Inteligencja - W poszukiwaniu genezy i modeli

Zainteresowania psychologii inteligencją sięgają początków jej autonomii naukowej . Rozwój badań nad inteligencją jako jednym z komponentów umysłowych umożliwiających ludziom i innym żyjącym istotom eksplorację otaczającej ich rzeczywistości i wykorzystywanie pozyskanych informacji w celach praktycznych i teoretycznych jest ściśle powiązany z rozwojem psychologii różnic indywidualnych i psychologii poznawczej. Największy rozwój badań nad inteligencją przypada na drugą połowę XX wieku m.in. ze względu na możliwość obrazowania połączeń neuronowych kory przedczołowej z innymi częściami mózgu czy próby badania inteligencji w kontekście różnic międzykulturowych. Inteligencja jak każde pojęcie funkcjonujące w dyskursuje naukowym posiada swoją genezę , różnorodne definicje, teorię, strukturę, funkcje i metody badania.
Definicje inteligencji można podzielić na klasyczne i współczesne. Jednym z przedstawicieli klasycznej definicji inteligencji jest Francis Galton, który inteligencję upatrywał w zdolności do długotrwałego wysiłku i wrażliwości w odbiorze bodźców zewnętrznych wykorzystywaną do działalności twórczej ( Nęcka, 2005 ). Alfred Binet za kluczowy komponent inteligencji uznawał umiejętność dokonywania sądów opartych na logicznym myśleniu charakteryzującym się ukierunkowaniem, przystosowaniem i kontrolą ( Nęcka, 2005 ). Wilhelm Stern wprowadził pojęcie ilorazu inteligencji i zdefiniował inteligencję jako poziom rozwoju jednostki odpowiadający jej biologicznemu wiekowi a Charles Sperman określił inteligencję jako rodzaj energii mentalnej wykorzystywanej do wykonywania zadań umysłowych ( Nęcka, 2005 ). Współcześnie pojęcie inteligencji definiuje się jako zdolność jednostki do uczenia się, zdolność do przystosowania się do środowiska, zdolność do analizy własnych procesów poznawczych i ich kontrolowania ( Nęcka, 2005 ).
Poszukiwanie genezy inteligencji należy rozpocząć od ujęcia filogenetycznego czyli związanego z rozwojem ewolucyjnym danego gatunku. W badaniach nad filogenezą należy jednak przyjąć inne kryteria sprawności intelektualnej i zminimalizować odwoływanie się do wyższych procesów poznawczych ( Nęcka, 2005 ) w celu uniknięcia błędu antropomorfizacji. Błędu, który może odmówić posiadania inteligencji jako umiejętności pozyskiwania informacji z otoczenia i ich wykorzystywaniu innym zwierzętom niż ludzie. W celu uniknięcia błędu antropomorfizacji można zastosować następujące miary inteligencji : wskaźnik encefalizacji, który pokazuje stosunek masy mózgu do masy ciała czy szybkość, uczenia się, wykorzystywanie pamięci, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów, umiejętność liczenia, dostrzeganie relacji przestrzennych, tworzenie kategorii pojęciowych, zdolność do komunikowania się za pomocą symboli, uczenie się reguł i używanie narzędzi ( Nęcka, 2005 ). Oczywiste jest, że wszystkie połączone w jeden zbiór powyższe miary w kontekście wyższych procesów poznawczych są dostępne tylko dla gatunku Homo sapiens. Ale czy można innym ssakom odmawiać korzystania z inteligencji? Szympansy aktywnie wykorzystują proste dźwignie do wydobycia pokarmu, inne zwierzęta określają możliwą najlepszą odległość do ataku na zdobycz czy dysponują bardzo rozbudowanym systemem komunikacji. W przypadku rozwoju mózgu ludzkiego , który w przeciągu 2,5 mln lat od Homo habilis do Homo neandertalis nastąpił prawie dwukrotny przyrost pojemności mózgu z 700 ml do 1500 ml ( Nęcka, 2005 ). Zaznaczyć należy, że udoskonalenie umiejętność celowej obróbki narzędzi datowane jest na ok. 200000 r. p. n. e ( Carpentier i Lebrun 1994). Tak szybki rozwój pojemności układu centralnego jest związany z rozwojem mechanizmów przystosowawczych potrzebnych w przejściu do trybu życia zbieracko - łowieckiego i osiadłego. Inna koncepcja makiaweliczna kładzie nacisk na potrzebę uczenia się funkcjonowania w strukturach społecznych w celu przetrwania i rozwoju (Nęcka, 2005 ). Druga koncepcja kształtowania się inteligencji skupia się na ontogenetycznym charakterze jej rozwoju związanym z wpływem różnych czynników : społecznych, genetycznych czy biologicznych. Wśród czynników wpływających na rozwój umysłowy człowieka na pierwszym miejscu należy oczywiście wymienić potencjał genetyczny. Inne determinanty związane są z wpływem grup rówieśniczych, oddziaływania systemu edukacji , dostępu do kultury czy zasobów optymalnego pożywienia. W dyskursie o koncepcji ontogenetycznej bardzo ważną pozycję zajmuje problem ciągłości rozwoju intelektualnego. Zwolennicy hipotezy ciągłości rozwoju inteligencji wysuwają wniosek, że inteligencja jest cechą idealnie stałą , nie zależną od okresu rozwojowego człowieka ( Nęcka, 2005 ). W opozycji do koncepcji zwolenników hipotezy ciągłości można postawić analizy stricte socjologiczne wykonane przez Charles’a Murray’a z których wynika , że testy na inteligencje nie zawsze ukazują potencjał umysłowy danej jednostki w momencie kiedy są skierowane do grup nie wykształconych, wykluczonych społecznie czy odmiennych kulturowo ( Murray, 2001 ). Praktycznie identyczne stanowisko w powyższej kwestii przyjmuje twórca teorii inteligencji wielorakich, którego teoria i projekt spectrum w jednym z przypadków został wykorzystany do wskazania negatywnych różnic międzykulturowych ( Gardner, 2009 ). Ostatnia w tym zestawieniu koncepcja genezy inteligencji to koncepcja kulturowa. Przedstawicieli różnych kultur wykorzystują np. odmienne klasyfikacje przedmiotów tak jak w przypadku członków plemienia Kapelle, które w odróżnieniu od Europejczyków klasyfikację przeprowadzali w ujęciu funkcjonalnym a nie taksonomicznym ( Nęcka, 2005 ). Z powyżej przedstawionej różnicy w klasyfikacji przedmiotów nie można postawić tezy o niższej inteligencji członków plemienia Kapelle w stosunku do Europejczyków tylko o dostosowaniu procesów i strategii poznawczych do warunków środowiskowych. Na wyniki testów IQ moją również wpływ różnice epistemologiczne związane z analitycznym lub holistycznym pojmowaniem otaczającej nas rzeczywistości ( Boski, 2010 ).
Kolejną złożoną kwestią związaną z inteligencją jest występowanie wielu teorii ją opisujących, teorii skupiających swoją uwagę na tylko na poszczególnych jej komponentach lub podchodzących do inteligencji holistycznie. Teorie inteligencji możemy podzielić na psychometryczne i poznawcze. Autorem najbardziej przełomowej teorii psychometrycznej był Charles Spearman. Spearman wykorzystując dostępne już w latach dwudziestych testy na inteligencję uznał , że musi istnieć określony i wrodzony czynniki bezpośrednio skorelowany z inteligencją, czynniki inteligencji ogólnej czyli tzw. czynnik g ( Zimbardo, Johanson i MacCan, 2015; Nęcka, 2005 ). Koncepcję Spearman’a rozbudował John Carroll badając ponad 400 baz danych opracowanych na podstawie badań nad inteligencją człowieka. W ujęciu Carrolla czynnik g decyduje o powodzeniu w rozwiązywaniu różnych zadań testowych dotyczących: percepcji słuchowej, percepcji wzrokowej, inteligencji płynnej, inteligencji skrystalizowanej, szybkości przetwarzania informacji, pamięci czy uczenia się ( Deary, 2012). Inne ujęcie psychometryczne inteligencji zaproponował Raymond Cattell. Cattell wyróżnił dwa rodzaje inteligencji: skrystalizowaną i płynną. Inteligencja płynna to umiejętność dostrzegania analogii w poszczególnych seriach obiektów i umiejętność ich klasyfikowania( Nęcka, 2005 ) . Inteligencja skrystalizowana natomiast jest związana z umiejętnością wydobywania i zastosowania wiedzy najczęściej w kontekście kulturowym (Zimbardo, Johanson i MacCan, 2015; Nęcka, 2005 ). Inteligencję skrystalizowaną , można badać stosując testy znajomości słów czy różnicowania znaczenia pojęć. Od momentu dominacji w psychologii podejścia poznawczego w konstruowaniu teorii inteligencji zaczęta kłaść nacisk na aspekt poznawczy funkcjonowania konstruktu biologiczno – psychicznego jakim jest inteligencja. Powyższe podejście zaowocowało powstaniem m.in. teorii inteligencji triarchicznej Sterenberga, teorii inteligencji wielorakich Gardnera czy koncepcja cech z pogranicza sformowana przez Johna D. Mayer’a. Robert Sternberg uznał inteligencję za czynnik przede wszystkim przystosowujący jednostkę do środowiska i ściśle wyznaczony przez środowisko kulturowe ( Ledzińska, 2013 ). Sternberg w swoim modelu wyróżnił inteligencję praktyczną, analityczną i twórczą. Każdy rodzaj inteligencji przez niego wyróżniony jest kombinacją procesów informacyjnych umożliwiających rozwiązanie określonego problemu. Inteligencja twórcza łączy świat wewnętrzny jednostki ze światem zewnętrznym, praktyczna pozwala rozwiązywać problemy człowieka wynikające z funkcjonowania w zróżnicowanym środowisku a analityczna stanowi praktycznie identyczny konstrukt stworzony przez zwolenników teorii psychometrycznej ( Ledzińska, 2013 ). Obecnie należy uwzględnić na podstawie badań tezę, że inteligencja wykazuje słabą korelację z twórczością ( Nęcka, 2016 ) co stawia pod znakiem zapytania funkcjonowanie model inteligencji twórczej, chociaż możemy ją połączyć z inteligencją muzyczną wyróżnioną przez Howarda Gardnera. Howard Gardner w swojej teorii inteligencji wielorakich wyselekcjonował następujące rodzaje inteligencji : muzyczną, cielesno – kinestetyczną, logiczno – matematyczną, językową, przestrzenną, interpersonalną i intrapersonalną ( Gardner, 2009 ). Inteligencja muzyczna charakterystyczna jest osób uzdolnionych muzycznie. Według Gardnera ( 2009) pewne obszary mózgu zlokalizowane w okolicach prawej półkuli odpowiadają za zdolności muzyczne. Inteligencja cielesno – kinestetyczna jest dedykowana osobom uzdolnionym w określonej dziedzinie lub dziedzinach sportowych. Jeżeli wyszczególnimy trzy czynniki z dziesięciu zaproponowanych przez Hodosa ( Nęcka, 2005 ) pomocne w badaniu inteligencji zwierząt : szybkość, podejmowanie decyzji, dostrzeganie relacji przestrzennych to zauważymy ze w wielu dyscyplinach sportowych takich jak : piłka nożna czy boks odgrywają one nadrzędną rolę. Inteligencja logiczno – matematyczna nawiązuje w oczywisty sposób do teorii psychometrycznych. Inteligencja językowa jest związana z rejonem mózgu nazwanym ośrodkiem Broca ( Gardner, 2009 ). Inteligencja przestrzenna jest charakterystyczna dla osób bardzo łatwo odnajdujących się w przestrzeni po przez dostrzeganie relacji przestrzennych pomiędzy określonymi punktami umożliwiającymi orientację w terenie. Inteligencja interpersonalna jest obecnie ściśle powiązana z inteligencją społeczną i wpływa na umiejętność nawiązywania kontaktów interpersonalnych oraz analizy zachowań partnerów interakcji personalnych. W przypadku inteligencji interpersonalnej ważnym jej komponentem jest temperament, osoby dysponujące temperamentem łatwym będą wykazywać większe możliwości nawiązywania kontaktów międzyludzkich. Ostatnim typem inteligencji wyróżnionym przez Howarda Gardnera jest inteligencja intrapersonalna odpowiadająca za autoanalizą swoich potrzeb i wykorzystywanych procesów poznawczych. Koncepcja inteligencji intrapersonalnej i interpersonalnej jest obecnie z powodzeniem rozwijana i określana jako inteligencja emocjonalna ( Ledzińska, 2013 ). Ostatni formalny model inteligencji a właściwie cech z pogranicza osobowości i inteligencji koncentruje się na wyróżnieniu następujących komponentów : absorpcji intelektualnej, przyjemności intelektualnej i apatii intelektualnej ( Ledzińska, 2013 ). W powyższym modelu absorpcja jest określana jako otwartość na nowe doświadczenia poznawcze i emocjonalne , przyjemność intelektualna decyduje o czerpaniu przyjemności z rozwiązywania określonego problemu a apatia intelektualna charakteryzuje się obniżoną aktywnością poznawczą ( Ledzińska, 2013 ). W publikacjach psychologicznych i z pogranicza publicystyki i psychologii pojawiają się pojęcia inteligencji moralnej ( Lennic i Kiel, 2007 ) , duchowej czy egzystencjalnej.
Powyższa analiza pojęcia inteligencji pokazuje , że inteligencja jako umysłowy potencjał człowieka umożliwiający naszemu gatunkowi zbieranie informacji o otaczającej nas rzeczywistości i przekształcania ich w celu rozwiązywania problemów, zapewnienia bezpieczeństwa , tworzenia skomplikowanych pojęć abstrakcyjnych czy rozumienia złożonych idei będzie w dalszym stopniu fascynował psychologów empirycznych ale również filozofów , socjologów czy antropologów. Inteligencji nie można również sprowadzać tylko do skonstruowania określonego czynnika umożliwiającego konstruktywne i statystyczne jej badanie. Badania tego typu mogą mieć i mają ograniczoną wartość w przypadku porównywania różnych grup kulturowych funkcjonujących w różnorodnych płaszczyznach epistemologicznych.

Bibliografia :
Boski, P. ( 2010 ). Kulturowe ramy zachowań społecznych. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Carpentier, J; Lebrun, F. ( 1994 ). Historia Europy. Warszawa. Volumen.
Deary, I. J. ( 2012 ). Inteligencja. Sopot. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Howard, G ( 2009 ). Inteligencje wielorakie. Warszawa. Laurum.
Lennick Doug, Kiel Fred (2007 ). Inteligencja Moralna. Wrocław. Purana.
Ledzińska Maria ( 2013). W poszukiwaniu powiązań pomiędzy inteligencją a osobowością. W: Andrzej. E. Sękowski ( red. ) Psychologia zdolności. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Nęcka,E. (2005 ). Inteligencja, Geneza, Struktura, Funkcjonowanie .Gdańsk. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Nęcka, E. ( 2016 ). Psychologia twórczości. Gdańsk. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Murray Charles ( 2001 ). Bez Korzeni. Poznań. Zysk i S-ka.
Zimbardo, P, Johanson, R, McCann, V (2015 ). Psychologia. Kluczowe koncepcje. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN.