Praca dyplomowa "Uczę się zdrowo i bezpiecznie żyć w rodzinie, w szkole i w środowisku - program edukacji zdrowotnej dla klas I-III"

Uczę się zdrowo i bezpiecznie żyć w rodzinie, w szkole i w środowisku
- program edukacji zdrowotnej dla klas I-III

Praca dyplomowa
napisana pod kierunkiem
dr Małgorzaty Głoskowskiej- Sołdatow

Białystok 2008

SPIS TREŚCI:

WSTĘP........................................3
I. ROZDZIAŁ TEORETYCZNY........................................5
1.1 Charakterystyka okresu rozwojowego dzieci w klasach I-III........................................5
1.2. Zdrowie i czynniki je warunkujące........................................9
1.3. Zachowania zdrowotne i styl życia........................................13
1.4. Profilaktyka........................................14
1.5. Promocja zdrowia........................................18
1.6. Edukacja zdrowotna........................................20
1.7. Kompetencje nauczyciela do realizacji edukacji zdrowotnej......................................23

II. ROZDZIAŁ DRUGI........................................26
UCZĘ SIĘ ZDROWO I BEZPIECZNIE ŻYĆ W RODZINIE, W SZKOLE I W ŚRODOWISKU- PROGRAM EDUKACJI ZDROWOTNEJ DLA KLAS I-III
2.1. Treść i struktura programu........................................26
2.2. Ogólne założenie programu........................................27
2.3. Cele szczegółowe wynikające z założenia programu........................................27
2.4. Uwagi o realizacji programu........................................28
2.5. Formy i metody pracy........................................29
2.6. Treści edukacyjne........................................31
2.7. Opis osiągnięć ucznia........................................38

ZAKOŃCZENIE........................................39
BIBLIOGRAFIA........................................40

Wstęp

Zdrowie to wartość, osobisty kapitał każdego człowieka. Często nie zdajemy sobie sprawy z tego, że zdrowie można stracić, że o zdrowie trzeba dbać. Dlatego też jednym z celów prawidłowo przebiegającego procesu wychowawczego powinno być kształtowanie umiejętności dbania o zdrowie własne i społeczności, w której się żyje. Edukacja prozdrowotna polega na przekazywaniu, nabywaniu oraz dokonywaniu korekty wiedzy, umiejętności i wartości niezbędnych do utrzymania, a także polepszania swojego stanu zdrowia. Głównym celem, definiowanej w ten sposób edukacji prozdrowotnej realizowanej w szkołach, jest kształtowanie u dzieci i młodzieży postaw sprzyjających dokonywaniu samodzielnych wyborów zachowań właściwych z punktu widzenia utrzymania pełni zdrowia.
Tematyka dotycząca edukacji zdrowotnej dzieci w młodszym wieku szkolnym jest bardzo rozległa i zróżnicowana. Zdefiniowanie samego pojęcia jest dość trudne, gdyż odnosi się ono do procesu, obejmującym coraz to nowe obszary działalności ludzkiej. Powoduje to, że stworzenie jednego, zamkniętego, pełnego programu nauczania edukacji zdrowotnej wydaje się być niemożliwe, a jego kształt zależy od przyjętej perspektywy nauczyciela piszącego program. Celem tej pracy jest stworzenie programu nauczania edukacji zdrowotnej do klas I-III nauczania zintegrowanego.
Wybrałam taki temat na swoją pracę dyplomową, ponieważ uważam, że wobec postępu cywilizacyjnego i zagrożeń jakie ze sobą niesie, powinniśmy bardziej dbać o zdrowie własne i otoczenia. Dbanie to powinno być nawykiem i jego znaczenie powinniśmy wpajać dziecku od najmłodszych lat.
Przekazywany program nauczania edukacji zdrowotnej jest przeznaczony dla klas I-III. Został on oparty na koncepcji wspierania pełnego zdrowia, polegającej na podejmowaniu działań, które zmierzają do osiągnięcia przez człowieka stanu dobrego samopoczucia w czterech wymiarach zdrowia: fizycznym, psychicznym, społecznym i osobistym. Zgodnie z ta ideą każdy nauczyciel będzie w stanie przeprowadzić zajęcia z zakresu edukacji zdrowotnej.
Niniejsza praca składa się z dwóch części, które stanowią pewną całość.
W części pierwszej, teoretycznej, znajdują się podstawowe informacje, z którymi każdy nauczyciel powinien zapoznać się przed przystąpieniem do realizacji programu nauczania edukacji zdrowotnej. Umieściłam tutaj, między innymi, podstawowe informacje o okresie rozwojowym, w którym znajdują się uczniowie klas I-III, promocji zdrowia i profilaktyce oraz zasady prowadzenia zajęć w ramach tego programu.
W części drugiej znajduje się program edukacji zdrowotnej w klasach I-III.
Mam nadzieję, że moja praca okaże się przydatna innym nauczycielom czy wychowawcom i pozwoli uzyskać satysfakcjonujące efekty wychowawcze.

Rozdział teoretyczny

1.1. Charakterystyka okresu rozwojowego dzieci w klasach I-III

Okres nazywany młodszym wiekiem szkolnym lub średnim dzieciństwem trwa od wstąpienia dziecka, w wieku 7 lat do szkoły, do ukończenia przez nie IIII klasy w wieku około 10 lat. Wyodrębnienie tego okresu rozwojowego wiąże się ze specyfiką rozwoju psychicznego i fizycznego dziecka w pierwszych latach pobierania przez nie nauki szkolnej.
Fizyczne zmiany rozwojowe zachodzące w tym okresie dokonują się na ogół w sposób powolny, ale stały.
W okresie średniego dzieciństwa zmienia się budowa ciała dziecka: w miarę zmniejszania się grubości tkanki tłuszczowej oraz zmian w jej rozkładzie ogólnym, staje się ono szczuplejsze. Kości zawierają mniej tkanki chrzęstnej, przez co stają się bardziej twarde i sztywne. Szybki jest wzrost mięśni. Układ krążenia rozwija się w ciągłym, lecz powolnym tempie, oddychanie staje się bardziej ekonomiczne, układ trawienny staje się bardziej wydajny. Znacznie wzrasta wówczas ciężar mózgu, wynosząc u 9 letniego dziecka 1300 g, gdy tymczasem mózg dorosłego waży ok. 1400 g. Najszybciej rosną i rozwijają się płaty czołowe. Dojrzewa kora mózgowa i wzrasta jej wpływ na niższe części układu nerwowego. Podczas tego okresu następuje także stopniowe wyrzynanie się zębów stałych.
Podczas młodszego wieku szkolnego liczne są osiągnięcia w zakresie zdolności motorycznych angażujących całe ciało (tzw. dużej motoryki). W stałym tempie, stopniowo dojrzewa także koordynacja ruchów rąk (tzw. mała motoryka). W związku z tym dzieci nabierają zręczności w takich formach aktywności, jak: gra na instrumentach muzycznych, odręczne pisanie, a także w codziennym toku zajęć (czyszczenie zębów, samodzielne zawiązywanie sznurowadeł i ubieranie się). Dzieci w swoich działaniach stopniowo eliminują niepotrzebne ruchy poprzez doskonalenie koordynacji i rozwoju precyzji w wykonaniu określonych zadań.

Dziecko wstępujące do szkoły jest znacznie silniejsze i bardziej odporne na choroby niż w okresie poprzednim. W okresie tym brak jest wyraźnych, związanych z płcią różnic proporcjach ciała. W młodszym wieku szkolnym wzrasta nadal wrażliwość i czułość narządów zmysłowych.
U dzieci wstępujących do szkoły uwaga ma jeszcze charakter mimowolny, jednakże stopniowo w procesie nauczania rozwija się także uwaga dowolna; dziecko coraz bardziej świadomie koncentruje uwagę na treści lekcji i podtrzymuje ją własnym wysiłkiem woli.
Spostrzeżenia dzieci w tym okresie stają się bardziej analityczne, tzn. uczeń nabywa umiejętności wyodrębniania rozmaitych cech i własności w spostrzeganych przedmiotach, uczy się te własności rozpatrywać oddzielnie i dostrzegać je także w innych, podobnych obiektach.
Młodszy wiek szkolny jest okresem przełomowym dla rozwoju pamięci dziecka. W szkole podstawowej rozwija się stopniowo dowolne zapamiętywanie materiału podawanego na lekcji przez nauczyciela oraz dowolne przypominanie i odtwarzanie tego materiału. W miarę rozwoju myślenia w toku nauki szkolnej rozwija się także pamięć logiczna. Umożliwia ona opanowanie coraz bardziej skomplikowanych zagadnień i uczenie się materiału programowego ze zrozumieniem, ujmując związki rzeczowe i logiczne, łączące jego poszczególne części. W młodszym wieku szkolnym rozwijają się także takie cechy pamięci, jak jej szybkość, trwałość i pojemność.

W młodszym wieku szkolnym obserwujemy także dalszy rozwój mowy. Dokonują się w niej rozmaite zmiany ilościowe i jakościowe, pojawiają się jej nowe formy i rodzaje. Najważniejsze osiągnięcia w dziedzinie mowy w młodszym wieku szkolnym to przyswojenie sobie przez dzieci umiejętności czytania i pisania. Z rozwojem mowy wiąże się także nauka gramatyki i ortografii. W zakresie mowy ustanej dziecko uczy się mówić tylko na polecenie, odpowiadać na zadawane mu pytania, zgłaszać się, gdy ma ochotę coś powiedzieć. Uczy się wypowiadać zwięźle i jasno, nie odbiegać od tematu, lecz rozwijać go w sposób coraz bardziej logiczny.

W okresie tym wzrasta częstotliwość używania zdań rozwiniętych i złożonych. W tworzonych zdaniach ujawnia się znaczący wzrost liczby przymiotników, przysłówków i spójników. Dzieci znajdują coraz więcej sposobów na wyrażanie różnych czynności
Postępy w rozwoju umysłowym dziecka w młodszym wieku szkolnym wiążą się ściśle ze zmianami jakościowymi w jego inteligencji. W myśl teorii rozwoju poznawczego Jean Piageta dziecko w tym okresie znajduje się w stadium operacji konkretnych. W tym stadium dzieci zaczynają rozumować logicznie. Stają się zdolne do formułowania planu poprzedzającego przebieg działania. Nadal jednak nie potrafią pojąć abstrakcji. Ich myślenie ogranicza się do tego, co doświadczalne i fizyczne. Dzieci mogą zrozumieć już pojęcie stałości, które oznacza, że bez względu na zmiany zachodzące w zewnętrznym, fizycznym wyglądzie substancji, jej ilość lub masa pozostaje taka sama. Innym przejawem zachodzącego w wieku szkolnym rozwoju poznawczego jest proces klasyfikowania – zdolność do zrozumienia pojęć, klas, podklas i do dokonywania inkluzji oraz proces szeregowania – zdolność do porządkowania obiektów według ich wielkości.
Dzieci w młodszym wieku szkolnym ujawniają większą świadomość pojęć kształtu i wielkości oraz ich związku ze środowiskiem, dość dobrze rozumieją, w jaki sposób obiekty mogą zajmować różne pozycje w przestrzeni i utrzymywać zróżnicowane związki z innymi obiektami. Dzieci mogą tu także poprawnie rozumować w zakresie takich dotyczących wzajemnego stosunku pojęć, jak lewy lub prawy. W okresie średniego dzieciństwa rozwija się dziecięce rozumienie pojęcia ilości. Dzieci charakteryzują się pełnym zrozumieniem czasu zegarowego oraz dobrą wiedzą dotyczącą dni tygodnia, miesięcy i pór roku.
Młodszy wiek szkolny jest okresem aktywnego rozwoju osobowości i rozwoju społecznego, interakcja pomiędzy dzieckiem a społeczeństwem poszerza się i staje się bardziej złożona.
Pojawia się wówczas większa dojrzałość emocjonalna, następuje przejście od bezradności do niezależności i samowystarczalności.

Następuje spadek lęków związanych z zapewnieniem ciału bezpieczeństwa, nie zmniejszają się jednak lęki przed siłami nadprzyrodzonymi (duchy, czarownice). Złość i agresja nadal są wyrażane fizycznie w formie kopania, popychania, bicia. Źródłem radości i szczęścia są m.in.: przebywanie z przyjaciółmi i ukochanymi osobami, niespodzianki, wartościowe podarunki, itp.

Moralność dziecka w tym okresie, w myśl teorii rozwoju moralnego J. Piageta, znajduje się na etapie realizmu oraz relatywizmu moralnego. Stadium realizmu moralnego charakteryzuje głównie heteronomiczność reguł społecznych (dzieci są przekonane, iż moralność narzucona jest przez ludzi posiadających autorytet). Dzieci nie zastanawiają się nad celami i słusznością reguł. Większość dzieci w tym stadium przejawia odpowiedzialność obiektywną, tzn. ocenia sytuacje moralne ze względu na ich fizyczne i obiektywne konsekwencje. Dopiero ok. 9-10 r.ż. dzieci wkraczają w stadium relatywizmu moralnego. Dzieci w tum stadium zaczynają rozumieć, że reguły są umowami, które stworzyli ludzie, aby się chronić i sobie pomagać. Przestrzeganie tych reguł postrzegane jest raczej jako współdziałanie z innymi, niż podporządkowanie się przepisom. Dziecko w okresie tym po raz pierwszy bierze pod uwagę motywy i intencje ludzi przy ocenie ich moralnego zachowania.
Dzieci w tym okresie w dalszym ciągu bardzo potrzebują swoich rodziców i szukają w nich oparcia, ale coraz częściej porównują i przeciwstawiają środowisko domowe temu, które wykracza poza nie. Wywołuje to sporą liczbę pytań i nieporozumień z rodzicami.
Rozpoczęcie nauki w szkole stawia dzieci w nowym i złożonym środowisku społecznym. Dzieci muszą się dostosować do nowych zwyczajów i wymagań, do zachowania nakierunkowanego na realizację zadań, do podporządkowania się autorytetowi, do kontroli impulsów. Na ogół dzieci bardzo silnie przywiązują się do nauczyciela, darzą go uczuciem i bardzo silnie przeżywają nagany z jego strony, a także brak zainteresowania swymi osiągnięciami.
Dla dzieci w tym okresie bardzo duże znaczenie ma przynależność do grupy
rówieśniczej . Dzięki spędzaniu czasu z rówieśnikami uczą się współpracy i zasad obcowania z innymi. Zdolność uwzględniania potrzeb i wrażliwości innych osób pozwala na rozkwit przyjaźni. Grupy rówieśnicze zaspokajają typowe potrzeby dziecka w tym okresie: pragnienie odizolowania się od dorosłych lub przebywania w grupie osób o podobnych zainteresowaniach.
Duży wpływ w końcu na rozwój w tym okresie ma zabawa. Dzieci utożsamiają się z tymi formami zabawy, które są charakterystyczne dla ich własnej płci. Dużą popularnością w wieku szkolnym cieszy się sport drużynowy. Członkostwo w drużynie sportowej stwarza dzieciom okazję rozwijania ich fizycznej i umysłowej sprawności opartej na współzawodnictwie. Rywalizacja z innymi z pozycji członka drużyny pomaga dzieciom rozwinąć ich charaktery.
Aby dziecku umożliwić prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny w okresie jego trzeciego dzieciństwa należy pamiętać, iż każde dziecko jest inne. Są dzieci o normalnym, harmonijnym rozwoju, są i takie o wyraźnie przyspieszonym rozwoju, bądź też takie z odchyleniami rozwojowymi. Dużą rolę w stymulowaniu rozwoju każdego dziecka odgrywają rodzice i nauczyciele. To właśnie oni, poprzez właściwe oddziaływania, winni czynić wszystko, aby dzieciom pomóc i umożliwić im wszechstronny rozwój fizyczny i psychiczny. Takie zadanie może spełnić edukacja zdrowotna.

1.2. Zdrowie i czynniki je warunkujące

Każdy człowiek rozumie pojęcie zdrowia inaczej. Zdefiniowanie pojęcia zdrowia człowieka nie jest zadaniem łatwym. W terminologii medycznej zdrowie i chorobę traktuje się w kategoriach stanów fizjologiczno-biologicznych. Bycie zdrowym oznacza prawidłowe funkcjonowanie organizmu jako całości biologicznej. Choroba natomiast oznacza zakłócenia w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu. Zdrowie wiec można definiować jako przeciwieństwo choroby, nie jest to jednak, jak nie trudno zauważyć, pełna definicja. Według ŚOZ zdrowie to:” nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności, lecz stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego”. W tym ujęciu zdrowie oznacza pełna integrację ustroju, brak bólu oraz obniżonej sprawności.
Inne definicje ujmują zdrowie jako ogólny potencjał człowieka lub jego zdolność do dobrego przystosowania się do środowiska, radzenia sobie z ekstremalnymi zmianami. Zdaniem socjologa Z. Melosika nie są to wyłącznie stany obiektywne, lecz w dużej mierze konstrukcje społeczne. Dlatego też nie jest możliwe sformułowanie jednej, ostatecznej definicji zdrowia.
Nowe spojrzenie na pojęcie zdrowia i choroby zaproponował wybitny socjolog medycyny A. Antonovsky. Jego koncepcja, nazwana salutogenezą, zakłada, że zdrowie i choroba są krańcami kontinuum. Każdy z nas zajmuje pewną pozycję między biegunami „absolutnego zdrowia” i „bezwzględnej choroby”. Gdy budujemy własne zasoby dla zdrowia i potrafimy skutecznie radzić sobie ze stresami, przesuwa się w kierunku bieguna zdrowia. Koncepcja ta jest obecnie wykorzystywana w promocji zdrowia.
Inna definicja zdrowia określa je jako: ”poddającą się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągnięcia pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska.” W tym spojrzeniu zdrowie rozumiane jest jako zasób, ogólna zdolność organizmu ludzkiego do wszechstronnego rozwoju i do stawiania czoła aktualnym wymaganiom środowiska.
Analizując różne współczesne definicje zdrowia człowieka, łatwo zauważyć, że zmierzają one do rozszerzenia zakresu tego pojęcia o sferę psychospołecznego funkcjonowania jednostki. Zakładają, że całe życie człowieka związane jest z pełnieniem ról społecznych (syna/ córki, ucznia/ pracownika, męża/ żony, ojca/ matki itd.). Za zdrowego można więc uznać takiego osobnika, który wykazuje optymalne umiejętności sprawnego wywiązywania się z poszczególnych ról społecznych.
We współczesnym podejściu do zdrowia uwzględnia się holistyczną koncepcję, która traktuje człowieka jako całość i część całości. Na całość składają się cztery aspekty (wymiary) zdrowia, wzajemnie ze sobą powiązane, które upraszczając można opisać w ten sposób:
• zdrowie fizyczne- prawidłowe funkcjonowanie organizmu, wszystkich jego układów i narządów
• zdrowie psychiczne, a w jego obrębie zdrowie:
1. Umysłowe- zdolność do jasnego, logicznego myślenia
2. emocjonalne- zdolność do rozpoznawania uczuć i wyrażania ich w odpowiedni sposób
• zdrowie społeczne- zdolność do utrzymywania prawidłowej relacji z innymi ludźmi oraz pełnienia ról społecznych
• zdrowie duchowe- u niektórych ludzi jest związane z wierzeniami i praktykami religijnymi.
We współczesnej koncepcji (filozofii) zdrowia, podkreśla się także, że zdrowie jest:
• wartością, dzięki której jednostka czy grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie z nim
• zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny
• środkiem do codziennego życia.
W większości istniejących definicji zdrowia można wyróżnić pewne elementy wspólne w kwestii rozumienia tego pojęcia. Należą do nich:
• ujmowanie zdrowia w kategoriach ustawicznej zmiany i oscylowania wokół koncepcji homeostazy rozumianej nie tylko jako równowaga wewnętrzna, ale także wzajemne oddziaływania pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem (równie ważne jest funkcjonowanie fizyczne ustroju, jak i sfera psychiczna, społeczna, kulturowa, filozoficzna i duchowa)
• dobre samopoczucie jest celem, a zdrowie akceptowaną przez wszystkich wartością (zdrowie jest niezbędnym warunkiem zaspokojenia potrzeb wyższych człowieka)
• poziom zdrowia jest determinowany m.in. przez zdolności adaptacyjne oraz zdolności, od których zależy wywiązywanie się z różnych ról społecznych.
Problematyka zdrowia znalazła swoje miejsce w dokumentach i aktach prawnych. Opracowano Narodowy Program Zdrowia (1996), w którym określono cel strategiczny oraz cele szczegółowe. Celem strategicznym Narodowego Programu Zdrowia jest poprawa zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności w Polsce. Cel ten można osiągnąć, podejmując działania w trzech zasadniczych kierunkach:
• zmiany w stylu życia ludzi
• kształtowanie środowiska sprzyjającego zdrowiu
• zmniejszenia różnic w dostępie do świadczeń zdrowotnych.
Cel strategiczny Narodowego Programu Zdrowia zoperacjonalizowano na 18 celów szczegółowych:
1. zwiększenie aktywności fizycznej ludności
2. poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności
3. zmniejszenie rozpowszechniania palenia tytoniu
4. zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód zdrowotnych spowodowanych alkoholem
5. ograniczenie używania substancji psychotropowych i związanych z tym szkód zdrowotnych
6. zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działąń w zakresie promocji zdrowia
7. promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie występowaniu zaburzeń psychicznych
8. zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy
9. poprawa stanu sanitarnego kraju
10. zmniejszenie częstości wypadków, szczególnie drogowych
11. zwiększenie sprawności i skuteczności pomocy doraźnej w nagłym zagrożeniu życia
12. zwiększenie dostępności i usprawnienie podstawowej opieki medycznej
13. zapobieganie występowaniu oraz skutkom wcześniactwa i małej urodzeniowej masy ciała
14. usprawnienie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami z ryzykiem rozwoju niedokrwiennej choroby serca
15. usprawnienie wczesnej diagnostyki i zwiększenie efektywności leczenia nowotworów złośliwych macicy i sutka
16. stworzenie warunków umożliwiających osobom niepełnosprawnym włączenie się lub powrót do czynnego życia
17. zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym
18. intensyfikacja profilaktyki próchnicy zębów i chorób przyzębia u dzieci, młodzieży oraz kobiet ciężarnych.
Realizacja zdecydowanej większości wymienionych celów operacyjnych może, a nawet musi znaleźć swój początek w szkole. Dlatego też podstawą Narodowego Programu Zdrowia stała się koncepcja i strategia promocji zdrowia.
O stanie zdrowia człowieka decyduje wiele różnorodnych czynników. Można podzielić je na cztery grupy: styl życia (ok. 50% udziału), środowisko fizyczne i społeczne życia, nauki, pracy (ok. 20%), czynniki genetyczne (ok. 20%), służba zdrowia (ok. 10%). W ostatnich latach podkreśla się, że w największym stopniu zdrowie ludzi zależy od czynników społeczno- ekonomicznych (dochody, status społeczny, poziom wykształcenia). Z kolei największym zagrożeniem dla zdrowia jest ubóstwo, niski poziom wykształcenia oraz brak wsparcia społecznego ( w rodzinie, miejscu pracy, społeczności). Czynniki te znacznie zmniejszają możliwość prozdrowotnego stylu życia, ochronę, poprawę i utrzymanie zdrowia.

1.3. Zachowania zdrowotne i styl życia

Zachowania zdrowotne można określić jako postępowanie, działania (lub ich zaniechanie), które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na zdrowie i samopoczucie człowieka. Można wyróżnić:
• zachowania sprzyjające zdrowiu (prozdrowotne, pozytywne), takie jak: aktywność fizyczna, racjonalne żywienie, utrzymywanie czystości ciała i otoczenia, zachowanie bezpieczeństwa, utrzymywanie właściwych relacji między ludźmi, radzenie sobie ze stresem, poddawanie się profilaktycznym badaniom medycznym
• zachowani zagrażające zdrowiu (antyzdrowotne, negatywne): palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu i używanie innych substancji psychoaktywnych, ryzykowne zachowania seksualne.
Styl życia (sposób bycia) jest pojęciem szerszym. Można go określić jako zakres i formy codziennych zachowań, swoistych dla danego człowieka lub określonej grupy. Zdrowy (prozdrowotny) styl życia to świadome zachowania sprzyjające poprawie, utrzymaniu i ochronie zdrowia. Polega on przede wszystkim na dbałości o higienę ciała i higienę psychiczną, odpowiedniej aktywności fizycznej, racjonalnym odżywianiu się, zachowaniu bezpieczeństwa, poddawaniu się określonym badaniom stanu zdrowia, niepaleniu tytoniu i nieużywaniu narkotyków i alkoholu.

1.4. Profilaktyka

Profilaktyka w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci stała się ważnym elementem oddziaływań wychowawczych realizowanych na terenie szkoły. Wynika to z faktu, iż przełom tysiącleci okazał się okresem kryzysu wychowania. Na niespotykaną dotąd skalę wzrosła liczba zachowań ryzykownych, patologicznych podejmowanych przez dzieci i młodzież.
Profilaktykę można zdefiniować jako jeden ze sposobów reagowania na rozmaite zjawiska społeczne, które uważane są za szkodliwe i niepożądane. Negatywna ocena danego zjawiska wywołuje reakcje w postaci dążenia do jego wyeliminowania lub ograniczenia. Działania profilaktyczne powinny się pojawić, zanim groźne zjawiska ujawnią się lub rozprzestrzenią. Istota profilaktyki jest zatem przeciwdziałanie zagrożeniom, których wystąpienie lub spotęgowanie w przyszłości jest wysoce prawdopodobne. Powszechnie panuje pogląd, iż skuteczna profilaktyka jest optymalnym sposobem przeciwdziałania zjawiskom patologicznym, gdyż jest ona znacznie bardziej opłacalna niż resocjalizacja czy leczenie.
Pojęcie „profilaktyka” (prewencja, zapobieganie) obejmuje „wszelkie działania podejmowane w celu zapobiegania czemuś, obronę przed niepożądanymi skutkami czegoś”. W odniesieniu do zdrowia są to działania dla eliminowania czynników ryzyka i przyczyn chorób lub innych zaburzeń. Dzięki tym działaniom można chronić zdrowie, czyli utrzymywać je na takim samym poziomie. Wyróżni się trzy poziomy profilaktyki:
1. pierwotna (pierwszorzędowa) – dotyczy całej populacji lub dużej jej części. Są to działania najwcześniejsze, których celem jest uprzedzenie ewentualnego wystąpienia zagrożeń lub zaburzeń zdrowia
2. wtórna (drugorzędowa) – dotyczy osób ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zaburzenia lub choroby (lub z wczesnymi, odwracalnymi jeszcze objawami). Jej celem jest wczesne wykrycie zaburzeń i rozpoczęcie ich leczenia
3. trzeciorzędowa- dotyczy ludzi chorych i niepełnosprawnych. Jest o zapobieganie dalszym, niepomyślnym skutkom fizycznym i psychospołecznym choroby.
Merytorycznie profilaktyka to całokształt oddziaływań wychowawczych, których celem jest ochrona człowieka (ucznia) przed różnego rodzaju zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Ochrona ta dokonuje się poprzez pomaganie młodemu człowiekowi w przeciwstawianiu się negatywnym zjawiskom, jak również poprzez ułatwianie mu nabywania pozytywnych umiejętności życiowych. W związku z powyższym celem oddziaływań profilaktycznych powinno być:
1. prowadzenie szeroko pojętej edukacji, dostarczającej bogatych i rzetelnych informacji o zjawisku (zjawiskach), którego profilaktyka dotyczy
2. kształtowanie społecznie akceptowanych wzorców zachowań
3. kształtowanie świadomych wzorców konsumpcyjnych
4. kształtowanie umiejętności nawiązywania i utrzymywania bliskich więzi z innym człowiekiem
5. kształtowanie i rozwijanie umiejętności poznawania i rozumienia siebie (swoich zachowań i reakcji)
6. rozwijanie umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów, a szczególnie umiejętności różnicowania i wybierania pozytywnego, a nie negatywnego stylu życia
7. rozwijanie związków z grupami społecznymi o charakterze konstruktywnym oraz kształtowanie poczucia odpowiedzialności za grupę społeczną, do której człowiek należy
8. kształtowanie właściwych wzorów do naśladowania
9. podejmowanie aktywności na rzecz wzbogacania środowiska rodzinnego i ogólnospołecznego, w taki sposób, by poprawić jakość życia wszystkich jego członków i stworzyć im warunki do zachowania zdrowia
10. kształtowanie przepisów prawnych i norm współżycia społecznego (np. prawa wewnątrzszkolnego) w taki sposób, aby odpowiadały one oczekiwaniom i potrzebom społeczności, dla której są tworzone, oraz by wspierały pozytywne style życia
11. umożliwienie wczesnego rozpoznawania i diagnozowania zagrożeń- po to, by umożliwić opracowanie skutecznych strategii przeciwdziałania patologiom społecznym.

Dekada lat dziewięćdziesiątych XX wieku to okres intensywnych przemian określanych mianem transformacji. Intensywne przemiany spowodowały pojawienie się w Polsce nowych problemów społecznych, takich jak: bezrobocie, bezdomność, bieda. Nasileniu uległy problemy, które do tej pory obserwowano w mniejszym wymiarze: agresja, przemoc, przestępczość.
Grupą społeczną szczególnie podatną na zachodzące zmiany są dzieci i młodzież. Wraz ze zmianami ustrojowymi przewartościowaniu uległ system norm oraz poziom aspiracji życiowych młodego pokolenia. Jest to konsekwencją oddziaływań wielu czynników, z których najważniejszymi wydają się być: utrata poczucia bezpieczeństwa socjalnego rodzin, frustracje wynikające ze zmian ekonomicznych, kreowanie modelu operatywnego, szybko bogacącego się człowieka sukcesu, reklama używek (nikotyny, alkoholu, leków), które poprzez swoje działanie stwarzają iluzję sukcesu życiowego itp.
W ślad za tymi zmianami podążają również pewne modyfikacje w podejściu do zagadnień profilaktyki adresowanej do dzieci i młodzieży. Polegają one na odchodzeniu od myślenia skoncentrowanego na uzależnieniu jako głównym zagrożeniu wynikającym z używania substancji psychoaktywnych. W wypadku dzieci i młodzieży używanie tych substancji zwykle wiąże się z przeżywaniem różnego rodzaju problemów i niesie za sobą wiele poważnych konsekwencji. Są to nie tylko szkody zdrowotne, ale również zachowania ryzykowne w postaci popełniania przestępstw, aktów przemocy itp.
Czy jednak działania podejmowane przez szkoły są wystarczające? Badania przeprowadzone na reprezentatywnej grupie uczniów szkół gimnazjalnych Katowic wykazują, że w tej kwestii obowiązujący system oświaty ma pewne niedoskonałości.
Badaniami objęto ponad 800 chłopców drugich klas gimnazjów; ich istotą było rozpoznanie, jaka jest ich wiedza z zakresu postaw i prawidłowych zachowań prozdrowotnych oraz jak ta wiedza przekłada się na faktyczne zachowania.
Sprawdzane obszary obejmowały:
• umiejętność spędzania czasu wolnego w sposób aktywny,
• wyrabianie nawyków i zachowań prozdrowotnych i higieny ogólnej,
• wpływ odżywiania na sylwetkę i funkcjonowanie organizmu,
• wychowanie fizyczne jako alternatywę dla zachowań patologicznych,
• elementy relaksacji i szybkiej regeneracji organizmu po wysiłku fizycznym,
• ogólną wiedzę na temat stanu zdrowia, umiejętności pomiaru tętna, ciśnienia.
• udzielanie pierwszej pomocy przedmedycznej,
• korekcję wad postawy.
Z analizy danych wynika że:
• 47% uczniów w wieku 15 lat wie, z jakich form aktywności może skorzystać w czasie wolnym, ale tego nie robi,
• 52% uczniów ma prawidłowo rozwinięte i trwałe nawyki prozdrowotne i higieny ogólnej,
• 67% uczniów wie, jakie ma znaczenie i jak wpływa prawidłowe odżywianie na sylwetkę i funkcjonowanie organizmu; niestety tylko połowa z nich stosuje te wiedzę w praktyce,
• wprawdzie około 62% badanych dostrzega pozytywny wpływ wychowania fizycznego oraz jego rolę jako alternatywy dla zachowań patologicznych, jednak we wzorcu zachowań aktywnych wskazują oni formy nie mające z aktywnością nic wspólnego,
• 63% uczniów zna sposoby relaksacji i szybkiej regeneracji organizmu po wzmożonym wysiłku fizycznym, jednak tylko 1/3 z nich potrafi tą wiedzą posługiwać się praktycznie.
Znacznie gorzej jest natomiast z ogólną wiedzą uczniów na temat stanu zdrowia. Owszem, 42% z nich zna np.: prawidłowe wartości tętna, ciśnienia czy kaloryczności pożywienia, jednak tylko co czwarty potrafi dokonać poprawnego pomiaru, czy określić prawidłową wagę do swojego wzrostu.
Najsłabiej jednak wypadają nasi uczniowie w obszarze udzielania pierwszej pomocy, zwłaszcza, jeśli chodzi o zastosowanie wiedzy w praktyce. Co prawda 66% z nich ma odpowiednią wiedzę w tym zakresie, ale zupełnie nie potrafi tej wiedzy wykorzystać w konkretnych sytuacjach.
Pocieszające jest to, że aż 73% uczniów ma niezbędną wiedzę dotyczącą wad postawy i ich korekcji i prawie tyle samo stosuje ją w życiu codziennym.
Powyższe dane obrazują rzeczywiste efekty realizacji edukacji zdrowotnej w polskich szkołach, świadczą o rezultatach realizowanych przez oświatę programów edukacyjnych i profilaktycznych oraz budzą refleksję nad przyszłością systemu jako całości.
Analizując wyniki badań, należy zwrócić uwagę przede wszystkim na przyczyny takiego stanu rzeczy. Z rozmów i ankiet wypełnianych przez nauczycieli badanych szkół oraz z informacji na temat prowadzonych w nich programów profilaktycznych wynika, że największe trudności, na jakie napotykać będzie w najbliższych latach realizacja szkolnej edukacji zdrowotnej w polskich szkołach, to przede wszystkim:
• brak wzorca osobowościowego w zakresie zachowań prozdrowotnych wśród samych nauczycieli,
• brak wiary nauczycieli w pozytywne wartości edukacji zdrowotnej,
• brak odpowiedniej liczby nauczycieli przygotowanych do prowadzenia zajęć oraz koordynacji działań w tym zakresie,
• brak współpracy pomiędzy samymi nauczycielami oraz pomiędzy nauczycielami i instytucjami wspomagającymi i służbą zdrowia,
• brak skutecznych programów lub ograniczony dostęp do nich nauczycieli,
• słaba diagnoza potrzeb i oczekiwań uczniów i ich rodziców w zakresie edukacji zdrowotnej,
• brak wsparcia ze strony dyrekcji szkół, organów prowadzących, instytucji wspomagających i służby zdrowia,
• brak współpracy między szkołami, zwłaszcza w obszarze dzielenia się pozytywnymi efektami działań,
• brak specjalistycznego zaplecza dydaktycznego,
• niska skuteczność podejmowanych działań,
• brak koordynacji działań w skali kraju czy chociażby regionu.

1.5. Promocja zdrowia

Promocja zdrowia, w obecnym rozumieniu, jest nową koncepcją i strategią działań dla zdrowia. Narodziła się ona w latach 70. Podstawowe jej założenia sformułowano w 1986r. W Karcie Ottawskiej w czasie I Konferencji Promocji Zdrowia. Według tej Karty: „Promocja zdrowia jest to proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem oraz jego poprawę.” Aby lepiej zrozumieć tą definicję, należy zastanowić się, co oznaczają określenia:
• Proces - seria działań i zmian, zwykle długotrwałych, pozostających ze sobą w związku przyczynowym, które mogą podejmować ludzie dla poprawy swego samopoczucia i zdrowia
• ludzie- w procesie tym uczestniczą jednostki, grupy, społeczności lokalne i całe społeczeństwo uznając, że sami ponoszą odpowiedzialność za zdrowie własne i innych
• kontrola- wgląd we własne zdrowi i troska o nie, tzn.:
- uświadomienie sobie i określenie własnych problemów zdrowotnych
- rozbudzenie potrzeby ich rozwiązania
- odkrycie własnych możliwości ich rozwiązania
- podjęcie decyzji
- działania dla poprawy zdrowia
Promocję zdrowia określa się także, jako „sztukę interwencji w systemy społeczne i zachęcanie ich, aby rozwijały się w kierunku zdrowych środowisk.” Nie ma bowiem odrębnego systemu dla „zdrowia”. Służba zdrowia koncentruje się zwykle na chorobie. Zdrowie należy wbudować w różne systemy społeczne i istniejące w nich organizacje przez połączenie działań na rzecz zdrowia z ich podstawowymi celami, w odniesieniu do szkoły z jej polityką, organizacją i programem dydaktyczno- wychowawczym.
Koncepcja promocji zdrowia stanowi m.in. Podstawę Narodowego Programu Zdrowia na lata 1996- 2005, w którym zapisano również zadania dotyczące wspierania rozwoju szkół i przedszkoli promujących zdrowie.

Ważne dla praktyki aspekty koncepcji promocji zdrowia
1. Koncentracja na zdrowiu (nie na chorobie) i jego potęgowaniu. Większy potencjał zdrowia to środek do poprawy jakości życia, czyli:
• Sprawnego funkcjonowania do późnej starości
• Większej wydajności pracy i zarobków
• Satysfakcji z życia
2. Nadrzędny cel: kształtowanie stylu życia i środowiska (fizycznego i społecznego) sprzyjającego zdrowiu
3. Niezbędne jest uświadomienie ludziom, że oni sami:
• Podejmują decyzje i wybory w sprawie swego zdrowia (także stylu życia)
• Ponoszą odpowiedzialność za zdrowie własne, a także innych w swoim otoczeniu
4. Politycy oraz zarządzający na różnych poziomach i we wszystkich organizacjach (nie wyłączając szkoły) powinni zdawać sobie sprawę, iż ich obowiązkiem jest tworzenie warunków, w których „zdrowe wybory będą dla nich łatwiejszymi wyborami.”

1.6. Edukacja zdrowotna
Edukacja zdrowotna, czy szerzej rozumiane wychowanie zdrowotne, to terminy, które coraz częściej pojawiają się w piśmiennictwie oraz stanowią istotę wielu rozważań i dyskusji. Jej ranga i rola wzrasta coraz bardziej ze względu na zagrożenia, jakie niesie za sobą rozwijająca się cywilizacja. Zachowania zdrowotne, czyli postępowanie, działanie, które pośrednio lub bezpośrednio wpływają na zdrowie i samopoczucie człowieka , kształtują się przede wszystkim w okresie wzrastania i rozwoju. Toteż idea promocji zdrowego stylu życia, w postaci edukacji prozdrowotnej, winna rozwijać się już od najmłodszych lat i przebiegać wielopłaszczyznowo- od uświadomienia sobie istoty zdrowia do podejmowania decyzji i działań zdrowotnych.
Według T. Williamsa edukacja zdrowotna to,, proces, w którym ludzie mogą dbać
o swoje zdrowie oraz o zdrowie społeczności, w której żyją.”
Nową, środowiskową koncepcję tej edukacji przedstawił B.B. Jensen, który istotę
koncentruje na rozwijaniu w człowieku chęci i zdolności do działania, tzn. wiedzy
i umiejętności spojrzenia wewnątrz samego siebie, zaangażowania i motywacji, wizji
przyszłości oraz doświadczeń zdobytych w konkretnych działaniach.
Również na gruncie polskim pojawiło się zagadnienie wychowania zdrowotnego.
W opinii M. Demela wychowanie zdrowotne jest „integralną częścią składową kształtowania
się pełnej osobowości oraz istotnym elementem fachowego przygotowania w wielu
dziedzinach pracy ludzkiej, zwłaszcza personelu medycznego, zawodowych wychowawców,
pracowników opieki społecznej, inżynierów bezpieczeństwa i higieny pracy.”
Edukację zdrowotną trudno określić jednym terminem. Wynika to stąd, iż zagadnienie
nie powstało od razu, ale rozwijało się i dojrzewało historycznie od setek lat i uzależnione
było od aktualnych potrzeb społeczeństw. Zgodnie z tradycyjnym podejściem, edukacja
zdrowotna sprowadzała się do poprawy i ochrony zdrowia poprzez stymulowanie procesem
uczenia oraz dobrowolnymi zmianami w zachowaniu. Zadaniem jej było jedynie podnoszenie
poziomu wiedzy oraz poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia. Współczesna idea
wychowania zdrowotnego, główny akcent kładzie na praktyczne działanie. Wiedza
teoretyczna służyć ma jedynie nabyciu niezbędnych wiadomości koniecznych do
podejmowania konkretnych zadań z zakresu ochrony zdrowia.
Cele nadrzędne edukacji zdrowotnej formułowane są w różny sposób, w zależności od
wybranej definicji oraz koncepcji. W praktyce przyjmuje się, że podstawowym celem
edukacji zdrowotnej jest nabywanie wiedzy, kształtowanie umiejętności, przekonań i postaw
niezbędnych do zachowania i doskonalenia zdrowia własnego i innych.
A. Krawański cele edukacji zdrowotnej określa jako:
- umiejętność identyfikacji własnych potrzeb zdrowotnych;
- dostrzeganie potrzeb zdrowotnych rodziny oraz środowiska;
- umiejętność dokonywania wyborów i podejmowania decyzji na rzecz zdrowia
wobec siebie i otoczenia.
Edukacja prozdrowotna stanowi nieodłączną część promocji zdrowia. Rzetelna informacja jest bowiem podstawowym warunkiem umożliwiającym ludziom dokonywanie racjonalnych wyborów. Zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem i osiągnięcie dobrego samopoczucia We wszystkich sferach życia człowieka można uzyskać między innymi przez edukację zdrowotną określaną jako proces, w którym ludzie uczą się dbać o zdrowie swoje i społeczności, w której żyją. Wielu badaczy zajmujących się problematyką zdrowia człowieka uważa edukację zdrowotną za najbardziej skuteczną formę działań podejmowanych na rzecz zdrowia i jego promocji. Szkoła jest najważniejszym miejscem dla edukacji zdrowotnej, gdyż tutaj odbywa się przekazywanie wiedzy oraz uruchamianie różnych procesów, w których uczestniczą nie tylko uczniowie, ale również rodzice, nauczyciele, przedstawiciele społeczności lokalnej. W edukacji zdrowotnej głównym celem dla nauczyciela jest przekazywanie, a dla ucznia nabywanie, kształtowanie i korekta:
• Sposobów rozumienia zdrowia
• Postaw, czyli struktur poznawczo- drążeniowo- afektywnych, ukierunkowujących działania wobec zdrowia i jego głównych komponentów
• Wiedzy o zdrowiu, a szczególnie czynnikach zagrażających mu lub podnoszących poziom zagrożenia
• Umiejętności niezbędnych do podejmowania działań prozdrowotnych, radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, świadomego dokonywania wyborów zachowań charakterystycznych dla zdrowego stylu życia
• Dyspozycji da zachowania się w określony sposób w różnych sytuacjach życiowych.
W związku z tym podstawowe cele edukacji zdrowotnej, realizowanej w klasach I-III, są następujące:
- ukazanie uczniowi zdrowia jako potencjału, który posiada
- zapoznanie ze sposobami zachowania i umacniania zdrowia, a także jego poprawy
- przekazanie i utrwalenie głównych zasad zdrowego stylu życia
- przekazanie informacji o różnych zagrożeniach zdrowia człowieka i możliwościach eliminowania lub minimalizowania ich skutków
- kształtowanie i rozwijanie zdolności do samokontroli i samo pielęgnacji swojego zdrowia i siebie
- kształtowanie umiejętności rozwiązywania różnych problemów zdrowotnych
- kształtowanie postawy odpowiedzialności za swoje zdrowie oraz umiejętności przewidywania skutków swoich zachowań.
Wiodącą ideą edukacji zdrowotnej jest pokazanie uczniowi, w jaki sposób może kontrolować i polepszać swoje zdrowie.
Współczesną edukację zdrowotną w szkole musi charakteryzować:
1. podejście holistyczne (zgodnie z definicją zdrowia przyjętą przez Światową Organizację Zdrowia)
2. wszechobecność ( co oznacza, że elementy związane ze zdrowiem człowieka powinny być realizowane w trakcie nauczania wszystkich przedmiotów na różnych poziomach edukacji)
3. dążenie do demitologizacji oraz zharmonizowania informacji otrzymywanych przez uczni ów z różnych źródeł (mass media, rodzina, rówieśnicy, reklama itp.)
4. aktywność działań w celu zachęcenia di zdrowego stylu życia od najmłodszych lat oraz stwarzanie do tego warunków w szkole.

1.7. Kompetencje nauczyciela do realizacji edukacji zdrowotnej

Aby skutecznie rozwijać edukację zdrowotną niezbędne jest odpowiednie przygotowanie nauczycieli. Poniżej podaję kompetencje nauczycieli do realizacji edukacji zdrowotnej, uzgodnione w 2000r. przez zespół reprezentujący kilkanaście szkół wyższych kształcących nauczycieli.
Nauczyciel powinien posiadać następujące kompetencje do realizacji treści edukacji zdrowotnej:

Wiedzę o :
- zdrowiu i czynnikach je warunkujących
- profilaktyce najczęstszych zaburzeń i chorób
- edukacji zdrowotnej- celach, procesie, metodach oraz formach jej realizacji i ewaluacji
- promocji zdrowia
Umiejętności:
- diagnozowania wiedzy, umiejętności i zachowań zdrowotnych oraz potrzeb uczniów i wychowanków w zakresie edukacji zdrowotnej
- planowania na tej podstawie programu edukacji zdrowotnej (programy autorskie lub dobór istniejących programów )
- realizacji podstawowych zagadnień edukacji zdrowotnej
- współdziałania i poszukiwania sojuszników do realizacji edukacji zdrowotnej w szkole
- stosowania aktywizujących metod nauczania oraz tworzenia atmosfery sprzyjającej dobremu samopoczuciu, uczestnictwu i aktywności uczniów
- ewaluacji procesów i wyników edukacji zdrowotnej
Postawę, którą charakteryzuje:
- przekonanie, że zdrowie jest wartością i zasobem dla człowieka i społeczeństwa
- gotowość do doskonalenia własnego zdrowia oraz rozwoju osobistego i społecznego
- otwartość na potrzeby innych, empatia, autentyczność
- gotowość do tworzenia wzorców zachowań zdrowotnych dla uczniów i wychowanków, motywowania ich i wspierania w działaniach dla zdrowia
- gotowość do działań na rzecz tworzenia zdrowego środowiska pracy i nauki.
Nie bez znaczenia jest współdziałanie nauczycieli z rodzicami. Rodzice, uczniowie i nauczyciele powinni tworzyć wspólnotę, która ma podobne cele i interesy. Skuteczne funkcjonowanie tej wspólnoty wymaga wzajemności, partnerstwa, jawności i dialogu. Grupa rodziców- partnerów, tworzących więzi ze społecznością lokalną jest szansą dla szkoły.

Trudności ze strony nauczycieli:
- tradycyjne oczekiwanie, że rodzice będą „wykonywać ich instrukcje” dotyczące głównie spraw organizacyjnych i zachowania uczniów. Ostrożność nauczycieli we włączaniu rodziców do procesu edukacji, niedostrzeganie w rodzicach partnerów i traktowanie ich protekcjonalnie
- brak tradycji i szeroko upowszechnionych przykładów dla dobrej praktyki niekorzystna sytuacja w szkole, jej środowisku i organizacji, mnogość zmian i zadań związanych z reformą systemu edukacji. Pauperyzacja nauczycieli, niedocenianie innowatorów powodujące zmniejszenie motywacji do dobrej, twórczej pracy i samokształcenia. Nadal negatywna selekcja do zawodu.

Rozdział drugi

„Uczę się zdrowo i bezpiecznie żyć w rodzinie, w szkole i w środowisku”
- program edukacji zdrowotnej dla klas I-III

2.1. Treść i struktura programu

Program powstał w oparciu o „Podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów”- załącznik do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lutego 2006r., uwzględniającą najnowsze dążenia reformy oświatowej w Polsce.
Według zreformowanego systemu oświaty, w podstawie programowej nadrzędnym
celem edukacji prozdrowotnej jest kształtowanie umiejętności dbania o swoje zdrowie.
Wychowanie zdrowotne w edukacji wczesnoszkolnej zajmuje miejsce priorytetowe. Już u dzieci w wieku 7- 10 lat, należy zwrócić uwagę na rozwijanie właściwej postawy wobec higieny i zdrowia. Ważnym zadaniem jest rozbudzanie zainteresowań kulturą zdrowotną, zapewnienie warunków do harmonijnego rozwoju fizycznego, psychicznego, a także zachowań prozdrowotnych. W klasach niższych bowiem dziecko znajduje się na etapie, w którym jego udział w różnorodnych działaniach dotyczących zdrowia stopniowo wzrasta, pogłębia się wiedza, świadomość oraz motywacja. Uczeń w tej fazie rozwoju jest podmiotem wychowania, uczy się odpowiedzialności za swoje zdrowie oraz zdrowie innych.
W systemie nauczania zintegrowanego, edukacja zdrowotna nie stanowi odrębnego
przedmiotu nauczania, ponieważ treści programowe zawarte w podstawach edukacji
zdrowotnej dobierane są przez nauczycieli z tzw. bloków tematycznych bezpośrednio
związanych z obszarami edukacji zdrowotnej i uwzględniają trzy aspekty: ja i troska o mnie,
ja i moje relacje z innymi ludźmi, ja i społeczeństwo oraz ja i moje środowisko.
Treści edukacyjne na tym etapie obejmują:
- rozwój i zdrowie fizyczne i psycho-społeczne;
- higienę osobistą i otoczenia;
- bezpieczeństwo i pierwszą pomoc;
- żywność i żywienie;
- aktywność ruchową, wypoczynek, czas wolny;
- edukację do życia w rodzinie i społeczności, psychospołeczne aspekty zdrowia, życie
bez nałogów.

2.2. Ogólne założenie programu
„Chcemy wychować zdrowe, aktywne, wrażliwe, odporne psychicznie i fizycznie dziecko
w zdrowym środowisku.”

2.3. Cele szczegółowe wynikające z założeń programu

1. Kształtowanie nawyków i przyzwyczajeń higieniczno-zdrowotnych.
2. Propagowanie zdrowego stylu życia (fizycznego oraz psychicznego).
3. Kształtowanie umiejętności zapobiegania i radzenia sobie w sytuacjach trudnych,
bezpieczeństwo w życiu codziennym.
5. Kształtowanie właściwych relacji między członkami rodziny i społeczności.
6. Ukazanie wartości zdrowia jako potencjału, którym dysponujemy – korzystanie z opieki
zdrowotnej.

Cele te będą realizowane wokół aspektów życia dziecka
- „Ja - poznaję i dbam o siebie”
- „Ja i moje relacje z innymi”
- „Ja i moje środowisko”

2.4. Uwagi o realizacji programu
Wdrożenie danego programu możliwe jest w każdej szkole podstawowej, w młodszych klasach szkolnych. Nie wymaga szczególnych nakładów finansowych na zakup sprzętu, środków dydaktycznych itp.
Prawidłową interpretację programu gwarantuje doskonała znajomość uczniów przez nauczyciela, ich potrzeb i zainteresowań. Pozwala to na swobodę działań i możliwość wyboru. Zadania edukacyjne można modyfikować, wprowadzać własne tematy i propozycje zajęć. W programie niektóre zadania uzależnione są od warunków organizacyjnych szkoły oraz od warunków klimatycznych.
Realizacja poszczególnych propozycji zależy również od pomysłowości, bogactwa warsztatu pracy i aktywności nauczyciela. Nauczyciel planując swoją pracę powinien:
• Ustalić kręgi tematyczne z odpowiednim doborem edukacji i treści w ich zakresach
• Dobrać metody i formy organizacyjne oddziaływujące na różne sfery osobowości oraz środki dydaktyczne
• Zaprojektować różne formy aktywności, poprzez które uczniowie wyrażają swoją wiedzę
• Przewidzieć osiągnięcia edukacyjne
• Ocenić realizację zadań oraz osiągnięć uczniów.
Powodzenie programu zależy też od kontaktów z otaczającym środowiskiem.

2.5. Formy i metody pracy

Warunkiem skuteczności edukacji zdrowotnej jest stosowanie różnorodnych
metod oraz form pracy z dziećmi. Charakterystyczną cechą współczesnej edukacji zdrowotnej
jest również z miana metod uczenia, z tradycyjnych, preferujących gromadzenie wiedzy w połączeniu z niewielką aktywnością jej uczestników, do takich, które umożliwiają uczniom
praktyczne stosowanie zdobytej wiedzy w różnorodnych sytuacjach. Do najważniejszych
metod stosowanych obecnie w edukacji zdrowotnej zalicza się metody aktywne
(aktywizujące, interakcyjne), które stwarzają przestrzeń dla aktywności dziecka. W centrum
uwagi znajduje się nie program, a uczeń i jego własny proces uczenia się. Celem kształcenia,
przy zastosowaniu tej metody, jest możliwie jak najpełniejszy rozwój osobowości ucznia,
jego sprawności w sferze intelektualnej, emocjonalnej oraz społecznej i moralnej. Metoda ta stara się rozwijać i kształcić w dziecku umiejętność samodzielnego poszukiwania, stawiania pytań, wyrażania własnych opinii, prezentacji przemyśleń i wyników pracy. Wśród wielu technik tego sposobu uczenia do najważniejszych zalicza się: pracę w małych grupach, burzę mózgów, odgrywanie ról, dramę, symulacje, zdania niedokończone, studia przypadku,
dyskusję ukierunkowaną, technikę „narysuj i napisz”, techniki twórczego myślenia. Drugą,
równie ważną metodą stosowaną w nowoczesnej edukacji zdrowotnej, jest uczenie się przez
doświadczenie. Zakłada ona, że to, czego i w jaki sposób człowiek uczy się, powinno być
oparte na jego doświadczeniach, potrzebach i motywacjach. Istotne jest, aby uczący się był
w pełni gotowy do uczenia się, otwarty na nowe doświadczenia oraz miał świadomość
własnego, aktywnego udziału w całym procesie uczenia się, a nie tylko był biernym słuchaczem.
Cykl uczenia się przez doświadczenie składa się z czterech etapów:
1. Doświadczanie - ćwiczenia, w których uczeń jest aktywny, wykonuje zadania sam lub
małej grupie, odwołując się jednocześnie do własnych zasobów wiedzy, doświadczeń i przeżyć;
2. Refleksja i dyskusja- autorefleksja i dyskusja w grupie na temat wyników ćwiczenia,
uczenie się przez słuchanie innych oraz obserwacje;
3. Pogłębienie, porządkowanie lub korekta wiedzy- wykład, przeczytanie tekstu lub
fragmentu podręcznika, uczenie się przez analizowanie, myślenie;
4. Własne eksperymentowanie- uczeń planuje, jak wykorzysta zdobytą wiedzę oraz
próbuje zastosować je w życiu codziennym.
W konsekwencji zastosowania powyższych metod uczniowie samodzielnie zdobywają wiedzę i umiejętności, a nie przejmują je biernie od nauczyciela. Dominuje „uczenie się poprzez działanie”- czyli kształcenie na zasadzie rozwiązywania problemów, samodzielne, twórcze myślenie w dziedzinie teorii i praktyki.
Przy realizacji zagadnień edukacji zdrowotnej istotny jest również odpowiedni dobór
form. Do częstych form pracy pedagogicznej stosowanych przez nauczycieli należą: prace
plastyczne, konkursy, zagadki, filmy o odpowiedniej tematyce, inscenizacje, dramy,
wycieczki rekreacyjne. Można do nich zaliczyć także różne formy zajęć warsztatowych,
grupy wsparcia, przygotowanie projektów działań na rzecz zdrowia oraz recenzje.
Edukacja do zdrowia jest podstawowym prawem każdego dziecka i realizowana
powinna być przez różnorodne środowiska: rodzinne, przedszkolne, szkolne oraz społeczne.
Wiedza o nim jest integralną częścią wiedzy o sobie oraz świecie i ważne jest, by była obecna
na co dzień w doświadczeniach dziecka.
Realizacja wychowania zdrowotnego w głównej mierze jest zadaniem szkoły, która
powinna krzewić różnorodne formy zdrowego, pożytecznego organizowania czasu wolnego,
wzbudzać zamiłowanie do rekreacji, kształtować nawyki higieniczno- zdrowotne.
Reasumując- inspirować samodzielną działalność dziecka.

2.6. Treści edukacyjne

Tematyka szczegółowa

Środki realizacji
Zamierzone osiągnięcia ucznia

1. Kształtowanie nawyków
i przyzwyczajeń higieniczno-
zdrowotnych.
- samodzielne i umiejętne wykonywanie codziennych zabiegów higienicznych

- opanowanie umiejętności
kulturalnego jedzenia

- opanowanie umiejętności
samodzielnego ubierania się

- dostosowanie ubioru do
okoliczności, wykonywanych
czynności i temperatury
otoczenia, dbałość o swój
wygląd

- dbałość o czystość przyborów i miejsc do pracy

- przestrzega codziennych
zabiegów higienicznych
z uwzględnieniem poprawności ich wykonania
- stosuje ogólne zasady postępowania dotyczące higieny pomieszczeń

- potrafi kulturalnie
zjeść posiłek

- potrafi samodzielnie ubrać się

- potrafi dostosować
ubiór do temperatury
otoczenia, dba o estetyczny wygląd

- przestrzega porządku i ładu wokół siebie

2. Propagowanie zdrowego
stylu życia (fizycznego oraz
psychicznego)
- poznanie zasad prawidłowego, racjonalnego żywienia

- lubimy owoce i warzywa –
częste spożywanie owoców
i warzyw oraz udział
w przygotowaniu zdrowych
posiłków

- czy to co jem jest zawsze
dobre dla zdrowia (umiar
w jedzeniu słodyczy, chipsów,
picie coca-coli, żywienie się
w barach szybkiej obsługi)

- wycieczka do szklarni –
rozumienie potrzeby
spożywania zdrowych roślin
jako źródła witamin w okresie
zimy, zielone hodowle w
„kąciku przyrody”

- kształtowanie nawyku
zdrowego odżywiania się –
codzienne zjadanie owoców,
jogurtów, picie soków
owocowych i warzywnych

- dokonywanie z pomocą nauczyciela pomiarów wagi, wzrostu

- wykonywanie ćwiczeń diagnozujących sprawność fizyczną

- prowadzenie ćwiczeń gimna-
stycznych różnymi metodami
(Labana, Orffa, Kniessów,
Sherborne, Dalcrozea)

- kształtowanie szybkości, skoczności, siły mięśni brzucha i ramion, wytrzymałości i gibkości podczas ćwiczeń i zabaw ruchowych

- umożliwienie uczestniczenia
w ćwiczeniach korekcyjnych
dzieciom z wadami postawy

- organizowanie zabaw na
świeżym powietrzu (plac szkolny, park, łąka, las)

- zabawy na świeżym
powietrzu niezależnie od
pogody – hartowanie organizmu

- organizowanie zabaw na
śniegu jako formy aktywnego
wypoczynku (jazda na
sankach, lepienie bałwana,
zorganizowanie kuligu)

- przestrzeganie zakazu
prowokowania sytuacji
zagrażających bezpieczeństwu
i zdrowiu
● ślizgania się na
zamarzniętych zbiornikach
wodnych
● kąpania się w miejscach do
tego wyznaczonych
w obecności ratowników
● zbliżania się do nieznanych
zwierząt
● zachowania ostrożności
w korzystaniu z chemicznych
środków (środki czystości,
lekarstwa)
● spożywania dziko rosnących
roślin, owoców i grzybów
● picia wody nieprzygotowanej
- rozumienie szkodliwości
przebywania w zadymionym
środowisku,
w pomieszczeniach oraz
szkodliwości palenia
papierosów dla zdrowia
człowieka

- przestrzeganie zasady
„mówimy umiarkowanym
głosem” w trakcie zabaw
dowolnych i organizowanych
przez nauczyciela

- zabawy z komputerem
dostosowane do możliwości
dziecka
- oglądanie materiałów na CD (nie częściej niż 1 raz w
tygodniu)

- zrozumienie szkodliwości palenia papierosów dla zdrowia człowieka i szkodliwości przebywania w zadymionym środowisku

- rozumienie znaczenia
uregulowanego rozkładu dnia
dla zdrowia człowieka
(regularne odżywianie się,
przestrzeganie niezbędnych
dla organizmu godzin snu,
codzienny ruch na świeżym
powietrzu)

- poznanie sposobów radzenia sobie ze stresem i niepowodzeniem
- wyjaśnia pojęcie- właściwe odżywianie
- wskazuje, które produkty są zdrowe

- motywuje potrzebę
prawidłowego żywienia
(witaminy, składniki
mineralne)
- układa właściwy jadłospis dla siebie z podanych produktów spożywczych

- zachowuje umiar w
jedzeniu słodyczy i żywności
szkodzącej zdrowiu

- wyjaśnia wartości
odżywcze nowalijek

- codziennie zjada
zdrowe drugie śniadanie i podwieczorek

- ma świadomość konieczności obserwacji własnego ciała
- korzysta z tabel norm wagi i wzrostu dla swego wieku

- podejmuje próby oceny własnej sprawności

- chętnie uczestniczy
w ćwiczeniach
gimnastycznych

- wykonuje ćwiczenia fizyczne

- dba
o prawidłową postawę ciała

- korzysta z ruchu na
świeżym powietrzu

- potrafi umiejętnie i
świadomie przeciwdziałać
przemarznięciu i przegrzaniu organizmu oraz chronić skórę przed
promieniami słonecznymi

- wymienia różne formy
aktywnego wypoczynku

- unika
niebezpieczeństw
zagrażających jego zdrowiu

- potrafi unikać
nadmiernego hałasu

- wyjaśnia szkodliwość
wielogodzinnego korzystania z
komputera oraz oglądania
telewizji

- wskazuje argumenty, że papierosy
oraz inne używki szkodzą zdrowiu

- tworzy prawidłowy dla
zdrowia rozkład dnia

- stosuje podstawowe techniki relaksacyjne i rozumie ich znaczenie dla funkcjonowania organizmu

3. Kształtowanie umiejętności
zapobiegania i radzenia sobie
w sytuacjach trudnych,
bezpieczeństwo w życiu
codziennym.
- poznanie zasad bezpiecznego
poruszania się na terenie
szkoły, placu zabaw

- bezpieczna droga do
szkoły – poznanie
podstawowych zasad ruchu
drogowego, spotkanie
z policjantem

- poznanie reguł współżycia
w grupie w celu bezpiecznej
zabawy z rówieśnikami

- bezpieczne posługiwanie się
przyborami codziennego
użytku (nożyczki, sztućce)

- rozumienie potrzeby
zachowania ostrożności
w kontaktach z osobami
„obcymi” – próby znalezienia
wyjścia z określonej trudnej
sytuacji, poznanie numerów
telefonów policji, straży
pożarnej, pogotowia
ratunkowego

- kształtowanie czynnej
postawy wobec zagrażającego
niebezpieczeństwa własnego
i innych (szkodliwość żartów
w rodzaju: podstawianie nogi,
wydawanie ostrych dźwięków
w pobliżu ucha, upadek
spowodowany odsunięciem
krzesła, mocno rozbujana
huśtawka itp.)

- rozumienie szkodliwości
niewłaściwego zachowania
się, „głupiej zabawy” –
umieszczanie obcych ciał
w ustach, w nosie, w uszach

- wycieczka do straży pożarnej
– zdawanie sobie sprawy
z niebezpieczeństw zabawy
zapałkami

- stosuje się do zasad
bezpiecznego zachowania się w szkole

- wymienia podstawowe
zasady ruchu drogowego

- stosuje reguły współżycia
w grupie

- potrafi bezpiecznie
dla siebie i innych posługiwać się przyborami
- wskazuje do kogo zwrócić się o pomoc w razie zgubienia się w tłumie
- potrafi znaleźć
wyjście z określonej trudnej
sytuacji

- wie, że nie wolno
robić „głupich żartów”

- zdaje sobie sprawę ze
szkodliwości złego zachowania

- stosuje się do zakazu
zabawy zapałkami oraz
zbliżania się do przedmiotów
grożących oparzeniem

4. Kształtowanie właściwych,
pozytywnych relacji między
członkami rodziny
i społeczności.
- kształtowanie uczucia
przywiązania do swojej
rodziny jako podstawy
zdrowia psychicznego
i fizycznego

- dostrzeganie i rozumienie
potrzeb innych członków
rodziny (opiekowanie się
rodzeństwem, nie zakłócanie
spokoju osobom
odpoczywającym, pomoc
osobom starszym, chorym)

- wzmacnianie więzi rodzinnych
poprzez wspólne przeżywanie
radości, przyjemności oraz
smutków (wspólne posiłki,
wycieczki poza miasto,
spacery, wspólne zabawy,
propagowanie wśród rodziców
i dzieci codziennego,
wspólnego czytania
książeczek itp.)

- przyzwyczajanie do zgodnego
współdziałania w grupie
rówieśniczej, społeczeństwie
● rozumienie, że inni mają
takie same potrzeby jak ja
● kulturalne zwracanie się do
siebie
● okazywanie współczucia w
sytuacjach gdy komuś dzieje
się krzywda
● właściwe odnoszenie się do
ludzi niepełnosprawnych
● poznanie praw i obowiązków
dziecka

- słuchanie utworów literackich
o wymowie moralnej –
nazywanie stanów
emocjonalnych, próby
uzasadnienia swoich sądów
moralnych

- współpraca z Poradnią
Psychologiczno-Pedagogiczną
w Białymstoku w celu objęcia
opieką dzieci wymagających
opieki psychologa

- potrafi okazywać
uczucia w kontaktach dziecko
– dziecko, dziecko – dorosły

- rozumie potrzeby
innych członków rodziny

- chętnie i czynnie
uczestniczy w codziennym
życiu rodzinnym

- wymienia swoje prawa
i obowiązki

- wyraża
swoje stany emocjonalne
w sposób społecznie
akceptowany

5. Ukazanie wartości zdrowia
jako potencjału, którym
dysponujemy – korzystanie
z opieki zdrowotnej.
- poznanie budowy ciała
człowieka – tkanki, mięśnie, kości, skóra, części ciała- głowa, tułów, kończyny, narządy zmysłów

-poznanie funkcji tkanek i części ciała

-poznanie głównych układów funkcjonalnych organizmu człowieka (oddechowy, kostny, krążenia, trawienny)

-poznanie funkcji wybranych narządów (serce, płuca, nerki)

- zdawanie sobie sprawy
z konieczności zwracania się
o pomoc do osób zajmujących
się ochroną zdrowia (lekarz, pielęgniarka, dietetyk)

- spotkania na terenie
szkoły z pediatrą,
stomatologiem, pielęgniarką –
rozumienie potrzeby
stosowania profilaktyki
zdrowotnej (okresowe
badania zdrowia, szczepienia ochronne)

- poznanie przyczyn wybranych
chorób i możliwości chronienia
się przed zarażeniem
● przyswajanie nawyku
zasłaniania nosa i ust podczas
kichania i kaszlu
● nie korzystanie
z przedmiotów osobistego
użytku należących do innych
● nie stykanie się bezpośrednio
z osobą zaraźliwie chorą

- poznaje metody udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach

- opisuje budowę
własnego ciała i rozumie znaczenie prawidłowego funkcjonowania narządów dla zdrowia i życia człowieka

- wyjaśnia, jak prawidłowo oddycha się- wdech- nos, wydech- usta

- wskazuje osobę, do której powinno
się zwrócić w razie kłopotów
ze zdrowiem
- wyjaśnia dlaczego sam nie powinien zażywać leków

- wyjaśnia konieczność opanowywania lęku przed zabiegami leczniczymi

- opowie jak chronić swój
organizm przed chorobą

- przeprowadza oddychanie metodą usta- usta

2.7. Opis osiągnięć ucznia

Kontrola i ocena osiągnięć ucznia przez nauczyciela powinna uświadamiać dziecku i nauczycielowi mocne i słabe strony wykonanej przez nich pracy. Nauczycielowi powinna wskazywać, jak usprawnić jego pracę i do jakiego materiału wrócić.
Kontrola pracy ucznia rozumiana jest jako zbieranie informacji o dziecku, a ocena- jako przekazywanie tej wiedzy uczniom, rodzicom, opiekunom.
Ocena powinna być ustną lub pisemną informacją o osiągnięciach dziecka, jego problemach dydaktycznych i wychowawczych, a także ukazywać jego rozwój w określonym przedziale czasowym czy o przyswojeniu danych treści realizowanych na zajęciach.
Ja proponuję ocenę:
• Bieżącą
• Semestralną
• Roczną
• Samoocenę ucznia na każdych zajęciach.
Wskaźnikiem dla nauczyciela będzie też obserwacja uczniów prowadzona na podstawie np. kart obserwacji i rozmowa z nimi.

Zakończenie

Powszechnie uważa się, że szkolna edukacja zdrowotna jest ważną inwestycją w zdrowie społeczeństwa i powinna stanowić element polityki zdrowotnej każdego państwa. W Polsce w ostatnich latach zaszły w tym zakresie istotne i bardzo korzystne zmiany. Zwłaszcza rozwój ruchu szkół promujących zdrowie, pojawienie się edukacji zdrowotnej w podstawach programowych, ścieżkach międzyprzedmiotowych, czy wreszcie wpisanie jej do obowiązkowych zadań szkoły, przyczyniły się do wzmocnienia jej pozycji i znaczenia w systemie edukacji.
Celem napisanej przez mnie pracy było stworzenie programu nauczania edukacji zdrowotnej w klasach I-III nauczania zintegrowanego. Wiem, że treści kształcenia dotyczące edukacji zdrowotnej można znaleźć w każdym programie nauczania dla klas młodszych, ale moim zdaniem, nie wyczerpują one problemów, których ona dotyczy. Starałam się zawrzeć w proponowanym przeze mnie programie zadania edukacyjne, o których powinna być mowa w klasach młodszych. Są on rozszerzeniem tematów, jakie powinny być poruszane już w przedszkolu.

Bibliografia

1. Adamczyk G., Breitkopf B., Edukacja Prozdrowotna, WsiP, Warszawa 1999
2. Antonovsky A., Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, Wydawnictwo Fundacji Instytutu Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1995
3. Baley S., Wprowadzenie do psychologii społecznej, Warszawa 1959
4. Bednarski H., Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia wobec wyzwań XXI wieku, Zdrowie Publiczne 2002
5. Birch A., Psychologia rozwojowa w zarysie, Warszawa 1997
6. Brzezińska A.I., Psychologiczne portrety człowieka, Gdańsk 2005
7. Cendrowski Z., Ruch to życie. Warszawa 1987
8. Demel M., Pedagogika zdrowia, WsiP, Warszawa 1980
9. Demel, O wychowaniu zdrowotnym, PZWS, Warszawa 1968
10. Demel M., Polskie szkoły promocji zdrowia. Wychowanie fizyczne i zdrowotne 2/1999
11. Dudkiewicz K., Edukacja zdrowotna, Życie Szkoły 2004, nr 2,
12. Dunaj B. (red.), Słownik współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Wilga, Warszawa 1996,
13. Edukacja zdrowotna. Podstawa programowa- projekt do dyskusji, Lider 3/ 1997
14. Felix K., Kondycja i uroda, Warszawa 1995
15. Frances I., Rozwój psychiczny dziecka, Gdańsk 1992
16. Godlewski A., Grzybowski A., Projekt szczegółowego programu z zajęć edukacyjnych „ Zachowanie zdrowia” w szkołach podstawowych, gimnazjach, gimnazjach liceach Łódź 1999
17. Grad T., Forum nauczycieli
18. Heszen- Niejodek A., Promocja zdrowia- próba systematyzacji z perspektywy psychologa, Promocja Zdrowia, Nauki Społeczne i Medycyna, R. 2, 5-6, 1995,
19. Jakubowska H., Promocja zdrowia i profilaktyka uzależnień. Warszawa, WS PWN, Łódź 1999
20. Jarzyńska J. , Kształcenie zdrowotne dzieci w ramach zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej, [w:] Biokulturowe uwarunkowania rozwoju, sprawności i zdrowia, J. Rodziewicz- Gruhn (red.), WSP, Częstochowa 2003
21. Jaworski Z., Projekt podstaw programowych wychowania zdrowotnego, Lider 12/1998
22. Kawalec J., Jak dbamy o zdrowie. Edukacja i Dialog 6/2001
23. Kawecki Michał - Szkoła promująca zdrowie. Edukacja i Dialog 2/1997
24. Kędziera- Osuchowska M., Edukacja Prozdrowotna, Lider 5/1996
25. Kickbusch I: Przedmowa. W: L. Barić, H. Osińska: Ludzie w środowiskach. PTOZ, Warszawa 2000.
26. Klepka T., Edukacja prozdrowotna w szkołach prozdrowotnych., Wychowanie fizyczne i zdrowotne 1/1999
27. Krawański A., Kultura zdrowotna jako zadanie i wyzwanie edukacyjne. Wychowanie fizyczne i Zdrowotne 3/1999
28. Krawański A., Teoretyczne podstawy edukacji zdrowotnej a kultura fizyczna [w:] Teoretyczne podstawy edukacji zintegrowanej, B. Woynarowska, M. Kapica (red.), Warszawa 2001
29. Kubińska Z., Danielewicz J., Metody aktywizujące, Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 2002, nr 11,
30. Lalonde M., Nowa perspektywa zdrowia, Ottawa 1974
31. Melosik Z. (red.), Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji, Wydawnictwo Edytor, Toruń- Poznań, 1999
32. Mendel M., Rodzice w szkole. W: Kropiwnicki J. (red.): Szkoła- edukacja- dialog- partnerstwo, Wydawnictwo Nauczycielskie, Jelenia Góra 1998
33. Mendel M., Rodzice i szkoła. Jak współuczestniczyć w edukacji dzieci, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 1998
34. Muszyńska Ł., Integralne wychowanie i nauczanie w klasach I-III, Warszawa- Poznań 1974
35. Narodowy Program Zdrowia 1996 - 2005. MZIOS, Narodowy Zespół Koordynacyjny Narodowego Programu Zdrowia, Warszawa 1996
36. Przetacznikowa M., Wróbel T., Z zagadnień psychodydaktyki nauczania początkowego, Warszawa 1977
37. Rozporządzenie MENiS z dnia 26 lutego 2002r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół
38. Roszkiewicz I., Młodszy wiek szkolny, Warszawa 1983
39. Spock B., Dziecko – pielęgnowanie i wychowanie, Warszawa 1993
40. Turner Jeffrey, Rozwój dziecka, Warszawa 1999
41. Więckowski R., Pedagogika zdrowia czy edukacja zdrowotna, Życie Szkoły 1998, nr 10
42. Williams T., Szkoła promująca zdrowie- rzeczywistość czy mit?, Wychowanie Fizyczno- Zdrowotne 1989
43. Woynarowska B.(red.), Profilaktyka w pediatrii, PZWL, Warszawa 1998
44. Woynarowska B., Zdrowie, edukacja do zdrowia, promocja zdrowia [w:] Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, cz. II, A. Jaczewski (red.), Warszawa 1998, WSiP
45. Woynarowska B., Program edukacji zdrowotnej w szkole [w:] Wypisy z wychowania zdrowotnego, cz. I, Wybór i opracowanie W. Wrona- Wolny, B. Makowska, Kraków 2000
46. Woynarowska B., (red.), Zdrowie i szkoła, Warszawa 2000, Wydawnictwo Lekarskie PZWL
47. Woynarowska B.(red.), Zdrowie, edukacja do zdrowia, promocja zdrowia [w:] Biologiczne i medyczne podstawy
48. Woynarowska B., V Szkolny Sejmik Kultury Fizycznej. Warszawa 2005
49. Woynarowska B., Deklaracja z Dżakarty. Wprowadzenie promocji zdrowia w XXI wiek, Lider 3/1998
50. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna w ocenie różnych typów szkół, Wychowanie fizyczne i zdrowotne 4/1999
51. Vasta R., Psychologia dziecka, Warszawa 1995
52. Zawadzka B., Współczesne myślenie o promocji zdrowia w szkole, Wychowanie fizyczne i zdrowotne 5/1999
53. Zawadzka B., Zachowanie zdrowotne młodzieży, Wychowanie fizyczne i zdrowotne 5/1999
54. Żebrowska M., Psychologia rozwoju dzieci i młodzieży, Warszawa 1997