Metoda grupowa w pracy socjalnej

Pracą socjalną określamy działalność specyficzną ze względu na cele i metody, jak i zawód polegający na wykonywaniu tychże działań, a zmierzających do „poprawy funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym”(1) , „(...) który dla zwiększania dobrostanu promuje społeczne zmiany, rozwiązywanie problemów we wzajemnych ludzkich relacjach oraz upodmiotowienie i wyzwolenie ludzi. Korzystając z teorii ludzkich zachowań i systemów społecznych, praca socjalna ingeruje dokładnie tam, gdzie dochodzi do wzajemnego oddziaływania ludzi i środowiska. Podstawowymi zasadami pracy socjalnej są prawa człowieka i sprawiedliwość społeczna”(2).
Jest to więc działalność pomocowa, która przyjmuje różne formy:
ratownictwo - działalność doraźna, stosowana w kryzysowych sytuacjach;
opieka - działalność zindywidualizowana, stosowana w sytuacjach, gdy jednostka nie jest w stanie poradzić sobie sama w różnych sytuacjach życiowych;
pomoc – działalność wspierająca prawidłowy rozwój osób zagrożonych nieprzystosowaniem społecznym;
kompensacja – „wyrównywanie braków utrudniających prawidłowy rozwój i funkcjonowanie osoby”(3).
By cel został osiągnięty pracownicy socjalni podejmują szereg działań stosując odpowiednie metody. Jedną z nich jest właśnie metoda grupowa (obok metody indywidualnych przypadków oraz organizacji społeczności lub inaczej: metody środowiskowej), która polega na wzajemnej pomocy, jest metodą redukowania i uwalniania od przeszkód poprzez interakcje społeczne oraz uzyskania społecznie oczekiwanych celów czyli „podniesienie jakości życia jednostek, które w wyniku zróżnicowanego temperamentu, osobowości nie potrafią właściwie funkcjonować na rynku społecznym”(4).
Twórczynią i propagatorką metody była Clara A. Kaiser (nauczyciel i dziekan na Uniwersytecie Columbia), która już w roku 1923 opracowała zasady pracy z grupą, chociaż już w 328 p.n.e. Arystoteles zauważył, że: „Człowiek jest z natury istotą społeczną. Jednostka, która z natury, a nie przez przypadek żyje poza społecznością, jest albo kimś niegodnym naszej uwagi, albo istotą nadludzką. Społeczność jest w naturze czymś, co ma pierwszeństwo przed jednostką. Każdy, kto albo nie potrafi żyć we wspólnocie, albo jest tak samowystarczalny, że jej nie potrzebuje i dlatego nie uczestniczy w życiu społeczności, jest albo zwierzciem, albo bogiem"(5).
Grupa społeczna jest zgromadzeniem jednostek, które w ich opinii tworzy osobną całość, to „co najmniej 2 osoby (wg niektórych autorów – 3) powiązane ze sobą więzami społecznymi, posiadające wspólne wartości, poczucie odrębności od innych grup oraz dążące do realizacji wspólnego celu i interesów”(6).
Czym zatem jest metoda grupowa? Wg przyjętej w polskiej literaturze pedagogicznej definicji Aleksandra Kamińskiego „to sposób organizacji procesu pomocy (lub wychowania), w którym pracownik socjalny (pedagog) ma przed sobą zespolony przez wspólne zadanie (problem) zbiór osób; wiąże go nie tylko dialog z poszczególnymi członkami tej zbiorowości [...], ale i umiejętność przewodzenia lub przodowania w grupie i takiego oddziaływania na grupę, aby na straży zadań i zwyczajów sugerowanych przez wychowawcę (pracownika socjalnego) - stał nie tylko on, lecz także członkowie grupy”. Prowadzący grupę „...musi skoncentrować się na pomaganiu uczestnikom grupy w staniu się systemem wzajemnej pomocy. Głównym źródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni, indywidualnie i zbiorowo"(7).
Można wyróżnić trzy rodzaje metody grupowej:
-grupy rozwojowo-wychowawcze, których celem jest pełnowartościowy rozwój jednostki w sferze psychicznej, fizycznej i kulturalnej i dotyczą w zasadzie osoby, których zachowanie nie odbiega od ogólnie przyjętych norm, są formą profilaktyki (8).
-grupy psychoterapeutyczne to grupy nastawione na ratownictwo i dotyczą osób chcących zmienić własne funkcjonowanie w społeczeństwie. „Psychoterapia stosowana jest głównie w zaburzeniach, których zasadniczym czynnikiem chorobowym są procesy psychiczne. Jej istotą jest uruchamianie w psychice pacjenta takich mechanizmów, które sprzyjają korekcie zaburzeń przeżywania i pozbyciu się symptomów choroby”(9).
-grupy rewalidacyjne
Zbiorowość ta musi charakteryzować się następującymi cechami:
- Organizacja wewnętrzna – może mieć formalny i nieformalny charakter.
-Wspólne wartości – materialny i niematerialny charakter.
-Zasada odrębności
-Poczucie wspólności. To kryterium ma charakter subiektywny – świadomość „my”.
Inne cechy:
-Trwałość – nawet wówczas, gdy członkowie są rozproszeni i nie wchodzą ze sobą w danym momencie w interakcje, to grupa nadal istnieje.
-Zasada identyfikacji członków – zdawanie sobie sprawy z przynależności do grupy i swojej odrębności od innych grup.
-Zasada rekrutacji nowych członków
-Cele i zadania
-Statusy i role
-Mechanizmy kontroli zachowań
Etapy pracy z grupą:
1.Tworzenie grupy.
2.Stabilizacja struktury i norm grupy.
3.Realizacja celu grupowego.
4.Ocena pracy z grupą i decyzja o jej dalszym losie (10).
Na etapie pierwszym następuje:
-poznanie członków grupy,
-określenie i wyjaśnienie celów tworzenia grupy,
-ujawnienie i poznanie oczekiwań,
-ustalenie obowiązujących reguł, uzgodnienie zasad, zawarcie kontraktu,
-opracowanie i przedyskutowanie programu, metod pracy
-umożliwienie każdemu ujawnienia swoich mocnych stron, stworzenie okazji do współdziałania poszczególnych osób
Kolejny etap jest „momentem krytycznym”, następuje docieranie się grupy; członkowie grupy chcą zapewnić sobie pożądane miejsce w jej strukturach, następuje lęk przed utratą własnej indywidualności czy odrzuceniem czego skutkiem jest bunt, spory i kłótnie; pod koniec etapu zaczynają jednak wyłaniać się role grupowe, kształtują się sposoby funkcjonowania. Na tym etapie niebagatelne znaczenie ma prowadzący, który tak musi prowadzić spotkania i kontrolować ich przebieg, by nie zagrażał on wcześniej postawionym celom.

Trzeci etap charakteryzuje się dużym poziomem zaufania, dobrą komunikacją, swobodną interakcją, poczuciem jedności celu, chętnym podejmowaniem wysiłków w celu osiągnięcia pożądanej zmiany, gotowość do zmian we własnym życiu. Grupa sanowi już pewną całość, a jej członkowie są skłonni do współpracy oraz respektować wcześniej ustalone normy. Jest to najbardziej owocny etap w dążeniu do realizacji celu, co odbywa się za pomocą różnych technik w zależności od rodzaju grupy.
Ostatni etap to pewien rodzaj podsumowania, ewaluacja, ocena efektów dotychczasowej pracy. Takie rozliczenie może mieć miejsce np. w momencie okresowego zaprzestania spotkań ze względów organizacyjnych, np. przerwa semestralna, świąteczna, a na pewno powinno wystąpić w momencie osiągnięcia celów terapeutycznych. Dobrze by forma podsumowania była dwojaka: ustna i pisemna, czyli np. dyskusja grupy oraz ewaluacja z wykorzystaniem ankiet; poza tym powinna brać pod uwagę wszystkie elementy funkcjonowania grupy.
Rola prowadzącego: rozpoczynanie i zakańczanie spotkania, odpowiednie reagowanie na uczucia i zachowanie uczestnika, podsumowywanie jego myśli, zadawanie pytań, zaznaczanie tematu, interweniowanie w wypadku zbędnych zachowań i przedstawianie pożądanych, przedstawianie alternatywnych możliwości działań, pomoc w podejmowaniu samodzielnych decyzji. Działania socjoterapeuty prowadzą do uzyskania jasnego obrazu własnych myśli i uczuć, pomagają w wyrażaniu siebie i włączaniu się w działania grupy, aktywują myślenie, pobudzają do refleksji, wspomagają interakcje między uczestnikami grup, zachęcają do kontynuacji pracy nad sobą.

Metoda grupowa jest zatem metodą o celach rozwojowych, edukacyjnych oraz korekcyjnych, które realizują się poprzez zachodzące między uczestnikami relacje.

Źródła:
1. Dz.U.2018.0.1508 t.j.-Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Art.45.
2. Za: Ryszard Szarfenberg, Standardy pracy socjalnej. Wprowadzenie, str. 5
3. Za: Tadeusz Kamiński, Praca socjalna jako działalność zawodowa, 2000 r., Seminare. Poszukiwania naukowe, t.16, str. 435
4. Józef Młyński, Praca socjalna: procedury działań instytucjonalnych, 2013 r., Studia nad rodziną 17/2 (33), UKSW, str. 164
5. Eliot Aronson - „Człowiek jako istota społeczna", Warszawa 1995r., str. 14-15
6. http://www.wos.org.pl/sciaga/spoleczenstwo/grupa-spoleczna.html
7. Charles D. Garvin, za: Jerzy Szmagalski, Metoda grupowa w pracy socjalnej, rozdział XV, w: https://notatek.pl/dr-hab-stanislaw-jerzy-szmagalski
8. Za: Tadeusz Kamiński, Praca socjalna jako działalność zawodowa, 2000 r., Seminare. Poszukiwania naukowe, t.16, str.442
9. W.Sikorski, „Psychoterapia. Wybrane formy i tecniki”, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie skrypt nr 7.
10. Katarzyna Kadela, Jacek Kowalczyk, Standardy Pracy Socjalnej. Rekomendacje metodyczne i organizacyjne, 2013 r., str. 281