Praca logopedyczna z dzieckiem autystycznym ze współistniejącą niepełnosprawnością intelektualną w szkole specjalnej

W pracy logopedycznej z dziećmi z autyzmem i niepełnosprawnością intelektualną należy uwzględnić ich cechy charakterystyczne. Należy do nich przede wszystkim możliwość uczenia się nowych treści, możliwość przyswajania nowych umiejętności. Ważne jest dostosowanie w odpowiedni sposób metod i środków pracy, a także wykazanie kreatywności i cierpliwości w podejściu do osoby niepełnosprawnej.
W opracowaniach naukowych spotykamy się z informacjami dotyczącymi standardów logopedycznej diagnozy i terapii autyzmu dziecięcego oraz standardów postępowania logopedycznego w przypadkach niepełnosprawności intelektualnej (oligofazji).
Profesor Jagoda Cieszyńska zwraca uwagę na właściwe programowanie terapii logopedycznej już u małych dzieci z autyzmem, gdzie celem nadrzędnym jest uzyskanie umiejętności rozwojowych zgodnych z normą. Program terapii wyznaczają etapy rozwoju poszczególnych funkcji. Stymulację rozpoczyna się od umiejętności występującej u dziecka, przechodząc do sfery najbliższego rozwoju danej funkcji.
Strategie właściwego postępowania terapeutycznego obejmują między innymi: dialog, rozumienie poleceń, rozumienie pytań, rozmowę. Metody postępowania terapeutycznego zawierają: uczenie się kierowane (w gabinecie), naukę czytania – słuchanie dialogiczne (w gabinecie, powtarzane w domu – praca na wyrazach dźwiękonaśladowczych, sylabach, wyrazach i zdaniach). Podczas nauki czytania pojawiają się kolejno następujące umiejętności: odwzorowywanie gestów mówiącego, powtarzanie, mówienie w tle, samodzielne czytanie. Ważną grupą ćwiczeń, o których pisze Jagoda Cieszyńska to ćwiczenia ogólnorozwojowe : słuchowe, wzrokowe, pamięci sekwencyjnej i symultanicznej, ćwiczenia sekwencji, ćwiczenia zabawy. Wreszcie bardzo znaczącą metodą postępowania terapeutycznego jest uczenie się niekierowane, ale ustrukturalizowane związane z rozumieniem wypowiedzi językowych. Postępowanie terapeutyczne powinno być dostosowane do indywidualnych przypadków i zmieniane w zależności od postępów.
Standardy postępowania logopedycznego w przypadku oligofazji określane są w zależności od stopnia niepełnosprawności intelektualnej. W przypadku niepełnosprawności intelektualnej w stopniu lekkim diagnoza powinna zawierać wnikliwy wywiad opisujący przebieg ciąży i porodu, przebieg rozwoju psychofizycznego (motoryka, mowa, samoobsługa, rozwój zabawy, stereotypie zachowań, sztywność myślenia, reakcje w sytuacjach społecznych, kłopoty natury wychowawczej), występowanie w rodzinie zaburzeń rozwojowych, przebyte choroby, urazy psychiczne i fizyczne, warunki rozwoju i wychowania dziecka, przeprowadzone badania specjalistyczne. Ważna jest obserwacja zachowań spontanicznych, ponieważ pozwala na dostrzeżenie współwystępujących z niedorozwojem umysłowym zespołów autystycznych czy nadpobudliwości psychoruchowej oraz wielu innych.
Analiza językowa u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim dotyczy głównie: sprawdzenia zasobu leksykalnego, sprawdzenie poziomu gramatycznego wypowiedzi, oceny poziomu artykulacji, oceny sprawności aparatu artykulacyjnego, fonacyjnego i oddechowego, oceny sprawności komunikacyjnych w zakresie form narracyjnych (opisu i opowiadania, form dialogowych z uwzględnieniem językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej i pragmatycznej). Badanie diagnostyczne powinno zawierać próby określające motorykę dużą, sprawność manualną, lateralizację, koordynację wzrokowo-ruchową, analizę i syntezę wzrokową, spostrzeganie słuchowe. W razie potrzeby logopeda może skierować dziecko na badania specjalistyczne (neurologiczne, psychologiczne, ogólnolekarskie).
Programowanie logopedyczne w przypadku dzieci niepełnosprawnych zmierza do skonstruowania programu kształcenia poszczególnych umiejętności językowych w oparciu o predyspozycje i możliwości dziecka. W każdym przypadku należy budować indywidualny program oddziaływania językowego, a wstępna diagnoza powinna być weryfikowana w trakcie ciągłej obserwacji i terapii logopedycznej. Zajęcia logopedyczne powinny się odbywać co najmniej raz w tygodniu w warunkach gabinetowych w czasie 30-45 minut zakończone instruktażem dla rodziców do pracy w domu, mają charakter spotkań indywidualnych. Postępowanie logopedyczne dotyczy głównie rozwijania sprawności językowych – ćwiczeń artykulacyjnych, leksykalnych, fleksyjnych, składniowych, sprawności komunikacyjnych, budowania wiedzy o otaczającej rzeczywistości.
U dzieci z autyzmem, u których stwierdzono dodatkowo współistnienie niepełnosprawności intelektualnej występują różnorodne problemy logopedyczne. Dzieci te najczęściej są uczniami szkoły specjalnej. Praca logopedyczna prowadzona z nimi powinna obejmować szereg różnorodnych rodzajów ćwiczeń, do których zaliczamy również typowe ćwiczenia logopedyczne. Są to: wybrane czynności fizjologiczne (żucie, połykanie, masaż logopedyczny), ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne (ćwiczenia sprawności języka , ćwiczenia sprawności warg, ćwiczenia podniebienia miękkiego, ćwiczenia oddechowe , ćwiczenia słuchowe, ćwiczenia fonacyjne (głosowe i ortofoniczne, ćwiczenia artykulacyjne usprawniające wymowę poszczególnych głosek, ćwiczenia rozwijające i usprawniające aktywność językową i komunikacyjną (omawianie i opis słowny ilustracji z uwzględnieniem poprawności gramatycznej i artykulacyjnej, opowiadanie treści historyjek obrazkowych z zachowaniem ciągu przyczynowo- skutkowego, wymyślanie zakończenia historyjek, zabawy tematyczne z rekwizytami, układanie zdań z podanymi wyrazami, ćwiczenia w poprawnym konstruowaniu prostych zdań, dobór słów związanych tematycznie, wyszukiwanie słów nie pasujących do pozostałych(inna grupa znaczeniowa), wyszukiwanie antonimów i synonimów np. słaby- mocny oraz samochód-auto), rozwiązywanie zagadek, tworzenie rodzin słów, wyszukiwanie słów określających czynności, dokańczanie zdań odpowiednim słowem, układanie pytań do podanej ilustracji lub zdania, zabawy w porównania, klasyfikowanie przedmiotów i ilustracji według cech ,uzupełnianie wypowiedzi odpowiednimi przyimkami (w, na, z, nad, pod, obok, nad, pomiędzy), ćwiczenia w rozumieniu części mowy- czasowników, rzeczowników, przymiotników, liczebników, przysłówków, zabawy z pacynkami – przeprowadzenie dialogu na zadany temat.
Kluczową kwestią i zadaniem terapii logopedycznej dzieci autystycznych z towarzyszącym sprzężeniem jest koncentracja na przezwyciężaniu trudności i problemów w porozumiewaniu się, a także na kształtowaniu poprawnego i właściwego odbioru niewerbalnych i werbalnych sygnałów komunikacyjnych.
Terapia logopedyczna ma na celu w głównej mierze: rozwijanie ekspresji mowy ( intonacja, mimika, kontakt wzrokowy, gestykulacja), uczenie dialogowania (inicjowania, podtrzymywania, naprzemienności dialogowania, kończenia dialogu),uczenie formułowania pytań, uczenie budowania komunikatów, rozumienia mowy, reagowanie na polecenia proste i złożone, różnicowanie stylu wypowiedzi (zależnie od odbiorcy, miejsca i tematu rozmowy, konwencji językowej),rozwijanie umiejętności mówienia o sobie, rozwijanie rozumienia wyrażeń metaforycznych (np.: przysłów czy zwrotów używanych potocznie, frazeologizmów),
kategoryzację informacji (rozróżnianie informacji ważnych od mniej istotnych),rozwijanie prozodycznych elementów mowy (rytm, tempo, akcent, intonacja),kształtowanie pojęć i kategoryzacja, ograniczenie stereotypowych wypowiedzi i zachowań.
W pracy logopedycznej dzieci i młodzieży z autyzmem korzystne jest stosowanie technik takich jak wizualizacja, która jest pomocna w polisensorycznym poznawaniu otoczenia, czy konkretyzacja – bazowanie na materiale znanym i rozumianym przez dziecko. W terapii logopedycznej istotny jest dobry kontakt między logopedą a dzieckiem oraz szeroka wiedza terapeuty na temat charakterystycznych zachowań autystycznych i ogólna znajomość tego zaburzenia.
W swojej praktyce logopedycznej w szkole specjalnej z dziećmi autystycznymi ze współistniejącą niepełnosprawnością zauważyłam, że istotną rolę w rozwoju mowy i komunikacji odgrywa obraz, symbol graficzny, ponieważ analizator wzrokowy i pamięć wzrokowa są zwykle silniejsze od innych funkcji. Obraz jest dla dzieci niepełnosprawnych często bardziej zrozumiały niż słowo, jest narzędziem opisującym świat (myślenie obrazami a nie słowami). Najczęściej stosowanymi systemami graficznymi w pracy nad komunikacją wykorzystywane są: fotografie przedmiotów, osób, miejsc, wszelkiego rodzaju obrazki piktogramy, napisy, rysunki, alfabet literowy, sylabowy, literowo-sylabowy, piktogramy, symbole PCS. Wymienione symbole mają za zadanie rozwijać komunikację niejęzykową, a także wspomagać proces rozwoju komunikacji językowej czyli mowy. Obrazy mogą być wykorzystywana w pracy logopedycznej z dzieckiem autystycznym i niepełnosprawnym intelektualnie na różne sposoby.
Zdjęcia dziecka oraz zdjęcia osób z najbliższego otoczenia dziecka mogą być wykorzystywane w różnych sytuacjach komunikacyjnych, np. podczas powitania, wykonywania poszczególnych czynności czy podczas zadawania pytań ( np.: kto chce dmuchać kolorowe piórka? , kto dziś rozpoczyna grę w słówka? ).
Symbole graficzne ważne są w celu rozwijania słownictwa podstawowego (przedmioty z najbliższego otoczenia, zabawki ,pokój, części garderoby, pokarmy itp.) oraz tworzenia struktury dnia, zabaw , gier , poszczególnych zajęć. Wprowadza to pewną przewidywalność w funkcjonowaniu dziecka, daje duże poczucie bezpieczeństwa dziecka, jest ono bardziej aktywne, uczy się przestrzegania odpowiednich reguł, wykazuje mniej zachowań agresywnych. Symbole powinny być dla dziecka na tyle atrakcyjne i znaczące, aby miało ono odpowiednio dużą motywację do porozumiewania się.
Ważnym elementem w terapii dzieci, które nie posługują się mową czynną są również tablice komunikacyjne do poszczególnych aktywności (zabaw, gier, zajęć, czynności samoobsługowych). Tablice komunikacyjne można stosować w połączeniu z komunikatorami mowy. Bardzo dobrze sprawdza się u dzieci autystycznych i niepełnosprawnych intelektualnie (w tym wypadku lekko) z dość dobrze zachowanym rozumieniem zastosowanie MÓWIKA – protezy mowy w postaci tabletu ze specjalnym oprogramowaniem komunikacyjnym). Atrakcyjną formą pracy jest wprowadzanie książek z symbolami, które pozwalają aktywnie czytać i rozumieć przeczytane informacje, zaś wprowadzane obrazy głosek są niezbędne do nauki poszczególnych dźwięków, a podpisy niezbędne są do budowania zdań i zadawania pytań. Symbole graficzne pomagają dziecku autystycznemu zwiększyć jego samodzielność i pomagają porządkować otaczający świat (czynią świat bardziej przewidywalny, dają możliwość komunikowania o swoich potrzebach, stanowią wizualizację celów, pomagają płynnie przechodzić przez poszczególne czynności, zwiększają liczbę osób, z którymi może się komunikować, stanowią rusztowanie dla mowy i stymulują do komunikacji. W przypadku stosowania komunikacji alternatywnej lub jej elementów niezbędne w niektórych przypadkach są również specjalistyczne akcesoria takie jak np.: wskaźniki na podczerwień, akcesoria typu GoTalk czy BigMac , by dziecko z bardziej nasilonymi zaburzeniami mogło również mieć szansę porozumienia z otoczeniem.
Głównym celem działań logopedycznych z tak niepełnosprawnymi dziećmi jest opracowanie takiego programu terapii lub systemu komunikacji, który pozwoli na jak najlepszy kontakt z otoczeniem, na wyrażanie swoich potrzeb społecznych i emocji. Ważne jest aby opracowany system komunikacji był stosowany nie tylko przez logopedę w gabinecie terapeutycznym, ale również przez inne osoby- nauczycieli, wychowawców, rodziców. Właściwą logoterapię poprzedza indywidualny program terapeutyczny opracowany na podstawie dostępnej dokumentacji medycznej, zaleceń poradni psychologiczno-pedagogicznej, szczegółowego wywiadu z rodzicami, opiekunami.
Bardzo ważne w terapii dzieci – uczniów szkoły specjalnej są zajęcia i terapie stymulujące ich całościowy rozwój np.: terapia integracji sensorycznej, terapia ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne, zajęcia muzykoterapii, zajęcia metodą Tomatisa, zajęcia z metody Dobrego Startu, terapia EEG biofeedback zajęcia dogoterapii, hipoterapii czy zajęcia na basenie, masaże.
Istotne w pracy logopedycznej i terapeutycznej z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie w różnych stopniach oraz zaburzeniami sprzężonymi, w tym z autyzmem jest gromadzenie, odpowiednich, atrakcyjnych i ciekawych pomocy i środków dydaktycznych, które są zgodne z indywidualnymi potrzebami i programami nauczania poszczególnych uczniów. Do ciekawszych środków dydaktycznych, z których korzystam należą materiały związane z terapią i korekcją poszczególnych zaburzeń artykulacyjnych, a także materiały tematyczne: „Warzywa i owoce”, „Moja rodzina”, „Zwierzęta”, „Pory roku”, „Kolory”, „Zawody” itp.. Do rozwijania sfery motorycznej narządów mowy i doskonalenia aparatu oddechowego zgromadziłam i wykonałam zestawy ćwiczeń wraz z ilustracjami, jasnymi poleceniami (zdjęcia tzw. „minek i buziek”, akcesoria do dmuchania). Do doskonalenia techniki czytania wykonałam plansze i suwaki mające na celu przybliżenie dzieciom zagadnień związanych z literami, sylabami, spółgłoskami, samogłoskami.
Dla uczniów z autyzmem i tych, które nie posługują się mową czynną opracowane zostały plany aktywności (samodzielność, usystematyzowany tok zajęć), tablice komunikacyjne z wykorzystaniem symboli zawartych w programie Boardmaker, plansze edukacyjne o zróżnicowanych fakturach i kształtach.
Współczesny postęp technologiczny sprzyja rozwojowi metod wspomagających pracę z dziećmi niepełnosprawnymi, w tym autystycznymi za pomocą nowoczesnych środków przekazu. Komputer i odpowiednie programy multimedialne są coraz powszechniejszymi elementami wyposażenia gabinetów logopedycznych w szkole specjalnej. Zastosowanie atrakcyjnych pomocy terapeutycznych sprzyja szybszemu opanowywaniu niewykształconych funkcji, korekcji sfer zaburzonych, a także dodatkowo motywuje i zachęca do pracy. Technologia komputerowa w pełni nie zastąpi tradycyjnej terapii logopedycznej, ale mądre i profesjonalne programy multimedialne przyczyniają się do zwiększenia efektywności procesu edukacyjno – terapeutycznego. Wśród wartościowych logopedycznych pakietów multimedialnych, z których również korzystam na co dzień na uwagę zasługują programy do diagnozy i terapii logopedycznej firmy Young Digital Planet (LOGO – gry, Mówiące Obrazki, pakiet Logopedia z aplikacją zarządzającą (aplikacja logopedy), internetowe zabawy logopedyczne (Logofigle, Superkid, Mimowa, Printoteka,zabawy edukacyjne ITO) . Dla dzieci niemówiących funkcjonują programy multimedialne, które mogą przygotować te dzieci do korzystania z komunikacji alternatywnej i wspomagającej oraz wpłynąć na poszerzanie ich słownictwa. Są to pakiety z serii „Wspomaganie rozwoju – Tosia i przyjaciele”, „Wspomaganie rozwoju- Z Tosią przez pory roku” wydane przez Young Digital Planet. Ćwiczenia zawarte w programach angażują do pracy narządy zmysłu, motorykę małą, rozwijają koordynację wzrokowo – ruchowo-słuchową. Program wpływa na rozwój komunikacji intencjonalnej, wpływa na podejmowanie samodzielnej aktywności, wzbogaca słownictwo, zachęca do wchodzenia w dialog werbalny i pozawerbalny, motywuje do komunikowania się, zawiera symbole pogrupowane tematycznie, zawiera litery, cyfry i symbole, które mogą być wykorzystane do tworzenia indywidualnych książek do komunikacji. Z własnego doświadczenia uważam, że jest to wartościowa pomoc logopedyczna w przypadku dzieci autystycznych, dzieci chętnie z niej korzystają.