Dziecko nieakceptowane w klasie szkolnej

Wstęp

Problem dzieci izolowanych i odrzuconych w grupie rówieśniczej, jaką jest klasa szkolna należy do istotnych problemów w teorii wychowania ze względu na to, że dzieci te nie znajdują w klasie warunków do prawidłowego rozwoju społecznego.
Żyjemy w czasach, które wymagają uczenia się współdziałania i uspołecznienia. Wobec osłabienia funkcji rodziny, całej spoistości grup sąsiedzkich, dużej migracji ludności, wychowanie szkolne daje możliwości oddziaływania na grupy rówieśnicze. W związku z tym przed szkołą stają szczególnie odpowiedzialne zadania wychowawcze. Aby je spełnić szkoła musi przekształcić się w autentyczny ośrodek życia społecznego, w którym dzieci przygotowuje się, poprzez nabywanie trwałych umiejętności współżycia i współpracy do przyszłego udziału w życiu społecznym.
Często obserwujemy zjawiska świadczące o niewłaściwej strukturze stosunków panujących miedzy ludźmi. Przejawami tego są brak współpracy i współdziałania, niewłaściwe współżycie, kłótnie. Niskiej kulturze współżycia towarzyszy brak uczynności, obojętność na krzywdę ludzką, nie liczenie się z potrzebami innych ludzi. Tymczasem w szkołach ze względu na skomplikowane obecnie warunki materialne i społeczne narastają trudności wychowawcze.
Pracując jako nauczycielka w szkole podstawowej mogłam niejednokrotnie zaobserwować, jak różnego rodzaju zjawiska i czynniki społeczne np. konfliktowe stosunki między uczniami, nieakceptowanie ucznia przez zespół klasowy hamują i opóźniają rozwój społeczny.
Widziałam z jakim trudem niektóre dzieci przystosowują się do życia w grupie rówieśników. Są dzieci mające trudności w nawiązaniu kontaktu z innymi, są i takie którym od pierwszych niemal chwil, jest w grupie zdecydowanie źle.
Szczególnie ważne jest to dla dzieci przestępujących próg szkoły po raz pierwszy. Są one nierzadko zagubione, niepewne, a jednocześnie bardzo ciekawe tego nowego otoczenia. Niechętnie rozstają się z rodzicami. W szkole szukają kontaktu z nauczycielem, kolegami. Nie od razu zawiązują się stosunki koleżeństwa czy przyjaźni. Dzieci łączy na razie wspólna znajomość z przedszkola, podwórka, bloku. Dzieci nie znające nikogo ze swoich rówieśników są na razie jakby odizolowane.
Obserwujemy różne typy dzieci. Wśród nich rzucają się w oczy dzieci agresywne, kłótliwe, popadające w konflikty z rówieśnikami. Z drugiej strony daje się zaobserwować dzieci lękliwe, które nie biorą udziału w życiu klasy.
Na sprawy te zwraca szczególną uwagę Z. Zaborowski w swojej książce pt. Stosunki społeczne w klasie szkolnej. Zdaniem autora należy zwrócić uwagę na młode pokolenie, na właściwe przygotowanie do efektywnego udziału w życiu społecznym, na wyrobienie nawyków i postaw sprzyjających zgodnemu współżyciu i twórczej współpracy 1. Ważną rolę odgrywa sama postawa nauczyciela, jego sposób bycia, umiejętność nawiązywania kontaktów z dziećmi. Zwracanie uwagi na prawidłowe kształtowanie się stosunków przyjaźni i koleżeństwa w klasach jest obowiązkiem każdego wychowawcy. Prawidłowo kształtujące się stosunki społeczne ułatwiają nawiązywanie kontaktów, zwalczają egoizm, przygotowują do udziału w życiu społecznym. Im większą zwrócimy na to uwagę, tym bardziej przyczynimy się do podniesienia kultury współżycia, zmniejszenia egoizmu, obojętność na krzywdę ludzką oraz liczenia się z potrzebami innych.
W mojej pracy przedstawiłem charakterystykę klasy jako grupy społecznej i jej rolę w rozwoju jednostki oraz specyfikę sytuacji dziecka w niej nieakceptowanego. W zakończeniu opisałam znaczenie nauczyciela - wychowawcy, we właściwym kształtowaniu wewnętrznych stosunków w zespole.

1 Z. Zaborowski - „Stosunki społeczne w klasie szkolnej."
PZWS,Warszawa 1972 s. 103

CHARAKTERYSTYKA KLASY JAKO GRUPY SPOŁECZNEJ I JEJ ROLA W ROZWOJU JEDNOSTKI

Wiadomo dzisiaj, jakie poważne skutki negatywne dla rozwoju psychiki dziecka mają niewłaściwe warunki współżycia społecznego lub braki i ograniczenia w kontaktach społecznych. Każde dziecko winno odpowiednio do swego wieku utrzymywać kontakty z rówieśnikami. W wypadku ucznia jego doświadczenia koncentrują się wokół rodziny i szkoły. Zakłócenie prawidłowych przeżyć emocjonalnych dziecka w tych zasadniczych płaszczyznach życia społecznego ma istotny wpływ na kształtowanie się postaw społecznych, które stanowią podstawowy składnik struktury osobowości każdego człowieka i zasadniczo decydują o przystosowaniu jednostki do życia. Każdy człowiek, jako istota społeczna, przez całe życie bytuje w grupie społecznej. Początkowo jest to rodzina, później - grupy rówieśnicze, jeszcze później - różnorodne grupy w związku z pełnieniem różnorodnych ról społecznych. Dla dzieci w wieku szkolnym głównymi grupami społecznymi jest rodzina, klasa szkolna oraz inne grupy rówieśnicze. Współczesna szkoła wychowuje poprzez grupę i w ramach grupy. Zarówno w psychologii społecznej jak i socjologii istniej bardzo dużo prób definiowania grupy. Wymienię przykładowo definicję znanych socjologów F. Znanieckiego i J. Szczepańskiego. F. Znaniecki grupą społeczną nazywa „każde zrzeszenie ludzi, które w świadomości tych ludzi stanowi odrębną całość" 2. J. Szczepański za grupę uważa „pewną ilość osób (najmniej trzy) powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucję, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości pewną zasadą odrębności" 3. Nieco inaczej do problematyki grupy podchodzą psychologowie. Współczesny psycholog Z. Skorny określa grupę społeczną jako ,,zbiór" co najmniej trzech osób kontaktujących się bezpośrednio ze sobą, odczuwających swą odrębność od innych osób i otoczenia, posiadający wspólny system akceptowanych wartości” 4. Dla potrzeb niniejszej pracy przyjęłam definicję S. Miki, Który grupą społeczną nazywa ,dwie lub więcej osób, między którymi istnieje bezpośrednio interakcja, które posiadają ustalone wspólne normy, mają wspólny cel i tworzą rozwiniętą strukturę grupową" 5. Klasa szkolna to mała grupa społeczna, utworzona w sposób instytucjonalny o dwoistej strukturze społecznej (formalnej i nieformalnej),

2 F. Znaniecki - ,,Socjologia wychowania."
PWN, Warszawa 1973 s.38

3 J. Szczepański – „Elementarne pojęcia socjologii."
PWN, Warszawa 1975 s. 173

4 Z. Skorny - „Proces socjalizacji dzieci i młodzieży."
Wsip, Warszawa 1976 s. 150 - 151

5 S. Mika - „Wstęp do psychologii społecznej."
PWN, Warszawa 1975 s. 173

Przy czym nie jest ona wyizolowana, lecz stanowi jedno z ogniw w strukturze szkoły. Zdaniem M. Łobockiego „klasa szkolna stanowi formalnie zorganizowana grupę społeczną, złożoną z uczniów reprezentujący podobny poziom umysłowy i stopień rozwoju fizycznego, jak również przejawiających podobne problemy i zainteresowania. Pozostając ze sobą w mniej lub bardziej zażyłych kontaktach uczniowie poznają się coraz lepiej. Nawiązują się między nimi więzi społeczne, powstają stosunki koleżeńskie i przyjacielskie, a także różnego rodzaju zatargi i intrygi. Klasa szkolna jest zespołem składającym się z uczniów wzajemnie na siebie oddziaływujących, którzy różnią się zajmowanymi w nim pozycjami i rolami oraz mają wspólny system wartości i norm regulujących ich zachowanie się w istotny dla klasy sprawach" 6. Stosunki między jednostką a grupą mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny. Uczeń może być pozytywnie nastawiony do zespołu, w którym przebywa, przestrzegać norm grupowych, solidaryzować się z kolegami. Takie postępowanie zapewnia zazwyczaj wzajemność, tzn. pozytywny stosunek grupy do jednostki. Może byś jednak tak, że uczeń jest negatywnie ustosunkowany do grupy, nie nawiązuje bliższych kontaktów z kolegami, nie potrafi współdziałać - sam wyłącza się z życia grupy lub jest przez nią izolowany czy nawet odrzucany. Zdaniem Muszyńskiego ,,pozycja jednostki w zespole jest następstwem tego, w jakim stopniu potrafi ona realizować cele i wartości zespołu, a więc tego, w jaki sposób pełni wyznaczoną sobie rolę społeczną" 7. Z drugiej strony zajmowana przez jednostkę pozycja w zespole będzie decydowała o tym, czego będzie się od niej oczekiwać, a więc o wyznaczonej jej roli społecznej. Jeżeli jednostka zachowuje się w sposób odbiegający od
się od niej oczekuje, to spotka się z nieprzychylnymi reakcjami otoczenia. Społeczna dezaprobata może być wyra żona w bardzo różny sposób: przez agresję fizyczną lub słowną, przez wyśmiewanie, krytyczne uwagi, sarkazm i docinki, lekceważenie, wyobcowanie, wreszcie przez ujemne oceny. Zainteresowanie psychologów grupą rówieśniczą, jaką jest klasa szkolna, spowodowana jest tym, że poprzez uczestnictwo w życiu grupy dokonuje się rozwój społeczny dziecka. „Przez rozwój społeczny najczęściej rozumie się szereg zmian jakie dokonują się w osobowości jednostki powodując to, iż jednostka staje się zdolna do konstruktywnego uczestnictwa w życiu i działalności społeczeństwa" 8. Wstępując do szkoły dziecko wchodzi w szerokie środowisko społeczne. Tu uczy się reguł zbiorowego współżycia i współdziałania, uczy się szanować interes innych i umieszczać dążenie własne w ramach celów zbiorowych. Grupy społeczne, wśród nich klasa szkolna, są terenem na którym dokonuje się proces socjalizacji jednostki. Pojęciu socjalizacji przypisywano różną treść a termin ten możemy spotkać w socjologii, psychologii i pedagogice. Na gruncie psychologii i pedagogiki socjalizację określa się jako proces oddziaływania grupy na jednostkę, czyli:

1. Proces rozwoju społecznego człowieka będącym efektem nie
kierowanych i nie
uświadomionych oddziaływań otoczenia społecznego,

2. Proces stawiania się pełnowartościowym człowiekiem
społeczeństwa, przestrzegającym
obowiązujących norm,

6 M. Łabocki - Wychowanie w klasie szkolnej."
WSip ,Warszawa 1974 s. 14
7 H. Muszyński - „Wychowanie moralne w zespole."
Wsip, Warszawa 1974 s. 54
8 M. Żebrowska - „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży."
PWN, Warszawa 1977 s. 627 - 634

3. Proces uczenia się norm i zasad obowiązujących we współżyciu z innymi ludźmi” 9.

Dokonywane są próby zbliżenia pojęć ,,socjalizacja" i ,,wychowanie". Na przykład Z. Skorny wyróżnia szersze i węższe znaczenie pojęcia „socjalizacja", w szerszym znaczeniu rozumiejąc ją jako wszelki wpływ otoczenia na jednostkę, niezależnie od charakteru tego wpływu, w węższym zaś - podobnie jak wychowanie. H. Malewska uważa, że ,,socjalizacja to proces nabywania nowych wartości, wiedzy i umiejętności przez uczestnictwo w życiu społecznym" 10, J. Szczepańska stwierdza : ,,(...)socjalizacja kształtuje osobowość człowieka i przystosowuje go do życia w zbiorowości, umożliwia porozumienie i inteligentne działanie w jej ramach, uczy jak się zachowywać by osiągnąć cele życiowe" 11. Grupa społeczna jest terenem, na którym dokonuj się zaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka. A.C. Maslow - autor teorii hierarchii potrzeb wyróżnił potrzeby podstawowe w życiu jednostki, do których zaliczył: potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku, samourzeczywistnienia, poznawcze i estetyczne. Ich niezaspokojenie może prowadzić do zaburzeń osobowości. Omawiając potrzebę przynależności i miłości, A.C. Maslow podkreśla jej siłę, twierdząc, że potrzeba ta występuje po zaspokojeniu przez jednostkę potrzeb fizjologicznych i potrzeby bezpieczeństwa: „(...)będzie człowiek odczuwał głód stosunków uczuciowych z ludźmi w ogóle, będzie chciał zająć własne miejsce w grupie i zacznie intensywnie dążyć do tego, by ten cel osiągnąć” 12. Nawet więc ci autorzy, którzy ograniczają listę ludzkich potrzeb, wymieniają takie, które może zaspokoić grupa społeczna. Grupa zaspokaja takie ważne potrzeby człowieka jak: potrzeba identyfikacji z zespołem, uczestnictwa, uznania społecznego, przebywania z innymi ludźmi, akceptacji. Według K. Obuchowskiego grupa zaspokaja także potrzebę kontaktu emocjonalnego. Potrzeba ta jest przez w/w autora określana następująco: „Mówiąc o kontakcie emocjonalnym będę więc mieć na myśli stosunek dwustronny, polegający na tym, że osobnik:
1) czuje się przedmiotem zainteresowania i sympatii oraz,
2) współdźwięczy z innymi, przezywając ich przykrości i radości.
Człowiek ma potrzebę tak rozumianego kontaktu emocjonalnego. W wypadku, gdy tej potrzeby nie zaspokaja, z powodów czy to zewnętrznych, czy to wewnętrznych (...), nie może on się prawidłowo rozwijać" 13.
W sytuacji niezaspokojenia potrzeby kontaktu w ramach grupy dochodzi często do powstania tzw. Kompleksu różnicy, którego odmianą jest poczucie niższości.

9 ,,Słownik psychologiczny" Pod red. W. Szewczuka
WP, Warszawa 1979 s. 271 - 272

10 H. Malewska - „Mechanizm socjalizacji a postawy W: ,, Teorie
postaw." Pod red. S. Nowaka , PWN, Warszawa 1973 s. 241

11 J. Szczepański - „Elementarne pojecia socjologii."
PWN, Warszawa 1975 s. 96
12 A.C. Maslow - Teorie hierarchii potrzeb" , W: ,,Problemy
osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej." Pod red J.
Reykowskiego. PWN, Warszawa 1964 s. 146

Dziecko zdaje sobie sprawę, że jest nieprzyjęte w grupie z powodu wyróżnienia się z otoczenia (najczęściej in minus) i wszelkimi sposobami stara się ten stan rzeczy zmienić, szukając kontaktu z członkami grupy. Jednakże poczucie niższości zakłóca nawiązywanie kontaktów społecznych, które mogłyby zapewnić dziecku odpowiednią pozycję w grupie. Wskazuje na to K. Jankowski ,...w ten sposób jednostka z poczuciem niższości żyjąca wśród ludzi, którzy potencjalnie mogą być przyjaciółmi, przebywa wśród ludzi obojętnych lub wrogów, w poczuciu izolacji i samotności. Poczucie niższości stanowi bezpośrednią przyczynę wpływające na takie zachowanie jednostki, że w rezultacie doprowadza ona otoczenie do zachowań obojętnych, nieprzyjaznych lub wrogich. Te postawy otoczenia warunkują z kolei wrogość i agresywność wobec innych ludzi. Tak więc poczucie niższości izoluje człowieka od innych ludzi i stanowi bezpośrednią przyczynę uniemożliwiającą zaspokojenie potrzeby kontaktu emocjonalnego. Mamy tu do czynienia z paradoksalną sytuacją. Negatywna postawa wobec siebie powoduje zachowanie innych zgodnie z tą postawą" 14. Fakt uczestnictwa w grupie klasowej, nawiązanie stosunków towarzyskich i przyjaźni, daje jednostce poczucie bezpieczeństwa płynące z uznania społecznego. Umożliwia również uwolnienie się od napięć emocjonalnych. W przyjaznej atmosferze grupy jednostka może zrzucić „maskę" i stać się osobą, może dać upust nagromadzonemu ładunkowi emocjonalnemu wyrażając szczerze i swobodnie swoje obawy, zmartwieni, niepokoje. Uczestnictwo w grupie daje również poczucie własnej wartości. Dla wielu jednostek grupa jest terenem sukcesów, źródłem akceptacji, daje poczucie bezpieczeństwa i satysfakcji, sprzyja wytwarzaniu się pozytywnej samooceny.
Kontakty interpersonalne mają ważne znaczenie dla rozwoju osobowości. Grupa społeczna jaką tworzą uczniowie tej samej klasy umożliwia dzieciom występowanie „... W roli równouprawnionego członka, z którym inni liczą się, nie tylko jako z przedmiotem swego działania, lecz również jako z przedmiotem społecznym" 15. Przynależność do grupy rówieśniczej, aktywne dążenie do kontaktów z rówieśnikami świadczy o dojrzałości społeczno-emocjonalnej dziecka.

13 K. Obuchowski - „Psychologia dążeń ludzkich."
PWN, Warszawa 1972 s. 9
14 K. Jankowski - „Od psychiatrii biologicznej do humanistycznej."
PWN, Warszawa 1976 s. 180 - 181
15 F. Znaniecki - „Socjologia wychowania."
PWN, Warszawa 1973 s. 147

SPECYFIKA SYTUACJI SPOŁECZNEJ DZIECKA NIEAKCEPTOWANIE W KLASIE SZKOLNEJ
W każdej klasie szkolnej tworzy się struktura społeczna, czyli ,,wzajemny układ stosunków pomiędzy poszczególnymi uczniami badanej grupy" 16. Ten „układ miejsc" w grupie może powstać ze względu na różne kryteria. Ze względu na powiązanie poszczególnych osób z resztą grupy możemy mówić o kilku zasadniczych kategoriach członków grupy. Dzieci akceptowane są to osoby cieszące się uznaniem. W stosunku do nich występują silne postawy pozytywne. Dziecko akceptowane ma największe możliwości zaspokojenia potrzeb psychicznych w grupie, ma największą szanse
prawidłowego rozwoju społecznego. Dzieci akceptowane są atrakcyjnymi partnerami w różnych interakcjach na terenie klasy.
Inną kategorię stanowią dzieci przeciętnie akceptowane - raczej lubiane, ale niezajmujących ważnych miejsc w strukturze grupy. Przebywanie w grupie nie dostarcza im zbyt wielu bodźców pozytywnych, ale też nie jest źródłem silnych bodźców negatywnych.
Kolejną kategorię stanowią dzieci o statusie niezrównoważonych - polaryzujące opinię grupy. Część uczniów ma do nich stosunek pozytywny - lubi je, akceptuje, a część przeciwnie. Jest to szczególna sytuacja psychologiczna: uczeń jest jednocześnie akceptowany i odrzucany.
Dzieci izolowane funkcjonują na marginesie życia klasy, nie podejmują działań na rzecz grupy , często są określane jako bierne społecznie. Członkowie grupy nie okazują takim jednostkom sympatii czy zainteresowania, traktują je obojętnie. Dziecko takie nie ma możliwości zebrania doświadczeń społecznych, nie przechodzi niezbędnego treningu w sytuacjach kontaktów z innymi. Zaborowski o odrzuceniu mówi wtedy, gdy członkowie grupy unikają towarzystwa kolegi, nie wciągają go do zabaw i wspólnych zajęć oraz gdy
ują go i szykanują 17. Z. Włodarski tak określa dzieci odrzucane: ,, Jednostka odrzucona nie cieszy się popularnością, wzbudza ujemne uczucia, popada w konflikty, ma nieprawidłowo ukształtowane kontakty społeczne. Dzieci niepopularne wychowują się zazwyczaj w złych warunkach środowiskowych, są brudne i niechlujnie ubrane, przejawiają nadmierną ruchliwość połączoną z brakiem zdyscyplinowania, są nietowarzyskie, agresywne, nieposłuszne wobec dorosłych, mają przeciętny lub poniżej przeciętnego poziomu rozwoju inteligencji" 18. M. Pilkiewicz przez odrzucanie rozumie

16 A. Jankowski - „Poznanie uczniów."
Wsip, Warszawa 1975 s. 57
17 Z. Zaborowski - „Stosunki w klasie szkolnej."
PZWS, Warszawa 1964 s. 161
18 Z. Włodarski - ,,Dzieci wyróżniające się pod względem
popularności w klasie szkolnej." Psychologia Wychowania,1963 Nr 1

taką sytuację, kiedy skrajnie rzec biorąc nie ma w grupie ani jednego człowieka, który by lubił daną osobę, a więc przeciwnie, wszyscy tej osoby nie lubią. Inaczej mówiąc mamy tu do czynienia nie z obojętnością grupy wobec jednostki, jak to ma miejsce przy izolacji, lecz z silnym stosunkiem negatywnym 19.
Uczniowie odrzucani zazwyczaj znajdują się w konflikcie z grupą, zachowanie ich odbiega od ogólnych przyjętych norm, czasem starają się zwrócić na siebie uwagę innych poprzez tzw. popisywanie się, co powoduje często skutek odwrotny od zamierzonego. Psychologiczna sytuacja dziecka odrzuconego w klasie szkolnej jest trudna. Przebywanie w grupie jest dla niego źródłem negatywnych przeżyć. Wpływać to może na takie ważne aspekty funkcjonowania dziecka jak stosunek do szkoły, motywacja do nauki, ocena samego siebie.
Na groźne konsekwencje braku akceptacji dziecka w grupie wskazują badacze tego zagadnienia: „...prawidłowy rozwój społeczny jednostki zależy całkowicie od stopnia akceptacji jednostki przez grupę, od jej popularności wśród rówieśników. Dezaprobata w stosunku do jednostki ze strony grupy lub jej całkowite odtrącenie pociąga za sobą objawy nieprzystosowania społecznego, które mogą doprowadzić nawet do całkowitego wykolejenia" 20. Specyfika dziecka nieakceptowanego w klasie szkolnej polega więc na tym, że nie ma ono prawidłowych warunków socjalizacji, przeżywa niepotrzebnie stresy i frustracje, co niekorzystnie wpływa na jego funkcjonowanie w roli ucznia. Niektórzy autorzy podkreślają, że takie negatywne cechy jak: agresywność, nieśmiałość, egocentryzm być rezultatem braku uznania a nie jego przyczyną. 21 Z. Zaborowski podkreśla, że pozycja ucznia w klasie stanowi ważny czynnik osobotwórczy. Pozycja będąca wyrazem zaufania i przychylności sprzyja rozwojowi osobowości ucznia i jego dojrzewaniu społecznemu. I odwrotnie pozycja ucznia odrzuconego, lekceważonego i nie darzonego zaufaniem osłabia w nim wiarę w siebie, budząc poczucie krzywdy i nieufności do ludzi. 22 Powyższe przeżycia psychiczne utrudniają uczniowi zdrowe wrastanie w coraz szersze kręgi społeczne i aktywne uczestniczenie w ich życiu. Na temat dzieci niepopularnych szeroko wypowiada się E. Hurlock, która uważa, że dziecko niepopularne czuje się obco, na skutek czego jest niepewne i nieszczęśliwe. Czuje, że jest inne niż koledzy i w wyniku tego staje się bojaźliwe i przeczulone. Dziecko opuszczone przez innyh zaczyna sprawiać trudności swoim zachowaniem się. Usiłuje wejść do grupy, która je wyobcowała, rozwija szereg społecznie nieprzyjętych form zachowania się, które w połączeniu z jego niepopularnością tym bardziej usuwają je poza grupę. Oprócz tego nabiera ono cech samoluba myślącego więcej o sobie niż o innych. Wyklucza to współżycia utrudniając, jeśli nie

19 M. Pilkiewicz - „Socjometryczna skala akceptacji jako technika
badania pozycji jednostki w nieformalnej strukturze grupy."
Psychologia Wychowania 1969 Nr 1 s. 37

20 R. Łapińska, M. Żebrowska - „Wiek dorastania." W:,,Psychologia
rozwojowa." PWN, Warszawa 1977 s. 427

21 E. Hurlock - „Rozwój dziecka." PWN, Warszawa 1961 s. 354

22 Z. Zaborowski - „Problemy wychowania społecznego w szkole."
PZWS, Warszawa 1960 s. 102 - 103

Uniemożliwiając uznanie społeczne. Znaczenie uznania społecznego dlatego jest tak ważne, że od niego w dużej mierze zależy społeczne przystosowanie się dziecka. Okazało się, że dzieci nie mające uznania u rówieśników są pełne względów dla tych, które cieszą się dużym uznaniem i dla tych, które są nowicjuszami w klasie. Nie cenią zaś tych, które podobnie jak oni, nie mają uznania u rówieśników. E. Hurlock określając cechy powodujące niepopularność zwraca uwagę, że to czy dziecko zdobędzie popularność w danej grupie, czy nie, zależy częściowo od cech jego osobowości, częściowo od samej grupy. Dziecko, które bardzo się różni od innych członków grupy wyglądem, inteligencją, osobowością, warunkami rodzinnymi albo jakąkolwiek inną cechą, może być łatwo potraktowane jako nienormalne. Jako takie dziecko nie ma warunków do uznania go przez grupę jako członka. Dzieci niepopularne mogą odznaczać się nieśmiałością, brakiem zainteresowań, nieprzystępnością, brakiem energii. Odpowiednio do ich zachowania się inne dzieci mogą ich nie dostrzec albo też odsuwają się od nich, gdyż nie odpowiadają one normom działania obowiązujące w grupie. Inne dzieci niepopularne mogą być energiczne, lecz zwracają swoją energię w niewłaściwym kierunku tak, że rówieśnicy ich nie lubią. Starają się one o to, aby zwrócić na siebie uwagę i zdobyć uznanie dokuczając innym, stosując rozmaite formy agresywnego zachowania się, na przykład krzycząc, strasząc innych i nie przestrzegając reguł i porządku uznawanego przez inne dzieci. Często skarżą, odwołując się do sympatii i pomocy dorosłych albo uciekają od nich, gdy nie znajdują poparcia. A więc same stwarzają sobie trudności. Wzór osobowości dziecka niepopularnego przedstawia dziecko zamknięte w sobie, egocentryczne. Jest to jednostka niespokojna, która cierpi na poczucie niepewności, której brak poczucia wspólnoty grupowej. Dziecko niepopularne częściej niż dziecko cieszące się popularnością przejawia zaburzenia osobowości. Często jednostka taka czuje się tak zawiedziona, że ustosunkowuje się agresywnie i wrogo innych a zwłaszcza wobec zwierzchników albo wobec dzieci pełniących rolę przywódców. Jakiekolwiek czyniłby próby, nieodzownie ulega wrażeniu, że wszelkie jej zabiegi zawodzą. Takie niekorzystne pojęcie o sobie prowadzi do słabego przystosowania się, a wynikiem tego jest wzmożenie się niepopularności wtedy, gdy dziecko podrośnie. W wyniku takich niekorzystnych właściwości niepopularne dzieci są mniej wydajne w pracy w porównaniu z innymi, a to znowu prowadzi do wzmożenia się ich niepopularności.
W grupach dziecięcych niepopularne i odrzucane są dzieci ociężałe, nieprzystępne, nieśmiałe, zbyt agresywne, uparte, skarżące, nie przestrzegające reguł i norm grupowych. Popularność w grupie wywiera doniosły wpływ na rozwój społeczny dziecka i jego postawy społeczne. Jednostka niepopularna czuje się w grupie obco, jest niepewna sobie, przeczulona. Nierzadko zachowuje się w stosunku do kolegów agresywnie i wrogo. Starając się zyskać uznanie stosuje niekiedy groźby, szantaż, zachowuje się wyzywająco, stara się zwrócić na siebie uwagę, co wywołuje z reguły dezaprobatę u kolegów i zwiększa izolację społeczną. Koncentracja na własnych konfliktach i kłopotach wewnętrznych utrudnia członkowi niepopularnemu emocjonalnie zaangażowanie się w życiu i działalności grupy.
Zdaniem Z. Skornego geneza niepopularności bywa różna. Może ona być spowodowana przejawianym przez dziecko brakiem koleżeńskości, nieumiejętnością współżycia w grupie, skłonnością do izolacji. Czasem bywa ona uzależniona od cech wyglądu zewnętrznego związanych z defektami rozwojowymi, zaniedbanym ubiorem, brakiem urody lub niedostatecznym staraniem się o utrzymanie czystości osobistej. Brak popularności pojawia się również jako następstwo uprzedzeń przejawiających się we wrogich postawach wobec dzieci należących do określonych grup narodowościowych,
etnicznych, społecznych.23 W tym przypadku przynależność do określonej grupy sprawia, że dziecko jest niepopularne w zespole, niezależnie od jego zachowania się, wyglądu zewnętrznego, walorów osobistych. W swych badaniach Z. Skorny zwraca uwagę na działania aspołeczne jednostek niepopularnych. Przez działania aspołeczne rozumie autor „działania szkodliwe dla grupy, sprzeczne z obowiązującymi w niej normami postępowania" 24. Za jedną z postaw aspołecznych uznaje autor 'postawę izolacji, przejawiającą się w unikaniu kontaktów społecznych z otoczeniem. Osobnika wykazującego skłonność do izolacji określa się potocznie mianem „odludka" lub ,,samotnika" 25. Swym działaniem nie wyrządza on w zasadzie szkód innym ludziom, jednak wskutek braku aktywności społecznej nie przyczynia się do realizacji zadań stojących przed grupę, do której należy. Skłonność do izolacji przejawia dziecko, które unika współdziałania w nauce, zabawie. Dziecko takie nie ma należycie ukształtowanych nawyków współżycia społecznego.
Za postawę aspołeczną uznaje też autor postawę egocentryzmu. Przejawia się ona w nadmiernym skoncentrowaniu się na własnej osobie, własnych myślach, uczuciach. Dziecko takie chce być stale chwalone i wyróżnione, ale nie poczuwa się do obowiązku świadczenia na rzecz swoich kolegów. Do postaw aspołecznych zalicza też autor postawę egoizmu. Przejawia się ona w lekceważeniu i łamaniu zasad praworządności. Egoista dąży do osiągnięcia swych osobistych celów, nie respektując norm współżycia społecznego. Swoistą formą postaw aspołecznych stanowi wrogość. Przejawia się ona w nieżyczliwym nastawieniu wobec innych, podejmowaniu szkodliwych dla nich działań.
W życiu szkolnym wśród uczniów występuje cała gama różnorodnych ocen, o swoistym zabarwieniu uczuciowym, wiążących się z różnymi formami działania i reprezentujących różne typy relacji społecznych.
Wśród uczniów ocenianych przez kolegów budzi się poczucie osamotnienia, krzywdy, co może w konsekwencji prowadzić do ucieczki w świat własnych marzeń, do „emigracji wewnętrznej". Stale utrzymujący się i ujemny bilans kontaktów społecznych może wywołać urazy psychiczne i wypaczyć rozwój osobowości ucznia.
Z punktu widzenia dobra dziecka należy przeciwdziałać takim sytuacjom, w których dziecko znajduje się na marginesie grupy, lub jest przez nią nieakceptowane. Problem tych dzieci istnieje niemal w każdej szkole i w każdej klasie. Dziecko o tym statusie ma niewielkie szanse na prawidłowy rozwój osobowości i odpowiedzi kierunek oraz dynamizacji procesów socjalizacji, które procentują w życiu dojrzałym umiejętnością współżycia i ,,współbrzmienia" z innymi.

23 Z. Skorny - „Proces socjalizacji dzieci i młodzieży"
Wsip, Warszawa 1976 s. 158

24 Z. Skorny - Proces socjalizacji dzieci i młodzieży"
Wsip, Warszawa 1976 s. 158

25 Z. Skorny - „Proces socjalizacji dzieci i młodzieży"
Wsip, Warszawa 1976 s. 158

ZAKOŃCZENIE

W każdej klasie jest mniej lub więcej liczna grupa uczniów żyjących na marginesie życia społecznego, osamotnionych, nie powiązanych silnymi, nasyconymi węzłami z klasą. Ich stosunki z klasą są mało zagęszczone i rozwijają się na podstawie przestrzennych kontaktów w klasie. Dotrzeć do nich, rozszyfrować ich przeżycia, znaleźć klucz do ich psychiki, aby konstruktywnie ukształtować ich pozycję w klasie i powiązać ich żywymi więzami sympatii i współpracy z kolegami – oto ważne i wdzięczne zadanie dla nauczyciela – wychowawcy.
Nie jest łatwo, wzmocnić uznanie społeczne dziecka, ponieważ trudno jest zmienić wrażenie, jakie dziecko wywiera na swoją grupę. Jeśli dziecko wywoła niechęć innych dzieci do siebie, albo straci u nich względy, wówczas proces ich odzyskania będzie długi i trudny. Nawet przy pomocy innych, dziecko nieakceptowane przez grupę z trudem zyskuje uznanie społeczne.
Kształtowanie wewnętrznych stosunków w zespole może przebiegać zdaniem H. Muszyńskiego w oparciu o następujące sposoby wychowawczego oddziaływania:
- przydzielanie lub pozbawienie określonych ról społecznych w zespole, - modyfikowanie kryteriów oceny postępowania, jakimi posługują się członkowie
zespołu, wpływanie i kształtowanie opinii zespołu na temat określonych zjawisk, modyfikowanie celów, do których realizacji zmierza zespół,
podnoszenie lub obniżenie prestiżu niektórych członków zespołu poprze indywidualny stosunek do nich 26.
Na kształtowanie się wewnętrznych stosunków w zespole posiadają wpływ sami jego członkowie. Siła indywidualnego wpływu wychowawcy zależy od tego, kim jest dla zespołu jego osoba, a więc jakie znaczenie posiada on w oczach ogółu członków. Ważnym zadaniem wychowawcy klasowego jest zorientowanie się w całokształcie powiązań społecznych ucznia z klasą, czyli pozycji społecznej w zespole klasowym.

26 H. Muszyński – Wychowanie moralne w zespole."
Wsip, Warszawa 1974 s. 147

Obowiązkiem wychowawcy jest zorientowanie się, czy uczeń jest w klasie lubiany, czy cieszy się autorytetem i zaufaniem kolegów, jak jest ogólnie oceniany przez klasę, jak ta ocena przedstawia się w różnych dziedzinach życia i działalności klasy, czy posiada pozycję silną lub słabą, czy tkwi w centrum życia społecznego klasy lub na jego „peryferiach”, czy należy do uczniów chętnie widzianych i przyjmowanych przez kolegów, czy uczniów odrzuconych przez zespół.
Uważam , że największa szansa na poprawienie pozycji społecznej uczniów nieakceptowanych przez klasę istniej w pierwszych latach nauczania. W tym okresie bowiem pozycje i role społeczne w grupie klasowej dopiero się kształtują, a wychowawca stanowiący dla młodszych dzieci bardzo duży autorytet, ma znacznie większą możliwość wpływania na kształtowanie się stosunków całej grupy klasowej do poszczególnych uczniów, tak przez wyrażanie własnej opinii jak i manifestowanie pozytywnego stosunku emocjonalnego do nieakceptowanego dziecka.

BIBLIOGRAFIA

E. Hurlock - Rozwój dziecka". PWN, Warszawa 1961

K. Jankowski - „Od psychiatrii biologicznej do humanistycznej".
PWN, Warszawa 1976

A. Jankowski - „Poznawanie uczniów"
Wsip, Warszawa 1975

R. Łapińska , M. Żebrowska - „Wiek dorastania”. W: ,,Psychologia
rozwojowa". M. Łabocki - Wychowanie w klasie szkolnej"
Wsip, Warszawa 1974

H. Malewska - „Mechanizmy socjalizacji a postawy. W: ,,Teorie
postaw". Pod red. S. Nowak, PWN, Warszawa 111973

A. C. Maslow - "Teorie hierarhii potrzeb" .W: „Problemy osobowości
i motywacji w psychologii Amerykańskiej". Pod red. J.
Reykowskiego. PWN, Warszawa 1964 S. Mika - , Wstęp do psychologii
społecznej". PWN, Warszawa 1975

H. Muszyński - „Wychowanie moralne w zespole" Wsip, Warszawa 1974

K. Obuchowski - Psychologia dążeń ludzkich". PWN, Warszawa 1972

M. Pilkiewicz-Socjometryczna skala akceptacji jako techniki badania
pozycji jednostki w nieformalnej Strukturze grupy".
Psychologia Wychowania, 1969 Nr 1

Z. Skorny - „Proces socjalizacji dzieci i młodzieży".
Wsip, Warszawa 1976

J. Szczepański - Elementarne pojęcia socjologii".
PWN, Warszawa 1975 ,,Słownik psychologiczny". Pod red.
W.Szewczuka WP, Warszawa 1979

Z. Włodarski – „Dzieci wyróżniające się pod względem popularności w
klasie szkolnej". Psychologia Wychowania , 1963 Nr 1

Z. Zaborowski - „Stosunki społeczne w klasie szkolnej".
PZWS, Warszawa 1972

Z. Zaborowski - „Problemy wychowania społecznego w szkole ,,.
PZWS, Warszawa 1960
F. Znaniecki – „Socjologia wychowania ,,.PWN, Warszawa 1973

M. Zebrowska - Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży".
PWN, Warszawa 1977