na etapie automatyzacji głoski/r/. Aparat artykulacyjny u chłopca jest usprawniony, a chłopiec we właściwym miejscu artykułuje głoskę we wszystkich pozycjach i sąsiedztwach fonetycznych. W tym momencie duże znaczenie dla rozwoju dalszej mowy Dominika mają rodzice i nauczycielka w przedszkolu, gdyż chłopiec jeszcze dość często deformuje głoskę/r/ w mowie spontanicznej, ponieważ mówi szybko, mając przy tym ogromny natłok myśli i słów. Dodatkowo bardzo się emocjonuje podczas wypowiedzi w sytuacjach mowy spontanicznej. Ważna jest tu także samokontrola Dominika, po to by wywołany dźwięk /r/został utrwalony podczas rozmów swobodnych, kierowanych, opowiadań, recytacji zarówno w przedszkolu jak i w domu.

Wnioski i zakończenie.
Głoska „r” jest najtrudniejszą głoską do korekcji w języku polskim. Bywa często nieprawidłowo realizowana, dlatego, że jej brzmienie związane jest z wykonywaniem specyficznych ruchów wibracyjnych przez język. Korekcja tej głoski nie jest typowa, dzieci z nieprawidłową realizacją głoski mają bardzo duży problem z jej wyćwiczeniem. Praca z Dominikiem była o tyle łatwiejsza, że chłopiec bardzo chętnie uczestniczyło w zajęciach oraz wykonywał systematycznie ćwiczenia w domu z rodzicami.
Z analizy literatury przedmiotu, przeprowadzonych przeze mnie badań wynika, że właściwa i szczegółowa diagnoza logopedyczna w dużej mierze gwarantuje sukces w terapii logopedycznej.
Sądzę także iż niezwykle istotna jest pomoc rodziców, nauczycieli uczących dziecko, i ich systematyczna współpraca. Kiedy współpraca przebiega sprawnie i chętnie, możemy oczekiwać wówczas sukcesów w terapii w znacznie szybszym tempie. Doskonale wiemy również, iż terapia logopedyczna przeprowadzona w we wczesnym wieku przedszkolnym pozwoli dziecku osiągać znacznie większe sukcesy w dalszej edukacji szkolnej. Dlatego profilaktyka i terapia na etapie wczesno przedszkolnym jest niezwykle ważna. Jestem nauczycielką przedszkola i zauważyłam także, że program wychowania przedszkolnego kładzie większy nacisk na profilaktykę logopedyczną proponując szereg ćwiczeń usprawniających aparat artykulacyjny u dzieci na zajęciach przedszkolnych
W przeprowadzonej przeze mnie terapii logopedycznej zastosowałam różnorodne ćwiczenia, które ćwiczyły artykulację zdeformowanej głoski ale kształtowały także inne funkcje i umiejętności: wzrokowe, słuchowe, percepcję , pamięć, koordynację wzrokowo-ruchową, logiczne myślenie, orientację przestrzenną , rozwój manualny, umiejętność poprawnego wypowiadania się. Dzięki tym wszystkim ćwiczeniom, chłopiec wzbogacił swoją wiedzę i słownictwo, co na dalszym etapie jego edukacji gwarantuje większe sukcesy.
Przemyślenia, oraz skromne wyniki badań pozwoliły mi na doszukanie się wielu wniosków praktycznych ale jeden z najważniejszych na gruncie przedszkolnym to nauka przez zabawę, co zamierzam kontynuować także podczas terapii logopedycznej.

BIBLIOGRAFIA
Błachnio K., Vademecum logopedyczne, Wyd. Nauk UAM, Poznań 2001.

Chrzanowska A., K. Szoplik., Zabawy i ćwiczenia logopedyczne- poradnik dla logopedów, nauczycieli i rodziców, Wydawnictwo Akademickie Białystok 2003.

Demelowa G., Elementy logopedii, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1979.

Emiluta-Rozya D., Całościowe badanie logopedyczne z materiałem obrazkowym, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej. Warszawa 2015.

Gunia G, V. Lechta., Wprowadzenie do logopedii, Wyd. Impuls, Kraków 2011.

Jastrzębowska G., Opóźnienie rozwoju mowy [w:] Podstawy neurologopedii, Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G. (red), Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Opole 2005.

Jastrzębowska G., Pelc – Pękała O., Diagnoza i terapia opóźnionego rozwoju mowy [w:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Tom 2, Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Opole 2003.

Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie. Lublin 1966.

Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Tom 2, Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Opole 2003.

Logopedia, Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red), Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Opole 1999.

Maruszewski M., Mowa a mózg, Wydawnictwo PWN. Warszawa 1970.

Michałowicz R., Definicja, obaz kliniczny, podział [w:] Mózgowe porażenie dziecięce, R. Michałowicz (red.), Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2001.

Mierzejewska H , Emiluta-Rozya D., 1997, Projekt zestawienia form zaburzeń mowy, „Audiofonologia”, X,

Minczakiewicz E. M., Mowa – Rozwój – Zaburzenia – Terapia, Wydawnictwo Naukowe WSP. Kraków 1996.

Parol U., Dziecko z niedokształceniem mowy [w:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Tom 2,
Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Opole 2003.

Pruszewicz A. , Opóźniony rozwój mowy, [w:] Foniatria kliniczna, Pruszewicz A. (red.), PZWL. Warszawa 1992.

Rodak H., Terapia dziecka z wadą wymowy, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2002.

Sawa B., Dzieci z zaburzeniami mowy, WSiP, Warszawa 1990.

Skorek E.M., Oblicza wad wymowy ,Wydawnictwo Akademickie „ Żak”, Warszawa 2001.

Skorek E.M., Reranie- Profilaktyka, diagnoza, korekcja, Impuls, Kraków 2001.

Sołtys – Chmielowicz A., Klasyfikacja wad wymowy, Logopedia 2000, nr 28.

Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN. Warszawa 1981.

Styczek I., Logopedia, PWN. Warszawa 1979.

Surowaniec J. , Podręczny słownik logopedyczny, Wydawnictwo Naukowe WSP. Kraków 1993.

Tarkowski Z., Jurkiewicz C., Rozwijanie mowy dziecka. Program terapeutyczno – stymulacyjny, Orator, Lublin 1999.

Zaleski T., Opóźnienia w rozwoju mowy, Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa

Wałaszek M., Teczka pracy logopedy. Rotacyzm w terapii z pacjentem na różnym etapie życia. by Forum Media Polska Sp.z.o.o., Poznań 2016.

PUBLIKACJE ELEKTRONICZNE
https://pl.wikipedia.org/wiki/Rotacyzm.

SPIS TABEL
Tabela 1. Opozycja spółgłoskowa dźwięczna - bezdźwięczna p : b.
Tabela 2. Opozycja spółgłoskowa dźwięczna - bezdźwięczna b’ : p’.
Tabela 3. Opozycja spółgłoskowa dźwięczna - bezdźwięczna s : z oraz ś : ź.
Tabela 4. Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji p : p’ oraz m : m’.
Tabela 5.Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji v : v’.
Tabela 6. Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji m : n.
Tabela 7. Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji c : c’.
Tabela 8. : Opozycje spółgłoskowe różniące się paroma cechami t : b oraz č : ż .

Dorysuj tułów i nogi.