Trening komunikacji społecznych - program terapeutyczny

PROGRAM TERAPEUTYCZNY

TRENING KOMUNIKACJI SPOŁECZNYCH

Autor:
mgr Joanna Zydroń

I. Charakterystyka programu
Program terapeutyczny przeznaczony jest dla uczniów pierwszego etapu edukacyjnego szkoły podstawowej (klasy I – III), u których rozpoznano deficyty w zakresie komunikacji społecznych, w tym uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.
Program zakłada podniesienie sprawności komunikacyjnej, która ułatwi uczniom integrację oraz aktywniejszy udział w życiu społecznym. Ponadto przewiduje stworzenie szansy uczniom o specjalnych potrzebach edukacyjnych na doświadczenie efektów nabycia kompetencji komunikacyjnych w realnych działaniach. Potrzeby uczniów niepełnosprawnych w zakresie rozwoju zdolności komunikacyjnych są zróżnicowane, dlatego też program zakłada podnoszenie kompetencji komunikacyjnych na różnych poziomach, m.in.: poprawę sprawności werbalnej, rozwój słownictwa, samodzielność w konstruowaniu wypowiedzi ustnej, udoskonalenie artykulacji, naukę nowych form komunikacji, kształtowanie dojrzałości emocjonalno– społecznej do skutecznej komunikacji, wzmacnianie motywacji uczniów do inicjatywy oraz aktywności komunikacyjnej. Zdolności komunikacyjne nabywane przez uczniów są fundamentem porozumiewania się z innymi, a także z samym sobą. Jeśli sprawniej wyrażają siebie, sygnalizują, pokazują, nazywają, swoje potrzeby, myśli, pragnienia, obawy, mają szansę na pełniejszą integrację, zarówno z drugim człowiekiem, jak i grupą.

II. Cele kształcenia/wychowania
Założeniem programu terapeutycznego jest wielokierunkowe oddziaływanie na ucznia w celu podniesienia jego kompetencji komunikacyjnych. Ogólne cele kształcenia wynikają z kluczowych umiejętności komunikacyjnych, których nabycie pozwala na stosowanie podstawowych funkcji komunikacyjnych, takich jak: funkcja informacyjna (przekazywanie informacji), ekspresywna (wyrażanie emocji), impresywna (wywieranie wpływu na odbiorcę), fatyczna (nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktu).
Cele ogólne:
- poszerzenie wiedzy o umiejętnościach komunikacyjnych,
- podniesienie kompetencji komunikacyjnych w zakresie nawiązywania i rozwijania interakcji społecznych,
- ukierunkowanie i wspieranie procesu nabywania przez uczniów wiedzy o sobie i innych.
Cele szczegółowe programu:
- nawiązanie kontaktu,
- wyrażanie w sposób werbalny i niewerbalny uczuć, emocji i nastrojów,
- uczestniczenie w prostych zabawach ruchowych,
- nawiązywanie kontaktu na wspólnym polu uwagi,
- budowanie prostych zdań i formułowanie krótkich odpowiedzi,
- nadawanie komunikatów związanych z własnymi potrzebami,
- poszerzanie słownictwa i stosowanie go adekwatnie do sytuacji,
- spontaniczne inicjowanie rozmowy,
- opowiadanie o własnych przeżyciach,
- słuchanie innych,
- przestrzeganie zasad i kultury słowa,
- wzmacnianie komunikacji werbalnej gestem, mimiką i dynamiką ciała.
Oczekiwane osiągnięcia uczniów:
- uczeń nawiązuje kontakt na wspólnym polu uwagi,
- uczeń reaguje na polecenia i wykonuje je,
- uczeń komunikuje własne potrzeby,
- uczeń wyraża w sposób werbalny i niewerbalny swoje uczucia,
- potrafi reagować na wzmocnienia,
- uczeń formułuje krótkie odpowiedzi i buduje proste zdania,
- stara się poprawiać popełnione przez siebie błędy,
- potrafi opowiadać o własnych przeżyciach,
- potrafi samodzielnie inicjować rozmowę,
- uczeń jest świadomy roli ciała w przekazywaniu informacji,
- uczeń stara się kontrolować ruchy, mimikę,
- nazywa stany emocjonalne dotyczące samego siebie i innych.

III. Sposób osiągnięcia celów kształcenia oraz warunków realizacji celów
Terapia będzie realizowana w ramach zajęć pozalekcyjnych w wymiarze jednej godziny lekcyjnej, cyklicznie dwa razy w miesiącu w grupach 4 – 6 osobowych dla klas I – III. Kwalifikacja uczniów do grupy odbędzie się na podstawie rozmowy z wychowawcą oraz analizie opinii wydanych przez Poradnię Psychologiczno – Pedagogiczną. Cele osiągane będą przez realizację scenariuszy zajęć, które mogą zostać zmodyfikowane w zależności od potrzeb grup.
Stosowane metody:
• metody asymilacji wiedzy, zwane podającymi, słownymi – oparte głównie
na aktywności poznawczej:
pogadanka – rozmowa nauczyciela z uczniem, gdzie nauczyciel zna odpowiedź, składającą się z części wstępnej, przedstawiającej nowe wiadomości, utrwalającej,
dyskusja – wymiana zdań między nauczycielem i uczniami lub tylko uczniami, odbicie poglądów własnych lub odwołanie się do poglądów innych osób, odmienność stanowisk. Odmiany dyskusji: wspólne rozwiązywanie problemów, uzupełnienie własnej wiedzy,
wykład – bezpośrednie lub pośrednie przekazywanie wiadomości,
opowiadanie – przedstawienie akcji przebiegającej w określonym czasie,
giełda pomysłów – zespołowe wytwarzanie pomysłów rozwiązania jakiegoś zadania,
pantomima – przedstawianie uczuć za pomocą mimiki,
mikronauczanie – uczenie się złożonych czynności praktycznych,
gry dydaktyczne – metoda nauczania wykorzystująca grę jako formę ułatwiającą zdobywanie wiedzy i umiejętności,
• metody aktywizujące – burza mózgów, promyczkowe uszeregowanie,
• metody praktyczne – przewaga aktywności praktyczno-technicznej (na zajęciach
zawodowych wychowanie przez pracę),
• metody ćwiczebne – usprawnienie do zadań wytwórczych,
• metody plastyczne – wyrażanie swoich emocji, uczuć,
• elementy metody behawioralnej.
Stosowane formy pracy:
- indywidualna,
- grupowa.
Środki dydaktyczne:
Opowiadania socjoterapeutyczne, karty pracy, schematy, plansze, zdjęcia.

IV. Ogólne ramy programu
Każde zajęcia będą zawierały takie same elementy:
 Przywitanie,
 Omawianie tematyki zajęć,
 Zabawa ruchowa,
 Ćwiczenia w utrwalaniu komunikacji społecznej,
 Podsumowanie (nagradzanie uczniów za udział w zajęciach).

Dla efektywniejszego przyrostu umiejętności społecznych u uczniów nauczyciel będzie opierał się na zasadach terapii behawioralnej:
zasada małych kroków – nauka każdej umiejętności powinna przebiegać powoli; uczymy pojedynczych czynności i wydajemy proste polecenia, dzięki czemu dziecko będzie wstanie opanować całość danej kompetencji,
zasada stopniowania trudności – rozpoczynanie od nauki zadań prostych dla dzieci, a następnie przechodzenie do nauki coraz trudniejszych,
zasada stosowania wzmocnień – dzięki wzmocnieniom dziecko będzie rzeczywiście zmotywowane do pracy. Dlatego opierając się na podstawowych prawach uczenia nauczyciel chwali dzieci za pozytywne przejawy zachowania. W czasie nagradzania pochwałą nauczyciel używa pochwały konkretnego zachowania.

V. Ewaluacja
Uczniowie objęci treningiem komunikacji społecznych przed przystąpieniem
do działań terapeutycznych zostali zdiagnozowani pod kątem zachowań prospołecznych
na podstawie Nauczycielskiego Kwestionariusza Umiejętności wypełnionego przez wychowawcę i nauczyciela uczącego.
Po zakończeniu cyklu zajęć umiejętności uczniów zostaną ocenione tym samym narzędziem badawczym.

Nauczycielski Kwestionariusz Umiejętności:

Data: ........................................
Imię i nazwisko dziecka: ........................................
Imię i nazwisko rodzica: ........................................

Instrukcja: Opierając się na swoich obserwacjach, proszę określić, jak często, gdy sytuacja na to pozwala, dziecko wykazuje poniższe umiejętności.

Zakreślenie 1 – dziecko prawie nigdy nie używa danej umiejętności,
Zakreślenie 2 – dziecko rzadko używa danej umiejętności,
Zakreślenie 3 – dziecko czasami używa danej umiejętności,
Zakreślenie 4 – dziecko często używa danej umiejętności,
Zakreślenie 5 – dziecko prawie zawsze używa danej umiejętności.

UMIEJĘTNOŚĆ PRAWIE NIGDY RZADKO CZASAMI CZĘSTO PRAWIE ZAWSZE
Czy uczeń zna zasady obowiązujące w różnych miejscach: domu, szkole? 1 2 3 4 5
Czy uczeń słucha jak inni mówią i rozumie o czym mówią? 1 2 3 4 5
Czy uczeń inicjuje kontakt z rówieśnikami? 1 2 3 4 5
Czy uczeń dołącza do aktywności wykonywanych przez rówieśników? 1 2 3 4 5
Czy uczeń dopasowuje ton głosu do kontekstu sytuacji?
(mówi miłym lub odważnym głosem) 1 2 3 4 5
Czy uczeń potrafi odmawiać w kulturalny sposób? 1 2 3 4 5
Czy uczeń potrafi ignorować gdy inni zachowują się w sposób, który mu nie odpowiada? 1 2 3 4 5
Czy uczeń wie kiedy można przerwać innym i robi to w adekwatny sposób? 1 2 3 4 5
Czy uczeń wie jakie uczucia odczuwa? 1 2 3 4 5
Czy uczeń odczytuje stany emocjonalne u innych? 1 2 3 4 5
Czy uczeń potrafi pokazać innym sympatię? 1 2 3 4 5
Czy uczeń potrafi w kulturalny sposób prosi o pomoc? 1 2 3 4 5
Czy uczeń potrafi panować nad swoją złością? 1 2 3 4 5
Czy uczeń wie kiedy powinien mówić prawdę? 1 2 3 4 5
Czy uczeń jest w stanie poradzić sobie z przegraną? 1 2 3 4 5

VI. Scenariusze zajęć
Scenariusz 1
Temat: Poznajmy się.
Cel główny: wzajemne poznanie się.
Metody: zabawy aktywizujące, rysunki.
Środki dydaktyczne: maskotka, piłka, papier rysunkowy, kredki.
1. Przywitanie uczniów – „krąg” . Omówienie tematyki zajęć.
Przedstawienie dzieciom informacji na temat cyklu zajęć, w którym będą uczestniczyli. Rozmowa na temat zasad, po co są i jakie zasady dzieci znają, jakie zasady obowiązują
w domu a jakie w szkole itp.
Stworzenie kontraktu obowiązującego każdego uczestnika. Terapeuta wraz z dziećmi ustala zasady kontraktu i objaśnia, np.: „zgłaszamy się”, „jesteśmy spokojni”, „bierzemy udział w ćwiczeniach”, „słuchamy, gdy inni mówią”, „jesteśmy dla siebie mili”. Po wysłuchaniu uczniowie podpisują kontrakt.
2. Zabawa „przedstawiamy się”. Dzieci siedzą w kole i podają sobie piłkę. Przed podaniem piłki każde dziecko wymienia swoje imię.
3. Zabawa „brum – zgrzyt”. Dzieci siedzą w kole i podają sobie maskotkę. Terapeuta mówi: „brum, brum, brum” w różnym tempie, dzieci podają sobie przedmiot w tempie wypowiadania przez terapeutę. Gdy terapeuta mówi „zgrzyt” dziecko, które akurat trzyma przedmiot musi zmienić kierunek podawania.
4. Rysunkowe autoprezentacje. Terapeuta prosi dzieci, aby narysowały siebie w sytuacjach, gdy robią coś ulubionego. Po skończonej pracy ich zadaniem jest odgadnięcie, kto jest na poszczególnych obrazkach. Każde dziecko bierze losowo wybrany rysunek. Następnie próbują odgadnąć, kogo przedstawiają rysunki, które mają przed sobą. Na koniec dzieci podpisują obrazki swoim imieniem i zawieszają go na tablicy.
5. Podsumowanie. Na zakończenie zajęć nauczyciel prosi, aby każde dziecko dokończyło zdanie: „Na dzisiejszych zajęciach podobało mi się...”

Scenariusz 2
Temat: Dołączanie do zabawy.
Cel główny: włączanie się do zabawy z innymi dziećmi. Integracja.
Metoda : słowna – mini wykład, zabawy aktywizujące.
Środki dydaktyczne: karta pracy.
1. Przywitanie uczniów – „jak się dzisiaj czujesz” – „rundka”.
Przedstawienie pojęcia dołączanie do uczestników zabawy.
Rozmowa na temat różnicy między dołączaniem i inicjowaniem, co według dzieci jest łatwiejsze i dlaczego.
2. Zaprezentowanie sposobów dołączania do zabawy:
podejdź bliżej – prowadzący podkreśla, że należy zbliżyć się do miejsca w którym bawią się dzieci,
obserwuj – nauczyciel sugeruje obserwacje co robią dzieci i czekać na odpowiednią chwilę,
zapytaj – nauczyciel proponuje formę nawiązania kontaktu np. „jaka fajna zabawa”, „mogę się dołączyć?” - wykorzystujemy umiejętność mówienia odważnym głosem.
3. Ćwiczenia dołączania w różnych sytuacjach np. dołączenie do kolegi lub koleżanki, która zaczyna grę planszową, pobawienie się z rodzeństwem, dołączenie do zabawy na przerwie, itp.
4. Karta pracy ze scenkami w grupie uczniów.
5. Zabawa – „Kto lubi...”. Zadaniem uczniów jest odpowiednie reagowanie na słowa nauczyciela i wykonywanie zadań zgodnych z poleceniami np.:
„kto lubi czytać książki chwyta się za lewe kolano”, „kto lubi pływać macha obiema rękami nad głową”, „kto lubi zabawę obraca się w miejscu”, „kto lubi rysować podskakuje dwa razy”, itp.
6. Podsumowanie. Zwrócenie jak ważną umiejętnością jest dołączanie.

Scenariusz 3
Temat: Odmawianie innym.
Cel główny: rozwijanie umiejętności radzenia sobie z odmową.
Metody: aktywizujące, słowne.
Środki dydaktyczne: gra planszowa.
1. Rozmowa z dziećmi na temat tego co to jest odmawianie – burza mózgów.
Dyskusja: „Czy kiedykolwiek uległeś czyjejś prośbie i zrobiłeś coś czego tak naprawdę nie chciałeś?”, „Czy udaje ci się odmawiać? Jak tak to kiedy, w jaki sposób”, „Dlaczego ludzie boją się odmawiać?”
Nauczyciel przedstawia schemat działania:
„Zastanów się , czy chcesz brać udział w proponowanej czynności.”
Każdy musi wiedzieć dlaczego nie chce brać udziału.
Powiedzenie „nie” - mówimy miłym głosem i podajemy powód dlaczego odmawiamy.
2. Zabawa: „piekło – niebo”. Na podłodze jest narysowana linia po lewej stronie jest „niebo” po prawej „piekło”. Nauczyciel mówi niebo lub piekło dzieci stają po tej stronie jaka nazwa została powiedziana. Kto pomyli strony ten odpada.
3. Ćwiczenie praktycznie – wykorzystanie dramy. Wybrani przez nauczyciela uczniowie przedstawiają scenki:
Kolega namawia cię, żebyś zabrał do domu zabawkę ze szkoły.
Koleżanka chce pożyczyć od ciebie pieniądze, które przyniosłeś na kino.
4. Gra planszowa: „Łap za słówka”. Nauczyciel objaśnia uczniom zasady gry.
5. Podsumowanie. Zachęcanie uczestników grupy do pochwalenia samych siebie. Następnie uczniowie kończą zdanie: „podobało mi się, że udało mi się w trakcie zajęć...”.
Na zakończenie nauczyciel nagradza uczniów.

Scenariusz 4
Temat: Potrafimy porozumiewać się z innymi.
Cel główny: kształtowanie umiejętności komunikacyjnych.
Metody: słowna – mini wykład, aktywizująca.
Środki dydaktyczne: kolorowe karteczki, gra edukacyjna.
1. Mini wykład na temat porozumiewania się, wprowadzenie pojęcia komunikacja werbalna i komunikacja niewerbalna.
2. Zabawa „Pokaż jak się czujesz?”. Wszyscy stoją w kole i kolejno każdy pokazuje gestem i mimiką swój nastrój, a pozostali starają się nazwać uczucia, jakie w tej chwili przeżywa dana osoba.
3. Zabawa „Znajdź swój znak”. Nauczyciel prosi uczestników o powstanie i zwrócenie się plecami do środka koła. Następnie nakleja on na plecy uczestników karteczki z różnymi znaczkami. Ich zadaniem jest bez użycia słów, odnaleźć wszystkie osoby z identycznym znakiem w jak najszybszym czasie.
4. Uczestnicy podzieleni przez nauczyciela przeprowadzają rozmowy w parach przy następujących utrudnieniach: mają zamknięte oczy, nie mogą wykonywać najmniejszych ruchów, zachowują kamienny wyraz twarzy, siedzą z rękami założonymi do tyłu, siedzą odwróceni do siebie plecami. Na zakończenie ćwiczenia zadajemy uczniom następujące pytania: Czy łatwo było porozumiewać się w takich warunkach? Czy zachowania niewerbalne ułatwiają, czy utrudniają komunikację i dlaczego?
Ćwiczenie powinno zakończyć się również stwierdzeniem, że komunikacja werbalna i niewerbalna doskonale się uzupełniają.
5. Gra edukacyjna „Kim jestem?”. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy dwuosobowe i objaśnia zasady gry.
6. Podsumowanie zajęć – wzmocnienie zachowań. Nagradzanie dzieci przez nauczyciela.

Scenariusz 5
Temat: Uczymy się słuchać aktywnie.
Cel główny: rozwijanie umiejętności aktywnego słuchania.
Metody: słowna, aktywizująca.
Środki dydaktyczne: plansza, obrazek, kartka.
1. Rozmowa na temat istoty i ważności aktywnego słuchania. Zapoznanie z pojęciem aktywnego słuchania.
2. Zabawa „Ludzie do ludzi”. Grupa dobiera się w pary, a prowadzący mówi komendy. Zgodnie ze wskazówkami dzieci dotykają się poszczególnymi częściami ciała np.; „noga do nogi”, „ręka do ręki”, „głowa do głowy”, „łokieć do łokcia”. Na hasło „ludzie do ludzi” dzieci zmieniają się parami.
3. Ćwiczenie aktywnego słuchania. Dobra rozmowa - przeprowadź dobrą rozmowę, uwzględniając cechy dobrego słuchacza. Uczniowie dobierają się parami, dzielą się na osobę A i B. Osoba A opowiada przez 3 minuty o swoich ulubionych wakacjach. Osoba B ma uważnie słuchać. Po 3 minutach następuje zamiana.
4. Zadanie - „parafrazowanie”.
Prowadzący zapoznaje uczestników z następującymi informacjami. Parafrazowanie polega na wyrażaniu za pomocą innych słów tego, co powiedział ktoś inny. Parafrazujemy po to, by sprawdzić, czy dobrze usłyszeliśmy, a nie po to by ocenić, to co zostało powiedziane. Następnie parafrazowanie możemy zaczynać od jednego z następujących zwrotów np.:
„Jeżeli dobrze cię zrozumiałem...”, „Więc twierdzisz, że....”, „Więc sądzisz, że...”, „Chcesz powiedzieć, że...”
Uczestnicy dla przykładu parafrazują kilka zdań podanych przez prowadzącego, następnie wypełniają karty ćwiczeń „parafrazowanie”, po czym odczytują głośno swoje parafrazy.
Nauczyciel prosi dzieci, aby wykonały parafrazy następujących zdań, tak, aby kolega mógł być pewien, że je zrozumiał:
„Nie wiem co zrobić. Obiecałem koleżance, że po lekcjach pomogę jej odrabiać zadanie domowe, a kolega, którego lubię zaprosił mnie do siebie”......
„Jestem bardzo zadowolony. Dobrze napisałem zadanie z matematyki, a byłem pewien, że jak zwykle źle napiszę”...
„Przedwczoraj zdechł mój ukochany chomik. Za każdym razem kiedy patrzę na pustą klatkę w moim pokoju nie mogę się z tym pogodzić”.
5. Zadanie „Dyktowany rysunek”.
Jedno z dzieci otrzymuje rysunek – kolorowy obrazek. Jego zadaniem jest podać dokładnie informację pozostałym osobom, tak, aby mogli jak najdokładniej odwzorować rysunek. W czasie ćwiczenia nie zadajemy pytań.
Po zakończeniu prezentujemy rysunki i rozmawiamy o tym, czy łatwo było narysować obrazek, co najbardziej przeszkadzało w wykonaniu zadania.
6. Podsumowanie. Wzmocnienia obserwowanych zachowań. Nagradzanie dzieci przez nauczyciela.

Scenariusz 6
Temat: Uczymy się słuchać innych.
Cel główny: aktywne słuchanie innych.
Metody: słowna, praktycznego działania.
Środki dydaktyczne: kartki z historyjkami, gra bingo, plansza.
1. Przywitanie uczniów – jak się dzisiaj czujesz – rundka.
2. Przedstawienie znaczenie trzech czynności niezbędnych do tego, aby osoba która do nas mówi wiedziała, że jej słuchamy:
– patrzenie,
– bycie spokojnym,
– myślenie.
Prowadząca opowiada dzieciom historyjkę np. plan wycieczki, następnie zadaje uczniom pytania lub uczniowie opowiadają o tym, co usłyszeli.
Uczniowie losują kartki z krótkimi historyjkami i łączą się w pary. Jeden z uczniów czyta, a drugi opowiada lub odpowiada na pytania do przestawionego tekstu.
Przykładowe sytuacje:
Nauczyciel prosi aby iść do sali rehabilitacyjnej i daje wskazówki, jak do niej dojść.
Rodzic opowiada o planach na wakacje.
Kolega opowiada jak spędził wczorajszy dzień.
3. Gra stymulująca słuchanie – „głuchy telefon”. Prowadzący wymyśla zdanie i przekazuje osobie siedzącej po jego prawej stronie, kolejne dziecko przekazuje usłyszaną informacje drugiej itd. Ostatnie dziecko wypowiada na głos usłyszane słowa.
4. Gra „Bingo” – uczestnicy otrzymują planszę, prowadzący losuje numerki, ten uczeń który ma dany numer zgłasza się, osoba która zakryje 5 liczb wygrywa.
5. Podsumowanie. Nauczyciel pyta uczestników „jak podobały Ci się zajęcia...”.
Nagrodzenie uczniów przez nauczyciela.

Scenariusz 7
Temat: Wyrażamy uczucia mimiką.
Metody: słowna, praktycznego działania
Cel główny: uczymy się rozpoznawać uczucia za pomocą mimiki.
Środki dydaktyczne: karty uczuć, gra – Emocje, plansza.
1. Przywitanie uczniów – jak się dzisiaj czujesz – rundka.
2. Omawianie poznanych wcześniej uczuć, które odczuwają uczniowie, opisujemy uczucia uczniów z grupy. Wykorzystanie plansz i nazywanie uczuć prezentowanych na zdjęciach.
3. Gra w karty.
Nauczyciel przygotowuje cztery karty z twarzami wyrażającymi smutek, radość, złość, strach. Następnie pyta dzieci, jakie uczucia one wyrażają. Uczniowie dzielą kartkę papieru na cztery równe części i na każdej rysują inne uczucia. Każdą część rozcinają, aby powstały cztery karty. Zaczynają grę w karty w ten sposób, że dobierają się w pary i każde z nich kładzie przed sobą swoje karty, odwrócone rysunkami do dołu. Biorą na zmianę po jednej karcie, demonstrują swoją twarzą uczucie na niej przedstawione, a kolega odgaduje jakie to uczucie. Po zakończeniu ćwiczenia nauczyciel pyta uczniów:
„Która z emocji była najtrudniejsza do przedstawienia?”,
„Która z emocji była najtrudniejsza do odgadywania?”.
4. Gra planszowa „Emocje”. Dzieci odpowiadają na pytania i przedstawiają sytuacje, w których przeżywają różne emocje
5. Podsumowanie. Wzmacnianie pozytywnych zachowań. Nagradzanie uczniów przez nauczyciela.

Scenariusz 8
Temat: Rozpoznajemy i nazywamy uczucia.
Cel główny: kształtowanie umiejętności wyrażania uczuć
Metody: słowna – mini wykład, oglądowa – ilustracje.
Środki dydaktyczne: ilustracje uczuć, karty z „buziami”, opowiadanie socjoterapeutyczne,
arkusze papieru pakowego, farby plakatowe.
1. Powitanie. Nauczyciel prosi uczniów, aby każdy z nich dokończył zdanie: „Zanim zacznie się spotkanie powiedz coś na powitanie...” (odpowiedzią może być np.: „Witam was wszystkich”, „Miło Was widzieć”).
2. Mini wykład.
Nauczyciel mówi uczniom, że każdy z nas przeżywa różne uczucia. Wyrażamy je mimiką i zachowaniem, które ułatwiają komunikację. Inni przeżywają uczucia i mają one prawo różnić się od naszych uczuć. Możemy zrozumieć i zaakceptować uczucia innych osób. Prowadzący przedstawia różne uczucia osób na ilustracjach ,które przeżywają np.: szczęście, strach, zakłopotanie, smutek, gniew, zakłopotanie, smutek, gniew, zdziwienie, zadowolenie, spokój. Następnie prosi, aby dzieci same za pomocą mimiki i gestów pokazywały uczucia.
3. „Czuję się jak:...” – prezentacja kolorowej tablicy.
Uświadomienie wychowankom ile uczuć może kryć się za uśmiechniętą, pochmurną lub złą miną. Odczytywanie stanów emocjonalnych z tablicy, próba pokazania ich miną i gestem.
Tablica:

4. Nauczyciel czyta dzieciom fragment opowiadania i razem z dziećmi określa uczucia jakie tam się pojawiają.
5. Malujemy nasze uczucia - na dużych arkuszach papieru pakowego grupy malują farbami uczucia według podziału na tablicy.
Prezentacja i omówienie prac.
6. Zabawa „Miłe słowo do sąsiada”. Uczestnicy szepcą do ucha dziecka siedzącego obok niego w kręgu miłe słowo, które wprawi go w dobry nastrój.
7. Podsumowanie. Zakończenie zajęć i nagradzanie uczniów.

Scenariusz 9
Temat: Wyrażamy uczucia zachowaniem.
Metody: słowna, praktycznego działania,
Cel główny: uświadomienie przeżywanych uczuć wyrażanych zachowaniem.
Środki dydaktyczne: papier, kredki.
1. Przywitanie uczniów – jak się dzisiaj czujesz – rundka.
Nauczyciel przypomina temat poprzednich zajęć, prosi uczniów aby mimiką twarzy pokazywali emocję wymienioną przez nauczyciela. Następnie nauczyciel omawia podczas zajęć uczucia przykre i przyjemne. Zwraca uwagę na „język ciała” – przeżywane uczucia można poznać nie tylko po tym, co mówimy, ale również po naszych minach i gestach. Można to rozpoznać patrząc na drugą osobę.
2. Odgrywanie ról. Nauczyciel przygotowuje kilka kartek z nazwami przykrych i przyjemnych uczuć. Dzieli uczniów w pary , które losują kartkę z nazwą uczucia. Zadaniem ich jest przygotowanie scenki, prezentującej wylosowane uczucie bez używania słów. Zadaniem pozostałych będzie odgadnięcie, jakie uczucie było tematem scenki.
3. Wyrażamy uczucia w zachowaniu
Nauczyciel czyta dzieciom historyjkę z serii „Poczytaj mi mamo”, następnie dyskutuje z dziećmi o uczuciach przeżywanych przez występujących w niej bohaterów. Na koniec każde dziecko ilustruje wybrany fragment bajki i omawia uczucia bohaterów. Mówi, co przeżywałoby w podobnej sytuacji.
4. Zabawa – Pasażerowie statku – Uczniowie wyobrażają sobie, że są na statku, nauczyciel zapoznaję ich z komendami, którymi będzie się posługiwał – na prawą burtę – biegniemy na prawo, na lewą burtę – biegniemy w lewo, cała na przód – biegniemy do przodu, na rufę – do tyłu, sztorm – łapiemy się za ręce, kapitańskie tango – taniec w parach.
5. Barometr nastroju.
Na zakończenie zajęć nauczyciel prosi, aby każde dziecko na przygotowanym wcześniej przez nauczyciela szablonie postawiło znak plus przy buźce odpowiadającej jego nastrojowi po zajęciach.
6. Podsumowanie. Zakończenie zajęć i sprawdzenie aktywności uczniów.

Scenariusz 10
Temat: Zwracamy uwagę na uczucia innych ludzi.
Metody: słowna, oglądowa, praktycznego działania, inscenizacja.
Cel główny: nauka rozróżniania i akceptowania uczuć przeżywanych przez innych
Środki dydaktyczne: ilustracje przedstawiające osoby w działaniu w określonych sytuacjach,
rysunki – twarze do kolorowania, kredki.
1. Przywitanie uczniów – jak się dzisiaj czujesz – rundka.
2. Omawianie poznanych wcześniej uczuć, które odczuwają uczniowie, opisujemy uczucia uczniów z grupy. Wykorzystanie plansz i nazywanie uczuć prezentowanych na zdjęciach.
Określanie uczuć na podstawie podanych informacji. Nauczyciel prosi, aby dzieci powiedziały jak czują się te osoby. Czy dostrzegają różnice w przeżyciach innych osób. Przykłady informacji:
„Dziecko zostało popchnięte przez kolegę, upadło i płacze.”
„Rodzic rozbił wazon, kiwa głową i wzdycha”.
„Kolega zaprosił kogoś do zabawy i ta osoba odmówiła. „
3. Twarze do kolorowania. Nauczyciel rozdaje dzieciom rysunki twarzy do kolorowania. Prosi o pokolorowanie ich i uzupełnienie. Następnie nauczyciel prosi o opowiedzenie co, zdaniem dzieci, wydarzyło się osobom pokazanym na rysunku. Jakie ich zdaniem, uczucia przeżywają te osoby.
4. Odgrywanie scenek. Nauczyciel dzieli dzieci na dwa zespoły i przydziela im dwie sytuacje do zagrania. Przykłady:
Sytuacja 1
„Jeden z twoich kolegów z klasy szedł korytarzem. Przechodząc obok grupy kolegów i chcąc ich wyminąć potknął się o leżący plecak i przewrócił. Kilku chłopców z grupy zaczęło się śmiać i przezywać go, że jest niedorajdą. Zauważasz, że chłopcy wyśmiewając się z niego, sprawili mu przykrość. W jaki sposób mógłbyś pomóc koledze z klasy? Co zrobisz i mu powiesz?”
Sytuacja 2
„Paweł powiedział w tajemnicy Arkowi, że bardzo boi się pająków. Następnego dnia po lekcjach w szatni Arek otworzył pudełko i wyjął z niego pająka. Zaczął nim straszyć Pawła. W jaki sposób mógłbyś pomóc Pawłowi? Co zrobisz i co powiesz?”
5. Gra planszowa „Odkrycia”.
Nauczyciel dzieli uczniów na dwa zespoły, następnie grają wspólnie w grę dydaktyczną. W czasie gry dzieci odpowiadają na pytania, które mają im pomóc wyrazić to co czują w konkretnych sytuacjach.
6. Podsumowanie. Nauczyciel pyta dzieci: „Jak się dzisiaj czułeś?”. Nagrodzenie uczniów przez nauczyciela.

Scenariusz 11
Temat: Proszenie o pomoc.
Cel główny: nauka efektywnego komunikowania się z innymi i odważnego sposobu
postępowania.
Metody: słowna, praktycznego działania.
Środki dydaktyczne: kartki, ołówki, ilustracje z sytuacjami.
1. Omówienie sytuacji, kiedy ludzie podejmują samodzielne wysiłki do rozwiązania problemów.
Zwrócenie uwagi na to, że istnieją miłe sposoby proszenia. Można poprosić wprost szczerze i zdecydowanie, bezpośrednio i otwarcie. Proszenie kogoś o coś jest w porządku, ale nie powinno się oczekiwać, że to napewno dostaną. Nie zawsze możemy mieć to co chcemy, ale poczujemy się lepiej, jeśli poprosimy o to w odpowiedni sposób. Kiedy traktujemy innych z szacunkiem, my również jesteśmy w ten sposób traktowani. Używamy zwrotu mówiąc miłym głosem – Potrzebuję pomocy i dziękujemy za uzyskaną pomoc.
2. Ćwiczenia komunikatu „Potrzebuję pomocy”.
Kartki z sytuacjami:
„Potrzebujesz pomocy przy ułożeniu gier w sali”,
„Potrzebujesz pomocy brata przy zadaniu domowym”,
„Chcesz poprosić rodzica, by nauczył cię jeździć na rowerze”.
Przygotowanie mocnych stron – uczniowie na kartce zapisują w czym mogą pomóc innym i prezentują swoje mocne strony.
3. Zabawa „Kim jestem” – uczniowie mają przyklejoną kartkę z osobą, z którą są w zabawie. Zadają pytania, na które reszta grupy może odpowiedzieć: „tak”, „nie”, „nie wiem”. Rozmowa o tym, jak uczniowie przekreśleni znakiem X powinni poprosić o pomoc. Zwrócenie uwagi, że uprzejme poproszenie o pomoc sprawia, że inni chętniej nam pomogą.
4. Rundka końcowa
Na zakończenie zajęć nauczyciel prosi uczniów o dokończenie zdania: „na dzisiejszych zajęciach było dla mnie ...”.
5. Podsumowanie. Zakończenie zajęć i podziękowanie. Nagrodzenie uczniów przez nauczyciela.

Scenariusz 12
Temat: Prowadzenie rozmowy.
Cel główny: rozwijanie umiejętności prowadzenia rozmowy.
Metody: słowna, aktywizująca.
Środki dydaktyczne: karta pracy.
1. Powitanie. Każde dziecko odpowiada, jak minął mu dzień, a następnie pyta osobę siedzącą po prawej lewej stronie – „Co u Ciebie słychać?”.
Nauczyciel wyjaśnia uczniom, jak ważne jest rozmawianie z innymi. Pyta dzieci dlaczego to jest ważne? Wyjaśnia uczniom, że będą się uczyć jak rozmawiać z innymi.
Prowadzenie dialogu. Nauczyciel dobiera uczniów w pary i prosi, aby każdy opowiedział koledze o swoich zainteresowaniach np. czytanie książek, muzyka, taniec.
2. Zabawa ruchowa „Bomba”- uczniowie podają słowa w określonej kategorii i w określonym czasie. Dziecko, które nie zdąży przed sygnałem dźwiękowym odpada.
3. Zabawa w „Gadu-gadu”...Scenki
Uczestnicy odgrywają scenki w których głównym zadaniem jest zainicjowanie rozmowy towarzyskiej np. na placu zabaw, w kolejce. Zadaniem grupy jest stworzenie listy zachowań, które ułatwiają lub utrudniają kontakty towarzyskie. Na koniec dzieci mówią co było dla nich trudne w rozpoczynaniu rozmowy.
4. Podsumowanie. Uczestnicy chwalą siebie nawzajem: „dziś chwalę Cię za to, że...”. Zakończenie zajęć i nagradzanie uczniów przez nauczyciela.

Scenariusz 13
Temat: Przeżywam złość.
Cel główny: poznanie sposobów radzenia sobie ze złością.
Metody: słowna, praktycznego działania, mapa myśli.
Środki dydaktyczne: karty pracy, gra edukacyjna „Góra uczuć”.
1. Powitanie. „Jak się dzisiaj czujesz...” – rundka.
2. Złość – omówienie sytuacji kiedy czujemy złość, przestawienie mimiki twarzy i mowy ciała. Tak złość jest jedną z tych negatywnych emocji, która często towarzyszy nam w życiu. To, że się złościmy może być nawet pozytywnym zjawiskiem, ponieważ w ten sposób rozładowujemy swoje emocje.
3. Nauczyciel przedstawia sposoby radzenia sobie ze złością:
fizyczne odprężenie – ćwiczenia relaksacyjne,
kontrolowanie oddechu – powoli bierz wdech i wstrzymuj powietrze przez pięć sekund, a następnie powoli je wypuszczaj. Podczas oddychania mów do siebie „rozluźniam się”. Powtarzamy to kilka razy, aż odzyskamy panowanie nad ciałem i wprowadzisz uczucie spokoju.
uspokajające wyobrażenia – za pomocą tej metody wprowadzisz się w dobry nastrój, myśląc o rzeczach, które uznajesz za przyjemne. Myśl o wymarzonym miejscu, może to być miejsce, które znasz lub wymyślone.
słuchanie muzyki relaksacyjnej – następuje odprężenie.
4. Zadanie „Namaluj swoją złość”– uczniowie dostają kartę pracy, uzupełniają ją i prezentują:
„Jak wygląda Twoja twarz, kiedy czujesz złość ?”,
„Jak się zachowujesz kiedy czujesz złość ?”,
„Jak często czujesz złość ?”.
5. Ćwiczenia praktyczne – przykłady:
Nauczyciel zabrania Ci się bawić z kolegą
Pada deszcz i nie możesz iść na plac zabaw
Kolega zabrał Ci grę i nie chce jej oddać.
Omówienie konsekwencji nie panowania nad złością – stworzenie mapy myśli.
6. Gra terapeutyczna „Góra uczuć” – uczniowie zaczynają grę, która pozwoli bliżej rozpoznać im stany emocjonalne, zachowania i przeżycia innych osób.
7. Podsumowanie – wzmocnienie uczestników. Nagrodzenie uczniów przez nauczyciela.

Scenariusz 14
Temat: Poznajemy siebie.
Cel główny: dzielenie się informacjami i przeżyciami na swój temat.
Metoda: słowna, aktywizująca - zabawa
Środki dydaktyczne: krzesła
1. Powitanie – jak się czujesz – rundka.
Nauczyciel inicjuje powitanie dzieci, proponuje im powiedzenie słów „Dzień dobry” w różny sposób: ze złością, ze zdziwieniem, z lękiem, ze smutkiem, z radością.
Nauczyciel rozmawia z dziećmi o tym, dlaczego mówienie o sobie jest takie ważne (interesowanie innych swoją osobą, znajomość swoich zainteresowań).
2. Autoprezentacja
Każdy uczeń ma za zadanie przygotować osobistą autoprezentację i zaprezentować ją grupie wychodząc na środek. Przykładowe sformułowania:
Mam na imię. Jestem(uczeń wymienia swoje pozytywne cechy)
Interesuję się, W wolnym czasie lubię... Nie lubię.... Przeszkadza mi...
3. Zabawa ruchowa: „Piekło – niebo”. Na podłodze jest narysowana linia po lewej stronie jest „niebo” po prawej „piekło”. Nauczyciel mówi „niebo” lub „piekło” a zadaniem uczestników jest przejście na stronę odpowiednio wypowiedzianej nazwy. Kto pomyli strony ten odpada.
4. Zabawa „Kto tak, jak ja” . Uczniowie siedzą na krzesłach w kręgu, jednego krzesła brakuje. Osoba prowadząca, wyznaczona przez nauczyciela mówi: „kto tak jak ja...” i podaje cechę, która go dotyczy (np. „lubi lody”, „ma psa w domu”, „umie jeździć na rowerze”, „lubi rysować” itd.). Osoby, których to dotyczy zmieniają się miejscami. Kto zostanie bez krzesła dalej prowadzi zabawę.
5. Podsumowanie. Wzmocnienia zachowań, nauczyciel chwali samego siebie np. „podobało mi się, że w trakcie zajęć udało mi się...”. Następnie zachęca uczestników grupy do chwalenia samych siebie w ten sam sposób.

Scenariusz 15
Temat: Komunikowanie się.
Cel główny: wyrażanie emocji poprzez właściwą komunikację.
Metody: słowna, praktycznego działania, drama.
Środki dydaktyczne: wybrane przedmioty np. chusteczki, kubek, gra dydaktyczna.
1. Powitanie – dzieci trzymają się za ręce. Nauczyciel mówi: „Puszczam iskierkę w krąg, niechaj wróci do mych rąk” i puszcza iskierkę przez ściśnięcie dłoni osoby stojącej po lewej stronie. Następnie dziecko przekazuje uścisk swojemu koledze, aż uścisk wróci do prowadzącego.
2. Rozmowa z uczniami na temat skutecznej komunikacji, która sprzyja współpracy, zaufaniu, integracji oraz wiedzy na temat innych ludzi. Jak wyrażać i regulować swoje emocje oraz zachowania.
Nauczyciel przedstawia 10 sposobów skutecznej komunikacji. Następnie wybiera jednego ucznia i pokazuje grupie jak się zachować:
„Spójrz na drugą osobę”,
„Podejdź do tej osoby, pozostań w odległości na wyciągnięcie ramienia od niej”,
„Skiń do niej ręką lub uśmiechnij się do niej”,
„Powiedz jak się nazywasz, «Cześć, mam na imię...»”,
„Poczekaj i posłuchaj, jak druga osoba się przedstawia, lub zapytaj ją, jak ma na imię
i powiedz «Miło Cię poznać»”,
„Poczekaj na odpowiedź drugiej osoby”,
„Zadaj drugiej osobie pytanie, na przykład: «W co lubisz się bawić ?» ”,
„Zaczekaj na odpowiedź drugiej osoby i wysłuchaj jej”,
„Zareaguj, prosząc drugą osobę o opowiedzenie czegoś więcej na dany temat, na przykład «Czy piłka nożna jest twoim ulubionym sportem ?»”.
3. Odegranie scenek – nauczyciel odgrywa scenkę z jednym z uczniów, losują sytuację i odgrywają scenkę (wykorzystanie dramy).
Przykładowe sytuacje:
Nauczyciel prosi Cię o przysługę.
Rodzic przypomina Ci o posprzątaniu pokoju.
Kolega bawi się zabawką, którą Ty chciałeś się bawić.
4. Zabawa „Wyjeżdżam w podróż i pakuję do walizki...”. Uczestnicy zabawy siedzą w kręgu. Prowadzący zajęcia rozpoczyna zabawę od słów: „Wyjeżdżam w podróż i pakuję do walizki..." następnie pokazuje przy pomocy gestów jakiś przedmiot. Osoby powtarzają zdanie i odtwarzają przedmioty zabrane przez kolegów dodając kolejny – swój przedmiot. Na koniec wszyscy przypominają, co zabrali w podróż inni koledzy.
5. Gra terapeutyczna „Odkrycia”. Nauczyciel przypomina zasady gry z poprzednich zajęć.
6. Podsumowanie. Na zakończenie zajęć nauczyciel prosi, aby każde dziecko dokończyło zdanie: „ Na dzisiejszych zajęciach dowiedziałem się o sobie...” Nagrodzenie uczniów przez nauczyciela.

VII. Bibliografia:
1. Kołodziejczyk A., Czemierowska E., Kołodziejczyk T., „Spójrz inaczej. Program zajęć wychowawczo – profilaktycznych dla klas 1 – 3 szkół podstawowych część 1”, Skarżysko-Kamienna 1999;
2. Mannix D., „Kształtowanie umiejętności społecznych u dzieci z trudnościami wychowawczymi”, Wydawnictwo CTB 2014;
3. McGinnis E., A.P.Goldstein, „Kształtowanie umiejętności prospołecznych małego dziecka”, Wydawnictwo Instytut Amity 2003;
4. Reddy L. A., „Rozwijanie umiejętności społecznych dziecka”, PWN 2015;
5. Rojewska J., „Grupa bawi się i pracuje. Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych. Część II”, UNUS 2000;
6. Vopel K. , „Gry i zabawy interakcyjne dla dzieci i młodzieży”, Wydawnictwo Jedność 2009;
7. Strona internetowa: https://zasobyip2.ore.edu.pl/pl/publications/