Funkcjonowanie szkolne dziecka z autyzmem

Charakterystyka badanego dziecka

Dane o dziecku i środowisku

Przyjście do szkoły dziecka wyraźnie odróżniającego się, mającego cechy generujące trudności w nauce, w kontaktach interpersonalnych i w wyrażaniu emocji, przypomina sytuację rodziny mieszkającej w niewielkim mieszkaniu w bloku, którą ekscentryczny wujek obdarowuje chińską wazą z okresu dynastii Ming, czyli bezcenną i kruchą porcelaną, którą nie wiadomo, gdzie postawić. Trzeba znaleźć jej takie miejsce, w którym jej uroda zalśni w całej okazałości, ale jednocześnie jakoś wkomponuje się w całość, nie przytłoczy wnętrza, a poza tym ciągle trzeba uważać, żeby jej nie stłuc. Nie wiadomo czy cieszyć się, czy płakać, trudno oprzeć się irytacji – nie mógłby podarować nam czegoś innego, równie cennego, a nieco bardziej praktycznego? Ale co robić, trzeba tę wazę docenić i oswoić, trzeba nauczyć się z nią żyć, mimo że nie mamy pałacu, tylko zwyczajne mieszkanie .
Na bazie tego odniesienia można przytoczyć faktyczny przykład dziecka autystycznego. Otóż ... jest jedynakiem. Urodził się we wrześniu w 2010 roku w pełnej, kochającej się rodzinie. Wychowywaniem dziecka od urodzenia zajmowała się matka i dziadkowie, ponieważ ojciec pracował za granicą. Gdy chłopiec miał trzy lata, rodzice rozwiedli się. Ze względu na niepokojące zachowanie matka zdecydowała się na przebadanie dziecka w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. Zespół Orzekający poradni w grudniu 2014 roku zdiagnozował u chłopca autyzm. W latach 2015 – 2017 chłopiec uczęszczał do oddziału przedszkolnego dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.
Aktualnie ... ma osiem lat, jest uczniem klasy 2 szkoły podstawowej ogólnodostępnej.
Z przeprowadzonych przeze mnie obserwacji wynika, że matka cały swój czas poświęca synowi. Ojciec utrzymuje z chłopcem sporadyczne kontakty, gdyż przebywa za granicą. Po każdym spotkaniu z ojcem chłopiec gorzej funkcjonuje zarówno w szkole, jak również w domu. W rozmowach telefonicznych ojciec obiecuje ... różne drobiazgi, na które on czeka, co wywołuje u niego nerwowość i rozkojarzenie.
Chłopiec mieszka z matką i dziadkami na wsi. Parter domu zajmują dziadkowie, którzy prowadzą gospodarstwo rolne. Matka z dzieckiem mieszka na piętrze, gdzie znajdują się dwa pokoje, kuchnia i łazienka. Sytuacja materialna rodziny jest dobra. Podczas nieobecności matki w domu dzieckiem zajmują się babcia i dziadek. Deklarują chęć niesienia pomocy i wsparcia w każdej sytuacji.

Dane kliniczne

Cechy wywiadu z matką

Ciąża była planowana. Od początku była prowadzona pod kontrolą lekarską i przebiegała prawidłowo. Poród był prawidłowy, odbył się siłami natury. Stan noworodka po urodzeniu był bardzo dobry. W skali Apgar chłopiec otrzymał dziesięć punktów. Jednak ... nie próbował komunikować się z osobami, nawet najbliższymi, nie gaworzył, co przypisywano uszkodzeniem słuchu lub opóźnieniem umysłowym. Dziecko nie bawiło się adekwatnie zabawkami. Brak było u niego gestu pokazywania palcem, nie przechodził w tym czasie poważniejszych chorób somatycznych, ani nie doznał obrażeń. Matkę niepokoiły brak komunikatywności oraz zaburzenia emocjonalne. Dzięki jej szybkiej reakcji u chłopca w wieku 4 lat został zdiagnozowany autyzm i w lutym 2015 roku w wieku czterech i pół roku ... rozpoczął edukację w oddziale przedszkolnym dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. W przedszkolu korzystał z logoterapii, zajęć z zakresu Integracji Sensorycznej, indywidualnej terapii psychologicznej. W roku szkolnym 2016/2017 chłopiec objęty był zajęciami w ramach Wczesnego Wspomagania Rozwoju. Dobre umiejętności edukacyjne chłopca są wynikiem tychże terapii a także efektem systematycznej pracy matki z synem.
Cechy wywiadu z nauczycielem wspomagającym
... od początku sprawiał wrażenie pogodnego dziecka. Posiada pewną orientację w otaczającym go świecie, tzn.wie, gdzie mieszka, jak nazywają się jego rodzice i czym się zajmują. Pracuje bez zastrzeżeń. Jeżeli nie wykona zadania na czas, wówczas dokańcza pracę ponad wyznaczony limit. Rozumie i spełnia proste polecenia kierowane bezpośrednio do niego. Swoje emocje rozładowuje poprzez krzyk i złość. Opowiada sytuacje przedstawione na ilustracjach, potrafi nazwać czynności, postacie, zwierzęta, niektóre rośliny, pory roku, pory dnia, zjawiska przyrodnicze, takiej jak np. deszcz, burza i śnieg. Dobrze radzi sobie podczas układania puzzli i pociętych obrazków, lubi budować z klocków. Prawidłowo trzyma ołówek, długopis i pędzel. Rozróżnia podstawowe kolory. Chłopiec rysuje po śladzie, łączy wyznaczone punkty, jednak nie lubi rysować. Segreguje przedmioty według danej cechy. Uczeń domaga się pochwał. Miewa wyraźne trudności z opanowaniem uczuć. Często reaguje płaczem w sytuacjach dla niego niekomfortowych. Cechuje go labilność emocjonalna. Potrzebuje stałej uwagi nauczyciela.

Cechy wywiadu z wychowawcą

Chłopiec potrafi się przedstawić, zna podstawowe informacje o swojej rodzinie i przynależności społecznej. Aktualnie czyta płynnie i ze zrozumieniem, prawidłowo głoskuje,sylabizuje, szybko i sprawnie wykonuje obliczenia matematyczne. Uczeń szybko uczy się wierszy, piosenek, a także posiada uzdolnienia muzyczne- dobry słuch, poczucie rytmu i umiejętności taneczne. Interesuje się otoczeniem i otaczającą go przyrodą, lubi zagadki i krzyżówki. Orientuje się w schemacie swojego ciała. Bezbłędnie rozróżnia figury geometryczne.

Cechy opinii psychologicznej

Chłopiec podporządkowuje się poleceniom. Zauważa się u niego bardzo dobre procesy spostrzegania i organizowania bodźców wzrokowych. Koordynacja wzrokowo-ruchowo-graficzna znajduje na wysokim poziomie, co pomaga muskutecznie nabywać umiejętności edukacyjne. Zauważa się bardzo dobre rozumowanie na liczbach. ... ma bardzo dobre zdolności umysłowe. Posiada bogaty zasób wiedzy ogólnej o świecie. Na wysokim poziomie znajdują się procesy myślenia przyczynowo-skutkowego, rozumienia zdarzeń społecznych, wnioskowania. Mimo to obserwuje się nieprawidłowości w rozwoju społeczno-emocjonalnym. Chłopiec zna zasady społeczne, ale nie przyjmuje ich do siebie. Ma trudności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji rówieśniczych. Preferuje własną aktywność.

Cechy wywiadu z pedagogiem szkolnym
... przeważnie wykazuje pogodny nastrój. Ma problemy z utrzymaniem uwagii koncentracji podczas dłuższego wysiłku intelektualnego. Zna wszystkie litery alfabetu, czyta w dobrym tempie, starannie przepisuje tekst. Sprawnie dodaje i odejmuje. Dokonuje prawidłowej analizy i syntezy sylabowej wyrazów. Prawidłowo klasyfikuje przedmioty według określonego kryterium. Posiada ogólnąwiedzę o otoczeniu przyrodniczo-społecznym. Potrzebuje jasnych, krótkich poleceń oraz częstego potwierdzania, ze dobrze wykonuje zadania. Wykonuje czynności samoobsługowe. Ma uzdolnienia recytatorskie i muzyczne.
Cechy diagnozy logopedycznej
Uczeń porozumiewa się werbalnie. W sposób zaawansowany posługuje się mową. Wypowiada się używając zdań prostych, w spontanicznych wypowiedziach używa zdań złożonych. Budowę i sprawność aparatu artykulacyjnego należy określić jako prawidłową.

Cechy obserwacji dziecka przeprowadzonej w czasie trwania zajęć szkolnych.

Chłopiec sprawia wrażenie zdrowego, inteligentnego dziecka. Według przeprowadzonej przeze mnie obserwacji wyodrębniłam następujące obszary jego aktywności ze szczególnym uwzględnieniem prawidłowych aspektów rozwojowych dziecka, a także problemów występujących w jego rozwoju, bezpośrednio wynikających ze skutków autyzmu.
Aktywność ruchowa:
 sprawnie wchodzi i schodzi po schodach,
 sprawnie przechodzi przez ustawione przeszkody, omija je,
 szybko przemieszcza się z miejsca na miejsce,
 ma problemy z wykonywaniem zadań równoważnych i ruchów naprzemiennych,
 lubi zabawy ruchowe.
Aktywność manualna:
 sprawność grafomotoryczna,
 prawidłowo trzyma narzędzie pisarskie, kreśli kolorowania, obrysowuje palcami drugą rękę,
 poprawnie rysuje po śladzie,
 dobrze wycina nożyczkami,
 przekłada między palcami wstążkę,
 klei i maluje, choć tego nie lubi.
Samoobsługa i uspołecznienie:
 wykonuje czynności samoobsługowe: samodzielnie korzysta z toalety, poprawnie myje twarz i ręce, samodzielnie ubiera się i rozbiera,
 samodzielnie i sprawnie posługuje się sztućcami,
 szuka kontaktu z innymi dziećmi i dorosłymi, dużo mówi i zadaje mnóstwo pytań.
Wiedza i umiejętności:
 wie, gdzie znajdują się poszczególne zabawki,
 zna swoje miejsce przy stole,
 bardzo lubi zajęcia z języka angielskiego,
 orientuje się w schemacie ciała,
 posiada dużą wiedzę z edukacji matematycznej i polonistycznej.
Komunikacja pozawerbalna i werbalna:
 nie utrzymuje i unika kontaktu wzrokowego,
 reaguje na imię,
 często zatyka uszy, jednocześnie energicznie potrząsając rękami,
 w podobnych, równorzędnych sytuacjach wykazuje ambiwalentne zachowania.

Trudności w funkcjonowaniu ucznia

... jest wrażliwy na dźwięk dzwonka. Gdy zmienia pomieszczenie wykazuje nerwowość, ciężko mu się przystosować. Nie lubi hałasu i nagłych zmian. Nie rozumie relacji społecznych, ma trudności z rozpoznawaniem emocji. Zmiany i nowe sytuacje mogą wywoływać u niego napady złości. Reakcje dziecka są przesadzone wobec zaistniałych bodźców. Chłopiec zraża się napotkanymi trudnościami, nie podejmuje próby ich pokonania.

Funkcjonowanie szkolne dziecka z autyzmem

Relacje dziecka autystycznego z rówieśnikami w grupie klasowej oraz z nauczycielami

Jednym z nurtujących problemów rodziców dziecka autystycznego jest wybór odpowiedniego miejsca, w którym znajdzie akceptację, będzie zrozumiane i znajdzie możliwości rozwoju na miarę swoich możliwości. Wybór szkoły jest istotny, musi być to bowiem szkoła, w której rozumie się istotę problemów wynikających z autyzmu i która jest otwarta na poszukiwanie nowych metod pracy. U dużej grupy dzieci z autyzmem pojawia się również niepełnosprawność intelektualna. Postęp edukacyjny jest wtedy wolniejszy. Najczęściej dzieci opanowują podstawowe umiejętności takie jak m.in. proste czytanie, pisanie, posługiwanie się pieniędzmi i elementarną matematyką .
Najistotniejszym czynnikiem w relacjach z rówieśnikami jest stopień komunikacji. Różnice pomiędzy ... a rówieśnikami dotyczą zaburzeń w komunikowaniu się oraz nieumiejętności w nawiązywaniu przyjaźni, bądź stałych relacji z inną osobą. Chłopiec jest sztywny w swoich zainteresowaniach i zachowaniu. Narzuca często zabawę innym dzieciom. Zdarzało się, że dzieci próbowały zbliżyć się do .... Największy kontakt w klasie ma z dziewczynką o imieniu Basia. Z czasem ... szukał bliższego kontaktu, co nie zawsze przekładało się na poprawne relacje uznawane za akceptowane przez inne dzieci. Chcąc się bawić, stosował zaczepki słowne albo narzucał swoje towarzystwo. Dzieci do końca tego nie rozumiały. Podczas zajęć z wychowania fizycznego, kiedy to kapitanowie drużyn mają wybrać swoich zawodników, ... był najczęściej wybierany jako ostatni, a właściwie dokładany z przymusu, bo nikogo już nie było do wyboru. Po prawie roku nastąpił przełom, bo nie był ostatnim wyborem. Wybrała go inna dziewczynka, wspomniana Basia. Takie zachowanie zostało wzmocnione przez wychowawcę. Obecnie ... biega z dziećmi i wchodzi w głębsze relacje z rówieśnikami podczas spontanicznych zabaw. Osobą, na którą chłopiec najbardziej reaguje jest nauczyciel wspomagający. Często zdarzało się tak, że z powodu jego nieobecności chłopiec źle funkcjonował przez cały dzień.

Trudności ucznia podczas procesu edukacyjnego

... rozpoczął naukę w klasie pierwszej od października 2017 roku. Został dla niego zatrudniony nauczyciel wspomagający, z którym od początku chłopiec nawiązał pozytywne relacje. Uczeń realizuje podstawę programową kształcenia ogólnego dla pierwszego etapu nauczania. Ocenia go nauczyciel przedmiotu. Zasady oceniania są zgodne z Wewnętrznym Systemem Oceniania, ale dostosowane do potrzeb ucznia.
W klasie zostały dostosowane warunki pracy – opracowywane są dodatkowe karty pracy. Nauczyciel sprawdza stopień rozumienia poleceń, wydłuża czas przeznaczony na pracę ucznia, dba o niski poziom hałasu w klasie, uwzględnia przerwy w pracy, na lekcji używa liczmanów oraz ilustracji. Dostosowano również dla niego wymagania edukacyjne poprzez zachowanie schematu pracy na lekcjach i stałości działań edukacyjnych (np. zajmowanie tej samej ławki lub stolika podczas zajęć). Nauczyciel w miarę możliwości informuje wcześniej o zmianach w rozkładzie zajęć lekcyjnych i uprzedzano zastępstwach na lekcjach, wyjściach i wizytach nowych osób. Podczas rozmowy używa prostego i jednoznacznego języka. Unika przenośni, metafor, wyrazów bliskoznacznych, żartów lub dowcipów. W sytuacji wzburzenia lub zdenerwowania umożliwia pobyt w spokojnym, cichym miejscu, np. w bibliotece. Na lekcjach wychowania fizycznego unika się aktywności ruchowej związanej z rywalizacją. Nauczyciel wspomagający często przypomina o normach i zasadach funkcjonowania społecznego oraz chwali i nagradza za ich przestrzeganie. Z uwagi na problemy w funkcjonowaniu społecznym i zawieraniu nowych relacji interpersonalnych chłopiec jest chroniony przed przemocą fizyczną i słowną innych uczniów.
Początkowo kiedy coś przerastało ucznia lub złościł się z jakiegoś powodu, wychodził z ławki, obrażał się, krzyczał, szukał izolacji w ciasnym kącie w klasie. Początki polegały na ciągłym wzmacnianiu ucznia, że potrafi poradzić sobie z postawionym problemem. Praca polegała również na wyciszaniu jego emocji, z którymi ewidentnie sobie nie radził. Za każde pozytywne zachowanie, np. mówienie dzień dobry, pracę przy stole, podnoszenie ręki, gdy chciał coś powiedzieć,chłopiec dostawał naklejkę w postaci uśmiechniętej buzi zaraz po zaistniałej sytuacji. Zdarzało się, że w trakcie lekcji często głośno mówił.
Dość istotnym problemem była złość i frustracja wynikająca z tego, że nie jest pierwszy zapytany, czy też nie jest pierwszy w szereg. Wychowawczyni starała się go odpytywać na samym początku, aby nie dopuścić do eskalacji złości i braku chęci do pracy.
Ogromne trudności powodowała również lekcja wychowania fizycznego. ... nie może zrozumieć zabaw i gier opartych na rywalizacji. Zajęcia komputerowe nie sprawiają mu większych problemów, rozumie podstawy obsługi komputera. Lubi malować w programie Microsoft Paint. Bardzo lubi język angielski, uczęszcza na zajęcia dodatkowe. W trakcie wypowiedzi w klasie unika kontaktu wzrokowego z nauczycielem prowadzącym, jednak gdy czegoś potrzebuje – sam szuka kontaktu wzrokowego.

Wnioski

Wnioskiem naczelnym, wynikającym z analizy funkcjonowania ucznia ... na różnych etapach edukacyjnych, jest odnotowanie progresu rozwojowego. Uczeń objęty zaburzeniami autystycznymi wykazuje przynależność do grupy klasowej oraz tożsamość ze środowiskiem szkolnym. Pomimo wstępnych problemów, leżących u podstaw natury autyzmu w zakresie skomplikowanego procesu adaptacyjnego, uczeń odnajduje miejsce w szkole poprzez rozwijanie swoich talentów oraz nabywanie wiedzy i umiejętności.
... wykazuje szczególnie zainteresowanie w zakresie recytacji i śpiewu, charakteryzuje się poprawną koncentracją uwagi (w odniesieniu do typowych zaburzeń autystycznych), a także adekwatnym, logicznym i spójnym sposobem komunikacji. Pod względem wykonywania obowiązków szkolnych należy go określić jako ucznia zmotywowanego do pracy, zdyscyplinowanego w zakresie odrabiania pracy domowej, a także zainteresowanego pracą poza przewidzianym programem. Ponadto uczeń wykazuje zainteresowanie utrzymywaniem więzi z rówieśnikami.
Zakres problemowy na bazie przyjętej obserwacji u ucznia tworzą przede wszystkim nadmierny hałas w sali lekcyjnej, problemy w rozumieniu zdarzeń przyczynowo-skutkowych, a także relatywnie niski stopień kreatywności (w odniesieniu do typowych zaburzeń autystycznych). Uczeń ulega rozchwianiu emocjonalnemu, poprzez wybuchy płaczu i rezygnację z realizowania celu w wyniku wstępnych niepowodzeń.
Tego rodzaju dysonans w rozwoju ucznia autystycznego należy określić jako charakterystyczny w procesie rozwojowym w przypadku zaburzeń autystycznych. W każdym razie akceptacja ucznia przez środowisko klasowe, wynikające w dużej mierze z uporu i skutecznej pracy nauczyciela wspomagającego, oraz wcześniej wspominany ogólnie rozumiany progres rozwojowy, pozwalają sądzić, że kształtowanie wiedzy i umiejętności ucznia przebiega prawidłowo i adekwatnie do warunków stworzonych przez środowisko wychowawcze.
Zakończenie
Edukacja dzieci ze spektrum zaburzeń autystycznych wciąż budzi wiele emocji i dyskusji. W szkołach ogólnodostępnych coraz więcej uczy się dzieci z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego odnośnie autyzmu. Dzieci te mają kłopoty w nawiązywaniu relacji oraz komunikowaniu się z innymi ludźmi. Powoduje to, że są one często odrzucane i nieakceptowane w środowisku szkolnym. Niepokój ich budzą tzw. trudne zachowania, mogące np. zakłócać przebieg lekcji lub rozpraszać innych uczniów. Dobrze w ten stan wpisuje się cytat dzieła Roksany Jędrzejowskiej-Wróbel:
„Ja myślę i czuję tak samo jak inne dzieci. I chciałbym się tak samo zachowywać. Ale nie umiem. Ciągle robię dziwne rzeczy i wszyscy myślą, że jestem głupkiem. Ale mnie naprawdę ubrania bolą, dlatego krzyczę, (...) I światło mnie boli, i hałas. Dlatego chodzę w kominiarce. Wtedy mi się nic nie stanie, bo jestem schowany. Ale rodzice chyba tego nie lubią (...) Ale ja muszę. Wtedy się tak nie boję wszystkiego. I muszę się zawijać w koc i włazić pod materac. Lubię być taki ściśnięty, wtedy się uspokajam. Ale nie lubię, jak ktoś mnie dotyka. Nawet mama. To niemiłe. Wrzeszczę zawsze jak mnie boli albo jak się boję. A bolą mnie różne hałasy. Na przykład, jak dzwoni telefon, to mi się wydaje, że on mi dzwoni w głowie. I boję się spuszczania wody. I deszczu się boję. Jak on pada, to tak jakby ktoś strzelał”
W ten sposób podstawą do stworzenia optymalnych warunków rozwojowych jest przede wszystkim pogłębiona wiedza na temat autyzmu oraz specyfiki funkcjonowania dzieci autystycznych. To, co istotne jest dla dziecka autystycznego, to akceptacja i otwartość na jego – to, co my rozumiemy – „inność”. Niejednokrotnie rodzice dzieci autystycznych zmagają się z wieloma problemami, których nie rozumieją inni ludzie. Często pozostają na etapie kryzysu emocjonalnego, np. gdyrodzice nie potrafią wytłumaczyć sobie przyczyn niepełnosprawności dziecka i się z nią pogodzić,może nawet dojść do rozpadu rodziny. Tak jest w przypadku Oskara. Brak akceptacji pogodzenia się z zaistniałą sytuacją utrudnia efektywne pomaganie ich dziecku i prowadzenia skutecznej terapii również w domu.
Cechy przeprowadzonego wywiadu, w wielowymiarowej warstwie – tj. w otoczeniu rodzinnym, z nauczycielem wspomagającym, z wychowawcą, na bazie opinii psychologicznej i pedagoga szkolnego, oraz diagnozy logopedycznej i obserwacji własnych – świadczą, iż progres w zakresie terapii uczniów autystycznych świadczy od zaangażowania środowiska otaczającego ucznia. W przedmiotowym zakresie badanego środowiska, tj. szkoły, wsparcie nauczycieli i specjalistów, a także integracja z innymi uczniami wydają się kluczowymi aspektami rozwojowymi w przypadku ucznia dotkniętego autyzmem.

Bibliografia
1. Opracowania zwarte
 Bobkowicz-Lewartowska L., Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy i terapii, Kraków 2005.
 Błeszyński J., Mowa dziecka autystycznego, Poznań 1994.
 Gałkowski T.,Diagnoza i terapia zaburzeń mowy, Lublin 1993.
 Jaklewicz H., Autyzm wczesnodziecięcy - diagnoza, przebieg leczenie, Gdańsk 1993.
 Kaczmarek L.,Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1988.
 Kowalska-Kantyka, M., Autyzm [W:] Encyklopedia pedagogiczna XXI,. t. 1, Ared. E. Różycka, Warszawa 2003.
 Maciarz A., Biadasiewicz M., Dziecko autystyczne z zespołem Aspergera, Kraków 2000.
 Pisula E., Autyzm u dzieci: diagnoza, klasyfikacja, etiologia, Warszawa 2000.
 Radochoński M., Podstawy psychopatologii dla pedagogów, Rzeszów 2001.

2. Artykuły.
 Ewa Korulska, Funkcjonowanie dzieci z autyzmem w warunkach szkoły ogólnodostępnej, czyli integracja w szkole nieintegracyjnej, „Konteksty Pedagogiczne”, nr 1, 2003.

3. Źródła.
 Strona internetowa pn. Autyzm24.pl, www.autyzm24.pl.
 Strona internetowa WP ABC Zdrowie, https://portal.abczdrowie.pl
 Strona internetowa FundacjiSynapsis, http://synapsis.org.pl.