Krótko o zachowaniach ”trudnych” dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Co może je wywoływać, a co złagodzić

Materiał jest bazą obserwacji i codziennej praktyki w zawodzie.

Ilekroć zastanawiamy się nad tym, co to są zachowania trudne, to najpierw myślimy obrazami. Przypominamy sobie np. ....... dziś zdarł firankę, rzucał butem, gryzł rękę itp. Dopiero później zastanawiamy się, dlaczego tak się dzieje i będąc świadomym rodzicem czy terapeutą, szukamy rozwiązań. Zachowania trudne to takie zachowania, które mogą wręcz zagrażać bezpieczeństwu dziecka lub osób, z którymi przebywa. Najczęściej, kiedy współwystępuje ich wzmożona intensywność i częstotliwość, „jakoś” zaczynamy reagować. Zachowania trudne utrudniają codzienną pracę z dzieckiem i uniemożliwiają postępy edukacyjne, na jakie liczą terapeuci oraz rodzice, uniemożliwiają prawidłową ciepłą relację rodzicielską. Błędem jest ograniczenie i rozumienie zachowania trudnego jako tylko przejaw autoagresji lub agresji. Do tych zachowań powinniśmy dopisać również min. zachowania seksualne, nasilone autostymulacje, wulgaryzmy, krzyki, plucie, gryzienie, rzucanie itp. Wachlarz dodatkowych nasilonych objawów warunkuje poziom funkcjonowania danej osoby. Często niepełnosprawność intelektualna i wynikające z niej zaburzenia komunikacji, funkcji społecznych oraz poznawczych wzmacniają częstotliwość występowania zachowań trudnych. Wynika to z ograniczonych możliwości określania i umiejętnego przekazania swoich potrzeb, rozumienia ich przez najbliższe środowisko. Zachowania trudne są również wynikiem stosowania środków farmakologicznych - długotrwałej choroby min. epilepsji, stanów depresyjnych itp. Aby ograniczyć częstotliwość występowania zachowań trudnych, należy ustalić przyczyny niepożądanych zachowań i opracować program terapii.
To, co najważniejsze na początku pracy z osobą z zachowaniami trudnymi to fakt, że nie zawsze można wskazać przyczynę występowania takiego zachowania. Bardzo często występuje kilka powodów, dlatego nie skupiamy się tylko na jednym trudnym zachowaniu.
Aby powstał dobry program terapii, musimy zebrać cenne informacje min. zapoznać się z diagnozą medyczną. Szukać w niej informacji o nieprawidłowościach somatycznych, ruchowych, przebytych chorobach. Określić aktualny stan zdrowia, zażywane obecnie leki, ocenić funkcjonowanie zmysłów, funkcjonowanie rodziny, wreszcie ocenić (na ile to możliwe ) postrzeganie samego siebie czyli jak dziecko postrzega siebie. Powinniśmy również wykonać diagnozę poziomu rozwoju poznawczego, sposobu komunikowania się oraz określić stadium rozwoju emocjonalnego. Dziś wiemy, że czynnikami, które mogą dodatkowo wpływać na zrost zachowań niepożądanych, są alergie, depresja, przyjmowanie leków, ale również wspomniana wcześniej niepełnosprawność intelektualna, autyzm i inne.
Wskazany jest opis najczęstszych zachowań dziecka w sytuacjach przez niego ocenianych jako pozytywne i negatywne. Aby trafnie określić źródło zachowań trudnych, nie możemy skupić się jedynie na samej osobie, która je przejawia. W diagnozie musimy zaobserwować i trafnie określić, opisać zachowania dziecka wobec dzieci- rówieśników oraz dorosłych. Ważne jest również określenie zachowań samych dorosłych- ich relacji, komunikacji z dzieckiem i ich reakcji na ewentualny bodziec. Bardzo często szczególnie wśród dzieci niepełnosprawnych intelektualnie zdarza się, że mają one na co dzień niedostosowane najbliższe otoczenie do swoich potrzeb- może to być hałas, tłum, zła komunikacja lub jej brak, ograniczony kontakt z najbliższymi, trudności z samoobsługą i ciągłe uzależnienie od drugiej osoby, mało przestrzeni, brak ruchu itp. Bywa, że przyczyną złego zachowania są zaburzenia integracji sensorycznej- dziecko wręcz domaga się silnych bodźców lub ich poszukuje min. uderza się, przewraca, nie chce zakładać butów. Przez najbliższe otoczenie odbierane jest jako „niegrzeczne”. Należy pamiętać, że stan pobudzenia wprowadza również sytuacja, w której wymagania stawiane dziecku przewyższają jego możliwości. Zdarza się jednak również prozaiczny problem, który utrudnia wzajemne codzienne relacje i wpływa na zachowanie dziecka. Mam na myśli sytuację, w której dziecko przejawia złość- agresję, bo nie umie, nie potrafi np. czekać na swoją kolej, nie potrafi przegrywać, nie może dostać się do szafki ze swoimi rzeczami, bo np. nie potrafi jej otworzyć itp. Dobrym sposobem na radzenie sobie z sytuacjami trudnymi jest wprowadzenie w domu i w szkole systemu motywacji dla dziecka. Źle się dzieje, kiedy dziecko robiąc coś dobrze jest praktycznie niezauważone przez najbliższych. Taka postawa często prowadzi do buntu lub zaniechania starania się. W szkołach i ośrodkach pomaga dodatkowo strukturyzacja otoczenia i plan dnia. Kolejność aktywności jest przewidywalna i obniża poziom lęku u dziecka. Przed przystąpieniem do pracy z dzieckiem przejawiającym zachowania trudne należy zebrać podstawowe informacje, min. jakie zachowania trudne przejawia ( szczypanie, plucie, rzucanie przedmiotami itp.), które z nich występują najczęściej, które przeszkadzają najbardziej itp. Ważne jest określenie stopnia adekwatności do sytuacji, w której wystąpiły, to, czy występuje stałe dążenie do przejawiania tych zachowań, czy łatwo odwrócić jego uwagę. Pomaga ocena własnych zachowań, ale osoba z niepełnosprawnością intelektualną nie dokona jej w sposób pełny, gdyż nie zawsze zdaje sobie sprawę ze swoich trudnych zachowań i nie zawsze przewiduje ewentualne zagrożenia. Często zdarza się , że istnieje jeden wzorzec zachowań trudnych przejawiający się w jednej określonej sytuacji. Łatwiej wtedy ocenić, czy występują zachowania w tym samym czasie. Kolejny etap to opisanie zachowania agresywnego. Należy zadać sobie pytanie, co wywołało takie zachowanie- co się stało „przed” i jak dziecko zachowało się „po”. W ustaleniu przyczyn zachowania agresywnego- trudnego bardzo pomaga obserwacja prowadzona w czasie aktywności dziecka związanego np. z toaletą, samoobsługą, jedzeniem, komunikacją, aktywnością własną nie kierowaną. W ośrodkach prowadzone są przez nauczycieli terapeutów zeszyty obserwacji w których dokonuje się min rejestru- opisu zachowań trudnych. W przypadku dzieci z niepełnosprawnością intelektualną możemy wprowadzić wideo jako narzędzie do rejestrowania i późniejszego analizowania zachowań trudnych.
Pamiętajmy, że w sytuacji zachowania agresywnego, niepożądanego, trudnego nie okazujemy jako osoby będące w pobliżu strachu, przerażenia, nie reagujemy krzykiem i śmiechem. Nie reagujemy agresją na agresje. Nie straszymy. Ważne jest, aby nie bagatelizować zachowań trudnych. Jeżeli dziecko jest pobudzone, rozdrażnione, stosujemy podtrzymanie kontaktu w akceptowany przez dziecko sposób, robimy przerwy w zajęciach, zmieniamy charakter zajęć, jeżeli bardziej go pobudzają, proponujemy formy zastępcze, np. spacer, zajęcia relaksacyjne itp. Po sukcesie nagradzamy dziecko, może być to spacer, muzyka, czynność, którą lubi.
Pamiętaj, nie przenosimy złości dziecka na siebie- nie reagujemy na nią poczuciem własnej winy. Nie budzimy poczucia winy u dziecka, nie straszymy negatywnymi konsekwencjami. Zawsze stanowczo nazywamy złe zachowanie zaraz po ich wystąpieniu, np. „nie plujemy”, „nie krzyczymy” itp. Kiedy się uspokoi, dajemy możliwość wyciszenia się; skieruj jego uwagę na to, co lubi, zachowaj spokój, daj mu swój czas i uwagę, aby poczuł, że jest bezpieczny, wyjdź z nim, jeżeli tego potrzebuje. Poświęć więcej czasu na wspólne bycie z dzieckiem, słuchaj tego, co ma ci do powiedzenia, patrz na to, co pokazuje, bądź bacznym obserwatorem. W sytuacji, kiedy dziecko przejawia np. zdenerwowanie – niepokój ruchowy, rozdrażnienie , pobudzenie, robi specjalnie coś na złość reaguj- podtrzymaj kontakt, wprowadź przerwy lub zajęcia relaksacyjne, daj mu więcej przestrzeni proponując spacer, odwróć jego uwagę proponując coś innego.
Pamiętaj, to, co wprowadzisz i wypracujesz w placówce, ma być integralną częścią tego, co robi dom. Stała współpraca z rodzicami, wymiana informacji oraz konsekwencja to podstawa naszych działań terapeutycznych.

Pozdrawiam serdecznie
Iwona Janicka nauczyciel terapeuta