Opis i analiza przypadku rozpoznawania i rozwiązywania problemu wychowawczego: Przypadek agresywnego - nadpobudliwego dziecka

Opis i analiza przypadku rozpoznawania i rozwiązywania problemu wychowawczego
Przypadek agresywnego - nadpobudliwego dziecka

I. IDENTYFIKACJA PROBLEMU

Problem, który był dla mnie niezwykle ważny, dotyczy niewłaściwego, wręcz agresywnego zachowywania się chłopca poniżej zwanego Kubą. Kuba ma 6 lat i uczęszcza do grupy dzieci sześcioletnich. Kuba sprawiał trudności wychowawcze, nieprawidłowo funkcjonował zarówno w kontaktach z innymi dziećmi jak i osobami dorosłymi.
Po rozmowie z babcią okazało się, że Kuba obecnie mieszka jedynie z nią, bez rodziców. Matka przebywa za granicą i przyjeżdża tylko w odwiedziny czasami po trzech, czterech miesiącach. Nad dzieckiem sprawuje opiekę babcia, ojciec jest nieznany. Babcia jest nadopiekuńcza, bezkrytyczna w stosunku do wnuka.
Głównymi objawami świadczącymi o niewłaściwym zachowaniu Kuby było:
• agresywne zachowanie się wobec koleżanek i kolegów w grupie,
• nagminne używanie „brzydkich słów",
• liczne skargi dzieci pokrzywdzonych przez niego,
• skargi rodziców na zachowanie Kuby w przedszkolu.

Z uwagi na fakt, iż zachowanie Kuby systematycznie pogarszało się, grupa zaczęła odtrącać chłopca, należało niezwłocznie zająć się tym problemem.

II. GENEZA I DYNAMIKA ZJAWISKA

Pierwszym etapem pracy z Kubą była diagnoza zaburzeń jego zachowania. Celem diagnozy było zebranie informacji umożliwiających ustalenie zajęć korygujących, dostosowanych do określonego typu zaburzeń u Kuby.
Problemy Kuby przeanalizowałam w oparciu o:
◦ obserwację jego zachowań na terenie przedszkola,
◦ rozmowy z matką i babcią,
◦ rozmowy z psychologiem,
◦ analizę dokumentów.
Problem z zachowaniem Kuby pojawił się zaraz na początku roku szkolnego. W wyniku obserwacji stwierdzono, że Kuba w kontakcie jest niespokojny, niecierpliwy, zmienny w motywacji do badania, szybko się nudzi, łatwo zniechęca się przy trudnościach. Posiada zaburzenia zdolności koncentrowania uwagi dowolnej, wzmożony odruch orientacyjny, nadmierna przerzutność uwagi, jest mało dokładny w spostrzeganiu. Oczekuje pochwał, motywowania, wspierania przy trudnościach i kontrolowania. Kuba miał trudności z wymową, dziecko jąkało się, gdy chciało coś szybko powiedzieć.
Kuba jest otwarty emocjonalnie, towarzyski, z potrzebą natychmiastowej ekspresji swoich uczuć i potrzeb. Łatwo może ulegać wpływom otoczenia, lubi dominować, ma potrzebę koncentrowania na sobie uwagi otoczenia zarówno dobrym jak i złym zachowaniem. Ma potrzebę ekspansji, uznania, sukcesów, które miał nieprawidłowo zaspokojone w okresie wczesnego dzieciństwa. Potrzebuje wyróżnienia, chwalenia, powierzania ważnych zadań prospołecznych dostosowanych do jego fazy rozwoju. Ma niskie poczucie bezpieczeństwa osobistego i zaufania do opieki ze strony dorosłych.
Kubę charakteryzuje poza tym brak poczucia winy, nie wyraża chęci do działania, dominuje siłą fizyczną, nie kontroluje swych agresywnych zachowań , szczególnie w zabawach, nie jest akceptowany przez dzieci ze względu na agresywne zachowanie, przezywa je, wyśmiewa, bije i zaczepia, wyrywa im zabawki, bez powodu używa siły, nie zwracając uwagi na to, że je krzywdzi.
Obserwowałam Kubę i dochodziłam do wniosku iż każdy spór lub nawet błahy konflikt rozstrzyga za pomocą pięści. Wynika to z tego, że tylko w ten sposób szuka akceptacji w grupie i chce zwrócić na siebie uwagę dzieci. Kuba próbował zdobyć siłą pozycję w grupie. Oprócz tego dokuczał dzieciom, niszczył również prace plastyczne swoich kolegów i koleżanek. Poza tym cechuje go brak koncentracji uwagi.
Podsumowując uważam, że niewłaściwe zachowanie Kuby miało następujące uwarunkowanie:
• niewątpliwie sytuacja w rodzinie,
• niezaspokojone potrzeby psychiczne dziecka,
• brak uznania i brak poczucia bezpieczeństwa,
• niewłaściwa postawa babci - swoją nadopiekuńczością i bezkrytycyzmem czyniła dziecku krzywdę,
• predyspozycje psychiczne dziecka.

III. ZNACZENIE PROBLEMU

Problem miał duże znaczenie ze względu na:
• funkcjonowanie społeczne Kuby,
• jego rozwój emocjonalny,
• pogłębienie się wady wymowy u dziecka.

Wiem z własnego, wieloletniego doświadczenia, a także z literatury pedagogicznej i psychologicznej, że zaniechanie podjęcia działań mających na celu poprawienie zachowania Kuby, mogłoby doprowadzić do znacznego jego pogorszenia. Mogłoby również doprowadzić do przejęcia złego zachowania przez inne dzieci w grupie i pogorszyć relacje pomiędzy Kubą a pozostałymi dziećmi. Tym bardziej, że jak pisał Z. Skórny w „ Psychologii wychowawczej dla nauczycieli”: „Agresywność przejawiana w dzieciństwie i młodości może u człowieka dorosłego przybrać postać brutalnego lekceważenia cudzych potrzeb, narzucania przemocą swojej woli, naruszania zasad praworządności, wywoływania konfliktów w zakładzie pracy"
A. Frączak uważa, że „przez agresję należy rozumieć zachowanie zorientowane na zadanie krzywdy innym osobom”, natomiast D. Wójcik określa to jako „zachowanie człowieka mające na celu wyrządzenie szkody innej osobie lub instytucji” (por. Wójcik D. „Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej”, Wrocław, 1977, s.6). Jak widać z tych definicji zachowanie agresywne to działanie, które ma sprawić innym cierpienie, krzywdę lub stratę.
Wszyscy przeżywają w różnych sytuacjach uczucie gniewu, złości, chęci dokuczenia innym. Agresywni stają się ci, wobec których popełniono wiele błędów wychowawczych – dzieci, które w swej działalności spotykają się z wieloma ograniczeniami, bezwzględnymi nakazami, nieliczącymi się z ich psychofizycznymi możliwościami.
Jest wiele przyczyn zachowań agresywnych u dzieci. Do najważniejszych z nich możemy zaliczyć:
• zorientowanie dorosłych na wartości konsumpcyjne, co skutkuje zaabsorbowaniem pracą przynoszącą wartości materialne, zyski finansowe, a jednocześnie ogranicza możliwości przeznaczenia wolnego czasu na wspólne działania z własnym dzieckiem,
• pogarszanie się sytuacji ekonomiczno – społecznej coraz większej liczby rodzin, co skutkuje ograniczeniem możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb, w tym potrzeb prestiżu, uznania, sukcesu,
• narastająca w społeczeństwie polskim frustracja z racji wysokich kosztów utrzymania ponoszonych przez sporą część społeczeństwa, powodującą wzrost emocjonalnej agresji w codziennych stosunkach międzyludzkich,
• odrzucanie norm moralnych, przede wszystkim tych, które są niewygodne dla realizacji aktualnego celu,
• stymulację wyobraźni obrazami agresywnymi w telewizji i na kasetach video, która z jednej strony może budzić poczucie lęku i podwyższać jego poziom oraz prowadzić do agresji obronnej, z drugiej stanowić swoisty wzór zachowań interpersonalnych,
• totalna krytyka autorytetów, niezależnie, z której strony pochodzą,
• powszechny w skali społecznej brak umiejętności w zakresie negocjowania, rozwiązywania problemów, mediacji, radzenia sobie ze stresem. Ludzie dorośli swoje nierozwiązane problemy przenoszą na dzieci i młodzież. Ich agresja rodzi agresję dziecięcą,
Agresja coraz częściej staje się problemem społecznym. U dzieci młodszych można łatwiej dokonywać zmiany w jego zachowaniu i funkcjonowaniu. Prawidłowe postępowanie umożliwia przyswojenie przez dzieci zasad i reguł, które nie do końca są w stanie wypełnić, ale zaczynają je powoli stosować, a tym samym zaczynają być lepiej rozumiane i życzliwiej traktowane przez grupę rówieśniczą, w której przebywają.
Wynika z powyższego, że przyczyny agresywnego zachowania nie zawsze są proste i łatwo wytłumaczalne.

IV. PROGNOZA

Jeżeli nie zostałoby podjęte działanie mające na celu wyeliminowanie lub przynajmniej zminimalizowanie zachowań niepożądanych Kuby, to należy przypuszczać, że jego zachowanie będzie się pogarszało. Brak działań naprawczych spowoduje także pogłębienie się wady wymowy u dziecka. Ponadto zachowanie Kuby będzie miało negatywny wpływ na zachowanie innych dzieci w grupie. E. Kosińska w „ Wychowawcy w Szkole" pisze: „ W każdej grupie społecznej pojawiają się konflikty. Wychowawca musi te konflikty dostrzegać i odpowiednio reagować. Nie wolno mu dopuścić do zbagatelizowania konfliktu, gdyż będzie on narastał i utrudniał porozumienie."

a) Negatywna

W przypadku zaniechania oddziaływań wychowawczych można wysunąć prognozę negatywną:
• zachowanie Kuby ulegnie pogorszeniu,
• zachowanie negatywne Kuby przejmą inne dzieci,
• Kuba zostanie odizolowany przez dzieci ze swojej grupy,
• pogłębią się jego problemy z mową.

b) Pozytywna

Planując swoje działania, zakładam prognozę pozytywną:
• zachowanie Kuby ulegnie poprawie,
• poprawią się relacje chłopca z grupą,
• poprawi się wymowa chłopca.

V. PROPOZYCJA ROZWIĄZANIA

W porozumieniu z Poradnią Psychologiczno – Pedagogiczną, z psychologiem i logopedą, ustaliłyśmy sposoby postępowania z Kubą. Należało mu przede wszystkim stworzyć odpowiednie wzorce osobowe, ustalić zakres zajęciowy, dostosować wymagania wychowawcze do typu pobudliwości dziecka i jego osobowości. Wskazana była również stymulacja korekcyjna deficytów poznawczych przez ćwiczenia usprawniające celem osiągnięcia prawidłowej dojrzałości szkolnej (gry edukacyjne, układanki, wycinanki, rebusy graficzne, malowanie, rysowanie, poprawa koordynacji psychoruchowej – zajęcia rytmiczne). Konieczna była także pomoc logopedyczna.

VI. WDRAŻANIE ODDZIAŁYWAŃ

Program zajęć opracowałam z myślą o Kubie, który mógłby dobrze bawić się z wszystkimi dziećmi, a przy okazji można by wyeliminować jago agresywne zachowanie. Zajęcia starałam się dostosować do potrzeb całej grupy. Celem zajęć była redukcja zachowań agresywnych Kuby, charakteryzującego się wzmożoną tendencją do wrogich zachowań (o gniewnym podłożu). Zachowania agresywne dzieci są często silnie emocjonalne i impulsywne, co świadczy o braku umiejętności kontrolowania siebie. Uczenie się nieagresywnych sposobów reagowania w sytuacjach stymulujących gniew zwiększa skuteczność korekty własnego zachowania. Nabiera ono cech trwałości i stabilności pomimo różnych, często nieprzewidywalnych okoliczności. Uczenie się technik samokontroli odbywa się aktywnie przez ich doświadczanie. Dlatego też w programie wykorzystałam metody eksponujące samodzielną aktywność dziecka, wspomaganą zewnętrznymi instrukcjami nauczycielki. Źródłem owych doświadczeń są ustrukturalizowane sytuacje, wyzwalające określone czynności instrumentalne, poznawcze i emocjonalne. Temu właśnie służą zawarte w zajęciach zabawy i ćwiczenia. W programie zawarte są elementy samoobserwacji, jako metody kierowania sobą i poznawania siebie. Dzieci obserwują zachowanie swoje i innych w trakcie gier i zabaw motywujących do zmiany postępowania. Zajęcia polegają na tworzeniu sytuacji uczących, które jednocześnie pełnią funkcję korygującą w stosunku do dotychczasowych zachowań agresywnych Kuby i innych dzieci w grupie./Zał. nr 1 – przykładowe zajęcia z całą grupą/
Przebieg zajęć regulowany jest podstawowymi zasadami, których respektowanie w każdym etapie aktywności umożliwia osiągnięcie głównego celu. Zasady te służą eliminowaniu tych czynników, które mają wybitnie negatywny wpływ na przebieg procesu przystosowania się. Wykorzystane zostały zasady akceptacji, partnerstwa, istnienia norm sprzyjających poczuciu bezpieczeństwa i poczucia bycia podmiotem aktywności.
W celu ujednolicenia oddziaływań wychowawczych przeprowadziłam rozmowy i konsultacje z nauczycielami pracującymi ze mną w przedszkolu.
Dodatkowo w swojej dalszej pracy wychowawczej z Kubą podjęłam następujące zadania:
• przeprowadziłam rozmowy z babcią dziecka, uświadomiłam jej, na czym polega problem, poprosiłam o współpracę,
• skierowałam dziecko na badania logopedyczne, gdzie dziecko zostało objęte terapią,
• aktywnie słuchałam Kubę - rozpoznając jego potrzeby i uczucia,
• często rozmawiałam z chłopcem, nie tylko zwracając uwagę na niewłaściwe zachowanie, ale także samodzielne zrozumienie błędów, proponując lepsze, koleżeńskie rozwiązania konfliktów,
• konsekwentnie reagowałam na wszelkie przejawy niewłaściwego zachowania chłopca i pozostałych dzieci w grupie.

VII. EFEKTY ODDZIAŁYWAŃ

Po całorocznej pracy z Kubą zauważyłam znaczną poprawę. Kuba nabrał więcej pewności siebie, był mniej agresywny w stosunku do swoich koleżanek, uwagę na siebie zwracał w inny sposób: zwiększoną aktywnością na zajęciach, podczas ćwiczeń gimnastycznych, zabaw dowolnych (przyjmując na siebie znaczące role). Zmieniło się też nastawienie grupy do Kuby. Nie jest już traktowany jak intruz, jest jednym z nich. Terapia logopedyczna przyniosła wymierne efekty. Chłopiec mniej zacinał się w sytuacjach stresowych.
Zdaję sobie sprawę, że wszystkiego nie da się naprawić w przeciągu jednego roku szkolnego, ale już same nasze wspólne chęci i zaangażowanie (moje, babci) dało widoczne efekty.
Praca z Kubą musi być kontynuowana w szkole podstawowej, gdyż wymaga on jeszcze bardzo dużo zainteresowania, czułości, uwagi, akceptacji i pomocy.
Przypadek Kuby stanowił dla mnie wyzwanie, praca z nim pomogła mi zrozumieć znaczenie problemu agresywności wśród dzieci, inaczej spojrzeć na ten problem, bardzo złożony, którego podstawy są naprawdę bardzo różne.
Potwierdzeniem opisanej sytuacji wychowawczej jest poświadczenie Dyrektora przedszkola /Zał. nr 2/

Bibliografia
1. Arska – Karyłowska B, „Kształtowanie zachowań prospołecznych u dzieci za pomocą modelowania” Warszawa 1982,
2. Ballard R. „Jak żyć z ludźmi. Umiejętności interpersonalne”,
3. Danilewska J. „Agresja u dzieci – szkoła porozumienia” WSiP Warszawa 2002,
4. Ellis A. „Jak opanować złość zanim ona opanuje ciebie” Poznań 1999,
5. Gordon T. - „Wychowanie bez porażek”, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1993
6. Kohnstamm R. - „Praktyczna psychologia dziecka”, WSiP Warszawa 1989
7. Opolska T., Potempska E., „Dziecko nadpobudliwe”- Program korekcji zachowań, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej Warszawa 1999
8. Ostrowska K., „W poszukiwaniu wartości. Ćwiczenia z uczuciami.” Gdańsk 1996
9. Ranschburg J., „Lęk, gniew, agresja“ Gdańsk 1998

Opracowała: Renata Dufek