Terapia dziecka z rotacyzmem

Rotacyzm
Wada ta zwana inaczej reraniem polega na nieprawidłowej realizacji głoski r. Rozróżniamy następujące formy rotacyzmu:
· Mogirotacyzm - to opuszczanie głoski [r].
· Pararotacyzm - wymawianie zamiast [r] jakiegoś innego dźwięku, np. [l], [u], [i].
· Zniekształcone formy [r] określane są mianem rotacyzmu właściwego.
W obrębie rotacyzmu właściwego najczęściej pojawiają się następujące formy wadliwe:
· reranie języczkowe
Zamiast czubka języka, drgania wykonywane są przez języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego.
· reranie wargowe
§ dwuwargowe (drgają obie wargi - furmańskie r );
§ wargowo - zębowe (dźwięk powstaje w wyniku drgań dolnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy lub górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy).
· reranie międzyzębowe
Polega na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby.
· reranie policzkowe lub boczne
Prąd powietrza skierowany jest w bok, wprawiając w drgania policzki. Przy takiej realizacji głoski r drga czubek języka lub krawędzie języka oraz jeden lub dwa policzki.
· reranie podniebienne
Polega na zbliżeniu tylnej części języka do podniebienia miękkiego. Podczas artykulacji wibruje całe podniebienie miękkie.
· reranie gardłowe
Powstaje między nasadą języka a tylną ścianą gardła (możliwe testowanie ręką). Wymowa głoski r gardłowa z wibracją języka i podniebienia miękkiego - zbliżona jest do wymowy francuskiej dźwięku r.
· reranie nosowe
Realizacja nosowa głoski r często współwystępuje z nosową wymową innych dźwięków. Nosowa artykulacja głoski r swoim brzmieniem zbliżona jest do ng i powstaje w wyniku nie domykania wejścia do jamy nosowej.
· reranie boczne
Wadliwa, boczna realizacja głoski r. Strumień powietrza przeciskając się między krawędzią boczną języka a górnymi dziąsłami, powoduje powstanie nieprzyjemnego brzmienia.
· reranie krtaniowe
Polega na wadliwej, krtaniowej realizacji głoski r.
· reranie językowo - wargowe
Polega na wadliwej językowo - wargowej artykulacji głoski r.
· reranie językowo - boczne
Wadliwa językowa boczna, często jednouderzeniowa artykulacja głoski r.
· reranie świszczące
Wymowa głoski r jest znacznie przedłużona i wzmocniona

Określenia poszczególnych rodzajów rotacyzmu właściwego są terminami kinetycznymi, wskazującymi na sposób powstawania wadliwej artykulacji głoski „r”. Rotacyzm właściwy wymaga, odwrotnie niż opuszczanie lub zastępowanie głoski „r” przez j oraz l stanowiącymi rozwojowe formy „r”, wczesnej interwencji logopedycznej. Głoska „r” jest dźwiękiem trudnym pod względem artykulacyjnym i pojawia się zwykle najpóźniej w zasobie dźwiękowym dziecka, czasem dopiero między 5. a 6. rokiem życia, co można uznać za prawidłowość, zwłaszcza w przypadku, gdy dziecko zaczęło mówić stosunkowo późno. Wcześniej bywa zastępowana kolejno przez głoski j, l, które są formami rozwojowymi głoski „r”.
Z dzieckiem, które nie wymawia w ogóle „r” lub zastępuje je inną głoską ćwiczenia można rozpocząć dopiero koło 6 roku życia. Do tego czasu dziecko ma prawo nie wymawiać „r”. Jeżeli natomiast dziecko zniekształca „r” w jakiś sposób opisany powyżej, to znaczy, że ma wadę wymowy, i w tym wypadku nauczanie poprawnego „r” należy rozpocząć możliwie jak najwcześniej. Spółgłoska „r” jest głoską przedniojęzykowo- dziąsłową, drżącą, ustną, twardą i dźwięczną. Przy jej wymowie koniuszek języka wibruje przy górnych dziąsłach. Boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. Podniebienie miękkie uniesione i cofnięte zamyka przejście do jamy nosowej.

Przyczyną rotacyzmu jest niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka, który wskutek tego nie wykonuje drobnych, subtelnych ruchów wibracyjnych, koniecznych do wytworzenia prawidłowego „r”. Istotne znaczenie ma również sama budowa anatomiczna języka: jeśli jest on zbyt duży i gruby albo też napięcie mięśniowe języka jest wzmożone lub osłabione czy wreszcie wędzidełko językowe jest zbyt krótkie, to wykonanie ruchów koniecznych do wytworzenia prawidłowej głoski „r” nie będzie możliwe. Ponadto wadliwa wymowa dźwięku „r” może być spowodowana obniżonym poziomem słuchu, opóźnionym rozwojem ruchowym i umysłowym oraz oddziaływaniem nieprawidłowego wzoru wymowy osób z otoczenia dziecka, a także słabą zdolnością dziecka do koncentrowania uwagi na dźwiękach mowy.

W większości przypadków rotacyzmu prowadzi się ćwiczenia wstępne, których celem jest doprowadzenie do wibracji czubka języka. Do podstawowych ćwiczeń należą:
Ćwiczenia języka:

1. „Sklejanie pierogów” – nagryzanie brzegów języka zębami (masaż) i rozciąganie języka).
2. „Wyżymaczka” – przeciskanie języka przez maksymalnie zbliżone do siebie zęby.
3. „Łopatka” – wysuwanie szerokiego języka z buzi nie dotykając zębów.
4. „ Konik” – kląskanie czubkiem języka o podniebienie twarde (zmiana układu warg jak przy głosce u - i.
5. „Zaczarowane miejsce” – odklejanie czubkiem języka z przedniej części podniebienia twardego chrupki, opłatka, czekolady, nutelli, kropli miodu, itp.
6. Przytrzymywanie czubkiem języka, ssanie cukierka pudrowego lub naśladowanie.
7. Zdmuchiwanie skrawka papieru umieszczonego na czubku języka.
8. „Młotek” – szybkie wypowiadanie głoski [l] dotykając czubkiem języka o górny wałek dziąsłowy.
9. „Trzepanie dywanów” – szybkie i kilkukrotne uderzanie językiem o górną wargę wybrzmiewając [ly].
10. „Piosenkarz” – śpiewanie różnych melodii na sylabach, poruszając jedynie językiem – nie brodą, przy szeroko otwartych ustach:
la, la, la,
lo, lo, lo,
le, le, le,
lu, lu, lu,
ly, ly, ly.
11. Wypowiadanie zbitki sylabowej lalolule najpierw wolno, potem coraz szybciej.
12. „Chiński język” - wypowiadanie zbitek sylabowych – szybko i kilkakrotnie:
nalapatada,
nolopotodo,
nelepetede,
nuluputudu,
nylypytydy.
13. „Traktor” – wielokrotne, coraz szybsze wypowiadanie zbitki bd, a następnie sylab:
bda, bdo, bde, bdu, bdy,
pta, pto, pte, ptu, pty,
bda – pta,
bdo – pto,
bde – pte,
bdu – ptu,
bdy – pty.
14. „Paplanie” – wielokrotne coraz szybsze wypowiadanie:
tedamwa,
tat tedat,
ente dente,
lelum polelum,
ble, ble, ble,
tla, tlo, tlu.
15. „Karabin maszynowy” - wielokrotne, energiczne wypowiadanie [ttt], [ddd], [td] [tdn] (najpierw wolno, potem coraz szybciej) dotykając czubkiem języka o górny wałek dziąsłowy przy szeroko otwartych ustach, potem sylaby:
te, te, te,
ty, ty, ty,
de, de, de,
dy, dy, dy.
A następnie zbitki sylabowe:
teda – teda,
tede – tede,
tedo – tedo,
tedu – tedu,
tedy – tedy.
16. Wypowiadanie rymowanki - głoska [t] wymawiana w sposób przytępiony, tzn. z językiem na podniebieniu:
Kto to tutaj tak tupie?
To tato tutaj tak tupie.
Ach, tato tutaj tak tupie!
17. „Piła” - wybrzmiewanie przedłużonego [d] z równoczesnymi energicznymi, poziomymi ruchami palcem po wędzidełku podjęzykowym.
18. „Suszarka” – mocne dmuchanie na czubek języka uniesiony do wałka dziąsłowego, aż do pojawienia się tr.
19. „Zepsuty traktor” – mocne akcentowanie głoski [t] w czasie wybrzmiewania zbitek tll, tll, trl najpierw szeptem, potem głośno.
20. „Mały ptaszek uczy się śpiewać” – powtarzanie sylab szeptem, a następnie głośno:
la, la, la, trla,
lo, lo, lo, trlo,
lu, lu, lu, trlu,
le, le, le, trle,
ly, ly, ly, trly,
li, li, li, trli.
21. „Śpiew ptaków” – szeptem i głośno wypowiadanie trla, trlo, trle, trlu, trly.
22. Wyrazy dźwiękonaśladowcze – naśladowanie odgłosów zaczynając od szeptu:
gra na trąbce – tra ta ta, tru tu tu, tre te te,
zepsuty karabin maszynowy – tr tr tr, dr dr dr,
groźny pies – wrr, wrr, wrr,
traktor – tur tur tur, tyr tyr tyr, pyr pyr pyr,
fruwające ptaki – fru, fru, fru,
ćwierkające wróble – ćwir, ćwir, ćwir,
świnka – chrum, chrum,
zatrzymanie konia – pr, pr,
śpioch – chr, chr, chr,
dzwonek – dryń, dryń,
szorowanie zębów – szuru, szuru,
zapalanie światła – pstryk,
pękający balonik – trach,
wrona – kra, kra,
samochód – brum, brum.
Chłopca, o którym piszę po raz pierwszy spotkałam, gdy miał 6 lat, był uczniem Oddziału przedszkolnego szkoły, w której pracuję. Zwróciłam na niego uwagę w czasie przesiewowego badania sondażowego. Michał nieprawidłowo realizował głoskę „r”, zamieniał ją na głoskę ”l”. Wytypowałam go do grupy dzieci, z którymi podjęłam ćwiczenia logopedyczne.
Aby postawić dokładną diagnozę logopedyczną musiałam przeprowadzić dodatkowe badania dziecka, lepiej poznać dziecko.

Badanie mowy chłopca rozpoczęłam od orientacyjnego badania. W trakcie krótkiej rozmowy z Michałem starałam się wychwycić zaburzoną realizację głosek. Prosiłam chłopca o odpowiedzi na pytania związane z jego życiem, szkoła, a także o opowiedzenie krótkiej historyjki obrazkowej. W rozmowie zwracałam uwagę na :
· umiejętność nawiązywania kontaktów ( werbalnych, niewerbalnych),
· umiejętność formułowania i wypowiadania własnych myśli,
· bogactwo słownika i gramatyczną poprawność wypowiedzi
· aspekt fonetyczny mowy

Kolejnym etapem pracy było zasadnicze badanie mowy. Dokonałam tego za pomocą kwestionariusza obrazkowego, czyli zestawu specjalnie dobranych obrazków, tak, by ich nazwy zawierały w sobie odpowiednie głoski we wszystkich pozycjach ( nagłosie, śródgłosie, wygłosie). Stwierdziłam u dziecka dyslalię jednoraką- wadliwą realizację głoski „r’. Chłopiec głoskę tę realizuje jako „l”.
Badanie słuchu fonematycznego, czyli słuchowego wyodrębniania, różnicowania, rozpoznawania i odtwarzania fonemów zgodnie z zasadami systemu fonologicznego danego języka- wykazało u chłopca dobry poziom analizy i syntezy głoskowej wyrazów.

Obserwacja
Przeprowadziłam uzupełniające badanie stanu i motoryki artykulatorów. Oceniłam budowę anatomiczną narządów mowy:
· budowę języka – język proporcjonalny do jamy ustnej, o skróconym wędzidełku podjęzykowym uniemożliwiającym unoszenie języka do góry, z charakterystycznym kształtem „serduszka” końcówki.
· podniebienie normalnie wysklepione, bez porażenia języczka ,
· zęby w trakcie wymiany mlecznych na stałe, brak wady zgryzu,
· migdałki podniebienne powiększone (konieczność konsultacji laryngologicznej migdałka trzeciego!),
· jama nosowa drożna,

Proponowane działania:
Gdy czubek języka jest już wystarczająco sprawny i nie ma wad w budowie anatomicznej narządów mowy, musimy wybrać najodpowiedniejszy dla danego dziecka sposób wywołania tej głoski. Możemy;
· próbować wywołać wibrację poprzez zbliżenie języka do podniebienia twardego , dziecko nabiera powietrze przez nos , wydycha ustami , starając się trzymać język na podniebieniu
· próbować wywołać [r] z [ż] ; przy wypowiadaniu głoski [ż] staramy się obniżyć dziecku żuchwę , przy czym ono próbuje cały czas trzymać język na górze ( zabawa w siłowanie się) . Mięśnie żuchwy powinny być rozluźnione .
· lekko podbijać brodę , podczas gdy dziecko wymawia głoskę [l].
Utrwalanie głoski [r]
· utrwalanie dźwieku w sylabie:
- nagłosie :ra, ro, ru, re, ry
- śródgłosie; ara, oro, uru, ere, yry
- w wygłosie; ar, or, ur, er, yr
-
· utrwalanie dźwięku w wyrazie:
- trawa, trapez, tratwa, trafić. troje, trud, trójka, trójkąt, truskawka. tren, treść, trybuna
- dratwa, dramat, drabina, droga, drobny, druk, druh, drut, drób, drugi, drużyna, drewno
- futro, jutro, futryna, patrol, opatrunek, wątroba, piętro, cytryna, strach, strona, stryj, strych, siostra
- praca, pralka, prom, proca, prośba, brat, broda, bruk, brudny, kra, kraj, kratka, krowa, kropla, kromka, król, kruk, krew, kreda
- teatr, metr, litr, wiatr, centymetr
- rak, rama, radio, ranek, ratunek, rakieta, rok, ropa, rola, rondel, rolnik, robak rów, rój, ród, ruch, ruina, rulon, różnica, rumianek, rebus, renta, reszta, rejon, rekin, reguła, redakcja, ryk, rym, rytm, ryba, rynek, rysunek
- para, aparat, parasol, korona, jezioro, orać, obora, kora, pora, skorupa, piorun, korek, wtorek, fura, skóra, dziura, figura, biuro, pióro, nurek, teren, litera, siekiera, żyrafa
- karp, alarm, arkusz, latarka, artysta, sarna, port, tort, urlop, urok, serce
- żar, dar, smar, ciężar, katar, aktor, autor,
- bór, chór, mur, zbiór, otwór, dyżur, kaptur, ser, ster, numer, plaster, cukier, lakier, puder, wir, parter, srebro, rura, bariera, jarmark, marmur, traktor, rabarbar
-
· utrwalanie głoski [r] w zdaniu:
- trudna praca, trębacz trąbi, drobny groch, zdrowy królik, otwarta brama, dobra cytryna, drogie futro, program radiowy, drugie piętro, gruby drut, tramwaj ruszył

To ogrodzenie zrobione jest z drutu.
Tereska karmi kury.
W ogrodzie rosną czerwone róże .

Romek naprawia stary rower.
Po trawie chodzi czarny kruk.
Przed fabryką rowerów stoi traktor.
Robotnicy naprawiają tory tramwajowe.

· ćwiczenia utrwalające głoskę [r] w wierszykach, piosenkach , wyliczankach
· automatyzacja poprawnej wymowy w mowie spontanicznej, opow. Ilustracji, historyjek obrazkowych, rozmowy kierowane
· ćwiczenia utrwalające z wykorzystaniem komputera

Bibliografia:
1. Antos D. , Demel G. ,Styczek J. „Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy“; WsiP; Warszawa 1978
2. Demel G., „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola” ; WsiP; Warszawa 1983
3. Rodak H. , „Uczymy się poprawnie mówić” WsiP; Warszawa 1998
4. Wójtowiczowa J. „Logopedyczny zbiór wyrazów” WsiP; Warszawa 1991