Innowacja pedagogiczna "Podróże nieduże - cudze chwalicie, swego nie znacie"

SPIS TREŚCI

1. Wstęp........................................3
2. Założenia programu innowacji........................................ 5
3. Miejsce i zakres wdrażania działalności innowacyjnej....................................8
4. Rodzaj innowacji pedagogicznej........................................8
5. Termin realizacji innowacji........................................8
6. Dokumentacja przebiegu działań........................................9
7. Cele innowacji pedagogicznej p.t. „Podróże nieduże – poznajemy Mazowsze”
7.1 Cel główny........................................9
7.2 Cele szczegółowe........................................10
8. Kryteria sukcesu w odniesieniu do oczekiwanych efektów...............................11
9. Materiały i środki dydaktyczne wykorzystane do realizacji działań innowacyjnych..12
10. Współpraca........................................14
11. Harmonogram działań innowacyjnych........................................15
12. Współpraca z rodzicami........................................19
13. Metody i formy pracy z dzieckiem........................................20
14. Treści programowe innowacji pedagogicznej........................................22
15. Wycieczka, jako podstawowa forma realizacji programu innowacji.....................24
15.1 Obowiązki osób zaangażowanych w organizację wycieczek............26
15.2 Zasady organizacji wycieczek........................................27
16. Przewidywane efekty działań edukacyjnych........................................29
17. Ewaluacja działań innowacyjnych........................................35
18. Wnioski do dalszej pracy........................................35
19. Wykaz aktów prawnych........................................36
20. Bibliografia........................................37
21. Załączniki........................................38

WSTĘP

W całokształcie zadań pracy opiekuńczo-wychowawczo-dydaktycznej dzieci sześcioletnich zawierają się trzy podstawowe funkcje wychowania przedszkolnego, takie jak funkcja profilaktyczna, stymulująca i korekcyjno-kompensacyjna.
Zapobieganie nieprawidłowościom rozwoju dzieci, czyli szeroko pojęta profilaktyka polega na chronieniu wychowanków przed zagrożeniem fizycznym i psychicznym, czuwaniu nad ich prawidłowym rozwojem, bezpieczeństwem i zdrowiem. Dokładna weryfikacja warunków życia dziecka w domu rodzinnym, pozyskanie informacji o jego dotychczasowym rozwoju i historii życia poprzedzające przybycie do oddziału przedszkolnego są nauczycielowi konieczne do uchronienia dziecka przed ewentualnym niepowodzeniem, skorygowania negatywnych sposobów postępowania rodziców, zaplanowania działalności opiekuńczo-wychowawczo-dydaktycznej w celu uaktywnienia potencjalnych możliwości rozwojowych każdego dziecka.
Stymulacja rozwoju polega na takim planowaniu i organizowaniu działalności wychowawczej, w wyniku której nauczyciel przyczyni się do wyzwolenia aktywności wychowanków w zabawie, pracy i nauce oraz we wszystkich rodzajach aktywności dzieci w oddziale przedszkolnym i w domu rodzinnym.
Planując i organizując aktywności uwzględnione w programie innowacji pedagogicznej p.t.: „Podróże nieduże – poznajemy Mazowsze” należy dążyć do wyposażenia wychowanków w określony zasób wiadomości, umiejętności i sprawności z zakresu edukacji regionalnej i turystycznej, ucząc i utrwalając określone nawyki, sposoby zachowania i postępowania. Osiąganie przez dzieci coraz wyższego stopnia samodzielności i sprawności działania, myślenia, rozumowania będzie służyło bezpośrednio rozbudzeniu ich zainteresowań poznawczych i kształtowaniu pozytywnej motywacji zdobywania wiedzy, szczególnie w osiąganiu dojrzałości szkolnej.
Dojrzałość szkolna nie jest więc uwarunkowanym biologicznie etapem samorzutnego rozwoju, lecz składają się na nią różnorodne doświadczenia dziecka w sferze motorycznej, umysłowej, emocjonalnej i społecznej.
Wypracowanie u dzieci nawyków związanych z korzystaniem ze świeżego powietrza i słońca jest istotnym zakresem materiału programowego niniejszej innowacji pedagogicznej związanego z kształtowaniem przyzwyczajeń higieniczno-kulturalnych.
Powietrze to jeden z naturalnych czynników, który dla rozwoju dziecka ma bardzo duże znaczenie. Zadaniem wychowawczym jest zatem przyzwyczajanie dzieci do przebywania
na powietrzu bez względu na porę roku. Dlatego też założenie programowe innowacji pedagogicznej zawierają harmonogram wyjść, spacerów i wycieczek dydaktycznych wdrażających dzieci do higienicznego tryby życia, wyrabiających zamiłowanie do wycieczek, sportu, jako źródła zdrowia i radości. Wycieczki wynikają z treści programowych dotyczących poznania przez dziecko otaczającej rzeczywistości przyrodniczej, regionalnej i turystycznej oraz kształtowanie tą drogą postaw emocjonalnych i społeczno-moralnych.
Kształtowanie dziecięcej wiedzy, umiejętności i przekonań dotyczących przyrody ożywionej trzeba rozpocząć od bezpośredniego poznawania roślin i zwierząt, od stwarzania dzieciom okazji do gromadzenia osobistych doświadczeń.
Spacer, wycieczka, zabawy sportowe są wydarzeniami zwykle oczekiwanymi z radością, która podnieca, cieszy. Jej przebieg nie może zawieść oczekiwań dzieci, nie może sprawić im zawodu. Należy starać się, aby atmosfera w czasie trwania tych form pracy z dziećmi była radosna, dawała poczucie swobody i zadowolenia.
Organizację trzeba zaplanować, przewidzieć wszystkie sytuacje. Dzieci muszą być przygotowane, wyposażone w pewien zakres wiadomości, by zapewnione zostały przeżycia radosne o dużych walorach wychowawczych i zdrowotnych.
Dlatego plan aktywności zawartych w programie i harmonogramie innowacji został przygotowany ze szczegółowym doborem treści edukacji regionalnej i turystyki.

ZAŁOŻENIA PROGRAMU INNOWACJI

Przemyślana organizacja procesu wychowawczo-dydaktycznego będzie sprzyjała kształtowaniu pozytywnego nastawienia dzieci do otaczającego je świata oraz powstawaniu między nimi serdecznej i przyjacielskiej atmosfery. Nauczyciel będzie odwoływać
się do przeżyć wychowanków, ich doświadczeń, wiadomości i zainteresowań, jak również tworzyć sytuacje umożliwiające dzieciom poznawanie swoich możliwości.
Podejmowane działania ukierunkowane na dobro dziecka i jego rytmiczny rozwój wymagają systematyczności, dlatego też działania innowacji pedagogicznej zakładają następujące zadania wyznaczające kierunek pracy nauczyciela z dziećmi:
• stwarzanie warunków, w których dziecko będzie mogło rozwijać się zgodnie ze swoimi możliwościami i zdolnościami, z nastawieniem na rozbudzenie ciekawości poznawczej;
• kształtowanie postaw moralnych, poczucia sensu i wartości życia, tożsamości narodowej, wartości uniwersalnych i uczenie rozróżniania dobra od zła
• propagowanie wzorców, norm i zachowań społecznie akceptowanych
• organizowanie warunków edukacyjnych umożliwiających dzieciom prezentowanie swojej indywidualności, odnoszenie sukcesów i odczuwanie radości z podejmowanej aktywności (udział w zajęciach z zakresu omawianych tematów dotyczących poznawania regionu, turystyki, aktywność i poczucie sprawstwa podczas uczestnictwa w konkursach, quizach tematycznie związanych z założeniami innowacji pedagogicznej);
• podejmowanie współpracy z rodziną w celu ujednolicenia oddziaływań wychowawczych;
• przygotowanie dzieci do nauki w szkole i rozbudzanie zainteresowań rolą ucznia.

CHARAKTERYSTYKA INNOWACJI PEDAGOGICZNEJ

Zgodnie z §1 rozporządzenia innowacja pedagogiczna to nowatorskie rozwiązania programowe, organizacyjne lub metodyczne, mające na celu poprawę jakości przy szkoły. Warunki prowadzenia działalności innowacyjnej przez szkoły i placówki opisywane w rozporządzeniu to działania uwzględniające możliwość wprowadzania nowych rozwiązań programowych, organizacyjnych i metodycznych w zakresie działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej, a także odmiennych od powszechnie obowiązujących warunków działania i organizacji szkół i placówek.
Program innowacji przewiduje opanowanie przez dzieci określonych umiejętności wykraczających poza obszary podstawy programowej obejmującej pierwszy etap edukacji. Czas osiągania poszczególnych sprawności jest różny u każdego dziecka i zależy od jego możliwości rozwojowych. Innowacja pedagogiczna będzie realizowana w grupie dzieci pięcio- i sześcioletnich, uczęszczających do oddziału XI w Przedszkolu Publicznym nr 8, im. Króla Maciusia I w Radomiu.
Innowacyjność polegać będzie na wprowadzeniu nowoczesnych metod zabawowych twórczych z elementami eksperymentowania, badania, odkrywania, obserwowania, doświadczania i przeżywania. Nauczyciel będzie pełnił rolę moderatora, kierującego aktywnością dziecięcą, zaspokajającego ich naturalne potrzeby poznawcze, ciekawość. Będzie tworzyć sprzyjające warunki wspólnej i zgodnej twórczej zabawy oraz warunki do nauki przez odkrywanie, doświadczanie oraz przeżywanie dla wszystkich dzieci o zróżnicowanych możliwościach fizycznych i intelektualnych. Działania innowacyjne realizowane będą w czasie zalecanym w podstawie programowej wychowania przedszkolnego – „dwie piąte czasu nauczyciel może dowolnie zagospodarować”. W naszym oddziale ten czas będzie wykorzystany na wdrożenie działań innowacyjnych.
Realizacja założeń innowacji pedagogicznej przyczyni się do zaspokojenia potrzeby ruchu dzieci poprzez aktywny udział w wycieczkach turystycznych zaplanowanych na rok szkolny 2016/2017 i uwzględnionych w harmonogramie innowacji. Poza tym zachęci dzieci do badania i poznawania właściwości przedmiotów i zjawisk przyrodniczych. Założeniem programu innowacji pedagogicznej jest organizowanie pobytu w przedszkolu w taki sposób, aby dziecko spontanicznie podejmowało zabawy w czasie wolnym, jak również chętnie uczestniczyło
w zabawach kierowanych przez nauczyciela.
Planując realizację programu uwzględniono konieczność dostosowania zadań i zajęć
do potrzeb i zainteresowań dzieci. Podczas przekazywania i utrwalania treści nauczyciel będzie odwoływać się do ich przeżyć, doświadczeń i dotychczasowych wiadomości. Stworzenie serdecznej, przyjacielskiej atmosfery, zachęci dzieci do podejmowania działań i ułatwi kształtowanie pozytywnego nastawienia do świata. Przyswajanie przez dzieci nowych zagadnień najskuteczniej odbywa się poprzez pokazywanie i ukazanie tego, co mogą zobaczyć i przeżyć. Łatwemu zrozumieniu zagadnienia sprzyja właśnie organizowanie wycieczek, zabaw tematycznych i wykorzystywanie utworów literackich oddziałujących na wyobraźnię. Każdemu poznawaniu będzie towarzyszyła zasada – od najbliższego do najdalszego poznawania, od wykonywania czynności prostych do czynności bardziej złożonych, czyli zasada stopniowania trudności.
W odbieraniu bodźców płynących z otoczenia u dziecka w wieku 6 lat zaczyna dominować narząd wzroku. Dziecko trafnie rozpoznaje podstawowe barwy, nabywa zdolności rozróżniania odcieni. Polepsza się także ostrość wzroku, która umożliwia rozróżnianie przedmiotów bogatych w szczegóły.
Dlatego też wiek 5, 6 lat jest optymalnym do rozpoczęcia przygody z poznawaniem regionu bliższego i dalszego w formie wycieczek edukacyjnych i przyrodniczych.
Należy pamiętać o tym, że dziecko najlepiej poznaje, trwale zapamiętuje i zdobywa doświadczenia wtedy, kiedy może obserwować, bezpośrednio działać – badać rzeczy i zjawiska wszystkimi zmysłami, operować i manipulować przedmiotami.
Nauczyciel, pracując zgodnie z programem, obejmuje całościowo oddziaływania wychowawczo-dydaktyczne i tworzy warunki do odkrywania i nabywania przez dzieci wiedzy o świecie społecznym i przyrodniczym. Dostarcza wychowankom nowych przeżyć estetycznych, umożliwia działalność plastyczno-techniczną, daje szansę na rozwijanie wyobraźni i kreatywności, uczy pozytywnych zachowań wobec poznawanej rzeczywistości, wobec kolegów i dorosłych.

MIEJSCE I ZAKRES
WDRAŻANIA DZIAŁALNOŚCI INNOWACYJNEJ

Przedszkole
Radom

Przedszkole posiada odpowiednie warunki organizacyjne, kadrowe
oraz zaplecze dydaktyczne niezbędne do realizacji planowanych działań innowacyjnych.
Innowacja nie wymaga zwiększonych nakładów finansowych. Wycieczki organizowane będą ze środków finansowych Rady Rodziców.
Nauczyciele uczestniczący w działaniach innowacyjnych przystąpili do ich realizacji dobrowolnie.
Innowacja pedagogiczna będzie wdrażana w oddziale XI dzieci 5 i 6-letnich w roku szkolnym 2016/2017.

Nauczycielki realizujące założenia programu:
• Marta Komsta

RODZAJ INNOWACJI
Innowacja pedagogiczna organizacyjno-metodyczna.

TERMIN REALIZACJI INNOWACJI

Działania innowacyjne prowadzone będą, co najmniej jeden raz w miesiącu od grudnia
2016 r. do czerwca 2017 r..
W przypadku dużego zainteresowania przewiduje się kontynuowanie w kolejnych latach z uwzględnieniem modyfikacji według potrzeb i możliwości indywidualnych dzieci.

DOKUMENTACJA PRZEBIEGU DZIAŁAŃ INNOWACYJNYCH

Przebieg realizacji działań innowacyjnych będzie uwzględniany w miesięcznych planach pracy, dokumentowany w formie zapisów w dzienniku zajęć oddziału XI. Poza tym będzie zawarty w sprawozdaniach przedstawianych Radzie Pedagogicznej podczas podsumowania działalności oddziału w roku szkolnym 2016/2017, gdzie zostanie dokonana ocena realizacji założeń innowacji.
Planowane formy dokumentowania działalności turystycznej dzieci:
• zamieszczanie fotografii na stronie internetowej przedszkola
• zamieszczanie fotografii w zasobach poczty elektronicznej oddziału XI
• zamieszczanie filmów z udziałem dzieci w zasobach poczty elektronicznej oddziału XI
• zorganizowanie kącika turystycznego w sali oddziału XI
• organizowanie cyklicznych fotoreportaży z przebiegu wypraw plenerowych
– ekspozycja w holu przedszkola
• prezentowanie wytworów dzieci na bazie doświadczeń zdobytych w bezpośrednim wielozmysłowym poznaniu regionu Mazowsza

CELE GŁÓWNE INNOWACJI

• budowanie poczucia przynależności narodowej oraz do własnej miejscowości
• budowanie poczucia przynależności regionalnej
• przybliżanie historii i tradycji regionu Mazowsza
• stwarzanie okazji do uczestniczenia w wydarzeniach o charakterze kulturalnym oraz dzielenia się wrażeniami na ich temat
• rozwijanie inteligencji emocjonalnej dziecka w kontekście nawiązywania i podtrzymywania relacji z innymi
• doskonalenie umiejętności skutecznego komunikowania się z otoczeniem za pośrednictwem dostępnych metod komunikacji zgodnych z potrzebami i możliwościami dziecka
(w szczególności dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, które nie komunikują się werbalnie lub mają problemy)
• motywowanie do aktywności fizycznej
• wdrażanie do dbałości o bezpieczeństwo swoje i innych oraz do bycia odpowiedzialnym
za własne postępowanie
• rozwijanie poczucia estetyki i wrażliwości na piękno sztuki
• kształtowanie postaw proekologicznych
• doskonalenie umiejętności dekodowania informacji zapisanych za pomocą umownych znaków i symboli dostosowanych do potrzeb i możliwości dziecka
• ukazanie alternatywnych sposobów spędzania wolnego czasu

CELE SZCZEGÓŁOWE INNOWACJI

DZIECKO:
• wie, że mieszka w Polsce w regionie Mazowsza
• gromadzi informacje na temat Polski:
 słucha ciekawostek, ogląda zdjęcia, ilustracje, foldery, mapy, filmu edukacyjne sprzyjające poznawaniu charakterystycznych cech Mazowsza – krainy geograficzne, zabytki, budowle, pomniki, wybitne postaci
• zna wybrane fakty z historii Polski (legendy, ważne postaci, znaczące wydarzenia –
w szczególności związane ze świętami państwowymi)
• uczestniczy w sytuacjach dających możliwość bezpośredniego poznania Polski, swojej miejscowości oraz regionu:
 bierze udział w wycieczkach do wybranych miejsc, spacerach po okolicy, dostrzega piękno poznanych okolic, nazywa charakterystyczne cechy, poznaje tradycje i zwyczaje Mazowsza, gromadzi informacje na temat swojej miejscowości i regionu, dostrzega zmiany zachodzące w najbliższym otoczeniu, zna wybrane fakty z historii swojej miejscowości, rozpoznaje elementy charakterystyczne (herb, obiekty, zabytki, okoliczne miejsca, instytucje
• rozpoznaje stroje ludowe, przyśpiewki oraz wytwory sztuki ludowej
• podejmuje działania związane z kultywowaniem typowych dla regionu zwyczajów, obrzędów i tradycji
• dostosowuje (na miarę swoich możliwości) ubiór do warunków pogodowych
• dostosowuje na miarę swoich możliwości sposób ruchu, ustawień ciała do warunków
w przestrzeni i określonych poleceń (zatrzymuje się, ustawia w parach, szeregu)
• zgłasza nauczycielkom wszelkie zauważone zagrożenia
• przestrzega ustalonych zasad bezpieczeństwa komunikacyjnego
• przestrzega zasad właściwego zachowania się w trakcie koncertów, pobytu w muzeum, na wycieczkach
• aktywnie uczestniczy w odbiorze sztuki (wystawy, plenery, zwiedzanie zabytków, koncerty)
• prezentuje postawy proekologiczne
• rozumie, że symbole i umowne znaki graficzne mogą nieść treść informacyjną (WC, wyjście ewakuacyjne, znaki drogowe, uproszczone rysunki, napisy)

KRYTERIA SUKCESU W ODNIESIENIU
DO OCZEKIWANYCH EFEKTÓW INNOWACJI

1. Przyrost kompetencji poznawczych dzieci , poziom ich umiejętności z uwzględnieniem indywidualnych możliwości jest analizowany przez nauczycielki. Wnioski z przeprowadzonych analiz i obserwacji są wdrażane.
2. Rodzice aktywnie włączają się w realizację procesu edukacyjnego dzieci.
3. Dzieci chętnie podejmują aktywności wynikające z założeń innowacji pedagogicznej, współpracują w grupach i zespołach.
4. Dzieci posiadają duże umiejętności w efekcie włączenia do procesu edukacyjnego.
5. Nauczycielki poszerzają i doskonalą swój warsztat pracy opiekuńczo-wychowawczo-dydaktyczny.
6. Przedszkole promuje sukcesy osiągane przez dzieci w środowisku lokalnym.

MATERIAŁY I ŚRODKI DYDAKTYCZNE WYKORZYTANE
DO REALIZACJI DZIAŁAŃ INNOWACYJNYCH

W celu uzyskania wymiernych efektów w procesie wdrażania działań innowacyjnych niezbędne jest pozyskanie materiałów i środków dydaktycznych. Ich przeznaczeniem będzie stymulowanie procesu poznawczego dzieci i rodziców, a także nauczycieli biorących udział w realizacji programu innowacji.
W związku z powyższym planujemy wykorzystać następujące środki i pomoce dydaktyczne:
• mini przewodniki wydane przez Samorząd Województwa Mazowieckiego
w Warszawie takie, jak:
 „Z rodziną przez Mazowsze”
 „Mazowsze wschodnie – kultura i zabytki”
 „Mazowsze zachodnie – kultura i zabytki”
 „Specjały kuchni mazowieckiej dla smakoszy”
 „Mazowsze – turystyka rowerowa”
 „Mazowsze – turystyka weekendowa. Poznaj piękno mazowieckiej przyrody i architektury”
 „Pilica, przewodnik kajakowy”
 „Katalog instytucji kultury”
 „Mazowsze – turystyka piesza”
• „Polska – 25 lat wolności”, mapa obrazkowa dla każdego dziecka
• „Kolorowy portret miasta Warszawa” – publikacja zawierająca interesujące karty pracy dla dzieci
• mapy regionu Mazowsza
• elementy odblaskowe pozyskane od przedstawicieli Komendy Wojewódzkiej Policji w Radomiu podczas spotkania z Policjantami w przedszkolu
• kamizelki odblaskowe wykorzystane do pieszych wędrówek oraz wycieczek zorganizowanych
• urządzenia multimedialne wykorzystane na zajęciach z dziećmi
• scenariusze zajęć, karty pracy opracowane na potrzeby działalności innowacyjnej
• rozbudowana apteczka pierwszej pomocy w plecaku ułatwiająca udzielanie pierwszej pomocy. Apteczka jest doskonałym zabezpieczeniem dla wybierających się na wycieczkę.
• identyfikatory personalne zawierające imię, nazwisko dziecka, numer telefonu nauczyciela oraz rodzica, logo przedszkola (dla każdego dziecka – w formie zawieszek)
• Aplikacje mobilne – przekazanie informacji o aplikacji rodzicom dzieci
 „Z rodziną przez Mazowsze” – przekazanie informacji o aplikacji rodzicom dzieci
 „Dziedzictwo Mazowsza”
 „Szlaki turystyczne Mazowsza” – PTTK

Materiały dydaktyczne, w tym mini przewodniki będą dostępne w kąciku turystycznym zorganizowanym w sali oddziału XI, jako informacje zachęcające rodziców i dzieci do odwiedzania i zwiedzania regionu Mazowsza.

WSPÓŁPRACA

1. Policja
2. Państwowa Straż Pożarna
3. Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie:
• Departament Kultury, Promocji i Turystyki,
• Delegatura w Radomiu,
• Wydział Marketingu Terytorialnego, do którego należy między innymi realizowanie projektu promocyjnego pn. „Paszport Turystyczny Mazowsza” (realizacja założeń innowacji obejmuje udział dzieci w tym projekcie).
4. Urząd Miejski w Radomiu:
• Informacje i atrakcje turystyczne Radomia i okolic.
5. Fundacje i organizacje działające na rzecz bezpieczeństwa w ruchu drogowym oraz na rzecz dzieci takie, jak:
• „Dzieci Niczyje”,
• „Dobry Duszek”,
• „Synapsis”,
• „Karuzela”,
• „Nadzieja” – Fundacja Doroty Stalińskiej.
6. Współpraca z rodzicami reprezentującymi interesujące zawody (policja, lekarz, pilot wycieczek, informatyk, instruktor w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy m.in.).
7. Nawiązanie współpracy ze stacją radiową „Radio Vox” FM Radom (koncesja lokalna) Radom – 96,9 MHz w celu zorganizowania wywiadów z dziećmi po realizacji programu edukacji regionalno-turystycznej innowacji pedagogicznej pt. „Podróże nieduże”.
8. Konsultacje z Poradnią Psychologiczno-pedagogiczną w Radomiu dotyczące specyfiki działań z dzieckiem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Ścisła współpraca z rodzicami.
9. Środowisko lokalne – promowanie przedszkola oraz działalności dzieci.
10. „Kogis” – portal turystyki dziecięcej.

HARMONOGRAM DZIAŁAŃ INNOWACYJNYCH
NA ROK SZKOLNY 2016/2017

MIEJSCE I RODZAJ AKTYWNOŚCI AKTYWNOŚCI UWAGI
Wrzesień 2016 r. Przedszkole Publiczne nr 8 – spotkania z przedstawicielami Policji • wdrażanie do przestrzegania zasad bezpiecznego zachowania w trakcie zabaw i sytuacji zadaniowych (wycieczek)
• wdrażanie do dbałości o bezpieczeństwo swoje i innych
• nauka numerów alarmowych
• bezpieczeństwo komunikacyjne
• zagrożenia ze świata ludzi, roślin i zwierząt
• zachowanie w sytuacji zagrożenia
Październik 2016 r. Przedszkole Publiczne nr 8 – spotkanie ze specjalistą BHP oraz licencjonowanym pilotem wycieczek krajoznawczych. Poznanie zasad bezpieczeństwa.

• samodzielność i nawyki BHP
• dbałość o ład i bezpieczeństwo w otoczeniu
• wdrażanie do umiejętnego korzystania
z zasobów apteczki medycznej
• umiejętność samodzielnego opatrywania urazów na miarę możliwości dziecka
• „Napo” – unikanie niebezpiecznych substancji
• zachowanie w sytuacji zagrożenia

Mleczków, „AleHeca” – wycieczka do zagrody edukacyjnej

• kontakty i postawy społeczne
• rozwijanie samowiedzy
• skuteczność komunikowania się
• przewidywanie efektów działań
• łączenie przyczyny ze skutkiem
• zachowanie prozdrowotne
• sprawność ciała
• zagrożenia ze strony zwierząt
• twórczość plastyczno-konstrukcyjna
• obserwacje pogody
• ochrona przyrody
Koncert muzyczny Radomskiej Orkiestry Kameralnej (Sala Koncertowa) • kontakty i postawy społeczne
• emocje i uczucia
• skuteczne komunikowanie się
• poprawność mówienia
• bezpieczeństwo komunikacyjne
• udział w imprezach kulturalnych w charakterze widza
• kształtowanie wrażliwości słuchowej
• rozwijanie słuchu muzycznego
• rozbudzanie zainteresowania grą na instrumentach
• twórczość dziecięca – rozwijanie twórczej aktywności muzycznej
• kraj – poznawanie instytucji kulturalnych najbliższego regionu
Listopad 2016 r. Muzeum Wsi Radomskiej – „Kolbergowe bajanie” – bajki według Oskara Kolberga, lekcje muzealne upowszechniające wiedzę o Radomskiem. Świat baśni naszych pradziadków.

• emocje i uczucia
• skuteczność komunikowania się
• poprawność mówienia
• udział w imprezach kulturalnych w charakterze widza i słuchacza
• słuchanie
• twórczość plastyczno-konstrukcyjna
• majsterkowanie
• zainteresowanie literaturą
• analiza i synteza dźwięków mowy
• region
• poznawanie słownictwa w zabawie
• poznawanie tradycji i kultury regionu mazowieckiego
Muzeum Jacka Malczewskiego w Radomiu. Wystawy – ekspozycje przyrodnicze. • kontakty i postawy społeczne
• samoświadomość
• samodzielność
• dbałość o ład i porządek w otoczeniu
• poprawność mówienia
• łączenie przyczyny ze skutkiem
• klasyfikowanie obiektów i formułowanie uogólnień
• bezpieczeństwo komunikacyjne
• uwrażliwienie na sztukę
• świat roślin, zwierząt
• ochrona przyrody
• percepcja wzrokowa
Grudzień 2016 r. Muzeum Wsi Radomskiej – „Legenda o świętym Mikołaju” – lekcja muzealna, spotkanie z Mikołajem.

• kontakty i postawy społeczne
• poprawność mówienia
• bezpieczeństwo komunikacyjne
• percepcja wzrokowa
• poznawanie tradycji i kultury regionu mazowieckiego
• rozwijanie samowiedzy
• motywowanie do działań na rzecz grupy
• doskonalenie mowy w zakresie artykulacyjnym
Muzeum Wsi Radomskiej – „Wigilia i Boże Narodzenie” – lekcja muzealna, zwyczaje, obrzędy i tradycje świąteczne. • wzmacnianie więzi emocjonalnej z rodziną
• budzenie zainteresowań tradycjami rodzinnymi
• budowanie poczucia tożsamości grupowej
• motywowanie do prostych działań słowotwórczych
Styczeń 2017 r. Centrum Nauki Kopernik – wycieczka.
Zwiedzanie „Przestrzeni Galerii Bzz”, „Majsterni”, „Teatr robotyczny”, Planetarium Kopernika.

• przewidywanie efektów działań
• łączenie przyczyny ze skutkiem
• organizowanie sytuacji sprzyjających rozwijaniu myślenia przyczynowo-skutkowego
• klasyfikowanie obiektów
• formułowanie uogólnień
• działalność konstrukcyjno-techniczna i majsterkowanie
• świat techniki W poniedziałki nieczynne
Przedszkole Publiczne nr 8 – spotkanie ze specjalistą BHP. Zabawy badawcze, eksperymenty, wiadomości z zakresu bezpieczeństwa.
• wdrażanie do przestrzegania zasad bezpiecznego zachowania w trakcie zabaw i sytuacji zadaniowych (wycieczek)
• wdrażanie do dbałości o bezpieczeństwo swoje i innych
• samodzielność i nawyki BHP
• dbałość o ład i bezpieczeństwo w otoczeniu
• wdrażanie do umiejętnego korzystania z zasobów apteczki medycznej
• umiejętność samodzielnego opatrywania urazów na miarę możliwości dziecka
• „Napo” – unikanie niebezpiecznych substancji
• zachowanie w sytuacji zagrożenia Rezerwacja dwa tygodnie wcześniej
Luty 2017 r. Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu. Zamek w parku na wyspie otoczonej fosą.

Muzeum Jacka Malczewskiego – lekcje muzealne, warsztaty dla dzieci młodszych. • kształtowanie wrażliwości słuchowej
• rozwijanie słuchu muzycznego
• rozbudzanie zainteresowania grą na instrumentach
• ruch przy muzyce
• rozwijanie twórczej aktywności muzycznej

Marzec 2017 r. Stajnia „Krzewień”. Zwiedzanie żeremi bobrów. Kontakt ze zwierzętami.

• kształtowanie postaw proekologicznych
• uświadamianie roli przyrody w życiu człowieka
• poznawanie warunków i tryby życia wybranych zwierząt

Kancelaria Prezesa Rady Ministrów w Warszawie – realizacja Projektu Kulturalnego i Edukacyjnego, Warszawa – wycieczka, zwiedzanie.

• kontakty i postawy społeczne
• samoświadomość
• bezpieczeństwo komunikacyjne
• percepcja wzrokowa
• rozumienie symboli
• region
• kraj
Pn, śr, pt.
1200-1600
Muzeum Wsi Radomskiej – „Powitanie wiosny”, lekcja muzealna, spacer z Marzanną. Topienie kukły w Radomskiem.
„AleHeca” – edukacyjna farma rozrywki. Dzień Kobiet. • przewidywanie efektów działań
• łączenie przyczyny ze skutkiem
• zachowania prozdrowotne
• sprawność ciała
• bezpieczne zachowania w zabawach i sytuacjach zadaniowych
Kwiecień 2017 r. Muzeum Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli – wycieczka.
Dom rodzinny Fryderyka Chopina oraz park w Żelazowej Woli.

• wprowadzenie dzieci w świat wartości estetycznych i rozwijanie umiejętności wypowiadania się poprzez muzykę, taniec, śpiew, małe formy teatralne oraz sztuki Wstęp wolny w środy
Lekcja wyjazdowa – zaproszenie przedstawicieli Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie do przedszkola

Prezentacja muzyczna. Koncert fortepianowy w wykonaniu Zuzi Świątek (sala rytmiczna Przedszkola Publicznego nr 8) • kształtowanie wrażliwości słuchowej
• rozwijanie słuchu muzycznego
• rozbudzanie zainteresowania grą na instrumentach
• ruch przy muzyce
• rozwijanie twórczej aktywności muzycznej
Maj 2017 r. Czarnolas – Muzeum Jana Kochanowskiego. Zwiedzanie muzeum z przewodnikiem oraz ogrodu dendrologicznego. Wyprawa przyrodnicza w Czarnolesie.

Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie

„Poznajemy Radom” – wycieczka.
• kształtowanie postaw proekologicznych
• uświadamianie roli przyrody w życiu człowieka
• wdrażanie do przestrzegania zasad bezpiecznego zachowania w trakcie zabaw i sytuacji zadaniowych (wycieczek)
• wdrażanie do dbałości o bezpieczeństwo swoje i innych
• świat techniki
• budowanie poczucia przynależności do własnej miejscowości
• właściwe zachowanie w miejscach publicznych

Czerwiec 2017 r. Wycieczka całodniowa z okazji Dnia Dziecka.

Nadleśnictwo Kozienice – uroczysko leśne „Królewskie źródła”. Ścieżka edukacji leśnej, Wycieczka, grill, piknik rodzinny. Gry i zabawy na świeżym powietrzu. (Dzień Rodziny). Pożegnanie przedszkola.
• kształtowanie postaw proekologicznych
• uświadamianie roli przyrody w życiu człowieka
• wdrażanie do przestrzegania zasad bezpiecznego zachowania w trakcie zabaw
• i sytuacji zadaniowych (wycieczek)
• wdrażanie do dbałości o bezpieczeństwo swoje i innych
• kontakty i postawy społeczne
• samoświadomość
• bezpieczeństwo komunikacyjne
• percepcja wzrokowa
• wzmacnianie więzi emocjonalnej z rodziną
• budowanie poczucia tożsamości grupowej

Pisemna zgoda Nadleśnictwa Kozienice
Tabela 1 Harmonogram wycieczek zorganizowanych w roku szkolnym 2016/2017
Wrzesień, Październik i Listopad 2016 r. – pilotaż innowacji pedagogicznej. Spotkania z Policją, przedstawicielem BHP, wdrażania do zachowania bezpieczeństwa własnego i innych. Spotkanie z licencjonowanym pilotem wycieczek turystycznych.

WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI

W innowacji szczególną uwagę zwrócono na rozwój twórczej aktywności dziecka, rozwijanie talentów organizatorskich, kształtowanie emocjonalnego związku z regionem i krajem. Osiągnięcie takich postaw byłoby niemożliwe bez bezpośrednich i aktywnych kontaktów z rodzicami. Współpraca rodziców z nauczycielami powinna przejawiać się w następujących działaniach:
• wspólne zaplanowanie wycieczek z dokładnym omówieniem celu
• pomoc w organizowaniu wyjść i wycieczek
• współudział w organizowaniu różnorodnych aktywności
• zapewnienie pomocy rodziców w upowszechnianiu osiągnięć i prac uczniów związanych z edukacją regionalną
• doraźna pomoc w realizacji zadań innowacji, m.in. przygotowanie tradycyjnych potraw Mazowsza
• pozyskiwanie środków finansowych potrzebnych do realizacji innowacji
(koszty własne, darowizny sponsorów)
• obecności na wyznaczonych spotkaniach grupowych, uroczystości, zajęciach otwartych
• obecność na spotkaniach indywidualnych w ramach porad i konsultacji z rodzicami (dyżury pedagogiczne)
• włączanie i angażowanie rodziców do życia grupy i przedszkola
• angażowanie rodziców do opieki w czasie wycieczek zorganizowanych
• nawiązywanie współpracy z rodzicami – przedstawicielami ciekawych zawodów
• inicjowanie sytuacji ułatwiających dzielenie się swoimi pasjami, zawodami
• zachęcanie do zgłaszania propozycji warsztatów, zajęć, wycieczek
• współpraca z rodzicami i specjalistami w celu udzielania dzieciom pomocy psychologiczno-pedagogicznej (dzieci ze specyficznymi trudnościami oraz zdolne)
• informowanie i pedagogizacja rodziców
• organizowanie zabaw, konkursów i przedsięwzięć angażujących dzieci i bliskich do współpracy
• współpraca z rodzicami w celu ujednolicenia oddziaływań wychowawczych
• generowanie informacji pozyskanych od rodziców poprzez analizę ankiet

METODY I FORMY PRACY Z DZIECKIEM

W każdej grupie dzieci, w tym sześciolatków, jest tyle osobowości i charakterów, ile osób. Dlatego priorytetem jest dostosowanie metod aktywności do każdego dziecka. Nauczyciel powinien wspierać wychowanka w indywidualnym rozwoju, wskazywać, w jakim kierunku rozwój ten winien zmierzać. W tym celu działania edukacyjne powinny być skierowane na wykorzystywanie i wskazywanie różnorodnych metod w pracy opiekuńczo-wychowawczo-dydaktycznej. Dobór metod należy ukierunkować na dziecko, skupiając się na jego prawidłowemu i wszechstronnemu rozwojowi.
Dobór metod pracy z dzieckiem zależy od jego indywidualnych możliwości oraz od tego, na jakich umiejętnościach nauczyciel chce się w danym momencie skoncentrować. Najlepszymi metodami są te, które aktywizują i motywują dziecko, służą wspomaganiu jego wszechstronnego rozwoju, rozbudzają jego aktywność twórczą, zapewniają pozytywną motywację do podejmowania zadań oraz umożliwiają praktyczne zastosowanie zdobytej wiedzy.
W przypadku realizacji założeń innowacji pedagogicznej p.t.: „Podróże nieduże – poznajemy Mazowsze” działalność skierowana na dziecko obejmuje nauczanie wielozmysłowe, czyli indywidualizację procesu nauczania. Opracowując program innowacji założono, że główną formą aktywności dzieci pięcioletnich i sześcioletnich jest w dalszym ciągu zabawa. Dlatego działania z zakresu edukacji regionalnej i turystyki posiadają formę zabawy, podczas której wychowankowie będą aktywnie przetwarzać wiadomości i zdobywać nowe doświadczenia. Kierowane do dzieci informacje są odbierane za pomocą trzech podstawowych kanałów sensorycznych takich, jak kanał wzrokowy, słuchowy i kinestetyczny. Dlatego działalność opiekuńczo-wychowawczo-dydaktyczna uwzględniająca predyspozycje percepcyjne polega na angażowaniu w proces nauczania wszystkich zmysłów.
Aby osiągnąć wytyczony cel nauczyciel może stosować różne metody, jako sposoby postępowania wywierające wpływ na aktywność dzieci. Wśród metod oddziaływania wychowawczego wyróżnia się metody bezpośrednie i pośrednie, które mogą być stosowane zarówno indywidualnie, jak i grupowo.
W realizacji założeń przedsięwzięcia edukacyjnego z zakresu poznawania regionu i aktywnej turystyki zastosowane zostaną grupy metod pośrednich, które wpłyną na podświadomość dziecka w czynnym uczestniczeniu w procesie wychowania:
• metoda modelowania odnosząca największy skutek, kiedy stosowana jest u dzieci przedszkolnych. Polega ona na umożliwieniu obserwacji zachowań innych, co prowadzi do naśladowania określonych i pozytywnych postaw i ról społecznych, przyswajaniu sobie prezentowanych wzorców w sposób nieświadomy
• metoda zadaniowa opierająca się na stwarzaniu celowych sytuacji do podejmowania konkretnych zadań, wymagających od dziecka zaangażowania i samodzielnego ich wykonania
• metoda organizowania działalności zespołowej odnosząca się do współdziałania w grupie rówieśniczej, co sprzyja zmianom zachowań i postaw poprzez bycie i działanie z innymi
Poza tym wykorzystane zostaną następujące metody:
• podające, których zadaniem jest przekazywanie wiedzy w sposób usystematyzowany (opowiadanie, rozmowa, opis, wyjaśnienia)
• praktyczne, oparte na działaniu, służące odtwarzaniu i utrwalaniu czynności
(pokaz, ćwiczenia, prowadzenie doświadczeń, metody projektowania)
• problemowe, wywołujące aktywność poznawczą, pomagające w zdobywaniu nowych wiadomości w toku omawiania problemów, rozwiązywania przez dziecko zadań według własnego pomysłu, samodzielnego poszukiwania rozwiązań. Należą do nich metody sytuacyjne, burza mózgów, gry dydaktyczne
Metody nauczania to sposoby ułatwiające dzieciom opanowanie wiedzy, uczące umiejętności posługiwania się tą wiedzą w praktyce, służące rozwijaniu zdolności
oraz zainteresowań poznawczych.
Warunkiem spełnienia zamierzeń wychowania i nauczania jest odpowiedni dobór form organizacyjnych pracy z dziećmi. Formy organizacyjne odpowiadają sytuacjom naturalnym i celowo planowanym, powtarzającym się w rozkładzie dnia pracy w przedszkolu. Służą skutecznej realizacji celów i zadań podjętych przez nauczyciela.

Wśród form zaplanowanych w realizacji działań zawartych w programie innowacji wyróżnione zostały następujące:
• indywidualna
• zespołowa
• z całą grupą

Dobierając metody brano pod uwagę, że wśród wychowanków są zarówno dzieci zdolne, jak i dzieci, które mają trudności w przyswajaniu wiedzy. Wykorzystanie metod rozbudzających zainteresowanie, dostarczających przeżyć, oraz właściwe dostosowanie form do potrzeb i możliwości dzieci pozwolą na odniesienie przez nie indywidualnego sukcesu w procesie realizacji aktywności uwzględnionych w harmonogramie działań innowacji.

TREŚCI PROGRAMOWE INNOWACJI PEDAGOGICZNEJ

Odpowiednie przedstawienie nowych treści zaciekawia dziecko i pobudza je do działania. Sprawia, że to, co wydawało mu się trudne, okazuje się możliwe do wykonania, a nawet zupełnie proste. Należy rozróżnić sposoby, które zostaną wykorzystane, zapoznając dzieci z nowym zagadnieniem poprzez oddziaływanie na jego wyobraźnię, zmysły, pobudzanie procesów poznawczych (m.in. wycieczki) i te, które posłużą utrwaleniu zdobytych umiejętności i wiadomości (m.in. zabawy dydaktyczne, zagadki, inscenizacje). Aby urozmaicić możliwość realizacji zaplanowanych celów odpowiednio zorganizowany i wyposażony zostanie kącik turystyczny.
Treści zawarte w programie, a także ich układ i wskazówki dotyczące organizacji pracy z dziećmi, zapewniają realizację głównych celów wychowania przedszkolnego oraz celów wynikających z podstawy programowej i założeń programu innowacji pedagogicznej z zakresu edukacji regionalnej i turystycznej pt. „Podróże nieduże...”
Szczególną uwagę zwrócono na treści programowe wynikające z obszarów podstawy programowej, które bezpośrednio dotyczą aktywności zawartych w programie innowacji i wskazują na osiąganie poziomu osiągnięć edukacyjnych dziecka 6-letniego. Są to między innymi:
1. Kształtowanie umiejętności społecznych dzieci – samoświadomość, kontakty i postawy społeczne, emocje i uczucia.
2. Kształtowanie czynności samoobsługowych, nawyków kulturalnych i higienicznych – samodzielność i nawyki higieniczne, kultura spożywania posiłków, dbałość o ład
i porządek w otoczeniu.
3. Wspomaganie rozwoju mowy – skuteczność komunikowania się, poprawność mówienia.
4. Wspieranie dzieci w rozwijaniu czynności intelektualnych – przewidywanie efektów działań i łączenie przyczyny ze skutkiem.
5. Wychowanie zdrowotne – zachowania prozdrowotne, sprawność ciała.
6. Wdrażanie dzieci do dbałości o bezpieczeństwo własne oraz innych – bezpieczeństwo komunikacyjne, zagrożenia ze świata ludzi, zwierząt i roślin., zachowanie w sytuacji zagrożenia.
7. Wychowanie przez sztukę – udział w imprezach kulturalnych w charakterze widza.
8. Wychowanie przez sztukę – uwrażliwianie na sztukę, twórczość plastyczno-konstrukcyjna.
9. Wspomaganie rozwoju intelektualnego – świat techniki.
10. Pomaganie w rozumieniu zjawisk atmosferycznych – obserwacja pogody i zjawiska atmosferyczne, unikanie narażania się na niebezpieczeństwa wynikające z pogody.
11. Wychowanie dla poszanowania roślin i zwierząt – świat roślin, zwierząt, ochrona przyrody.
12. Wspomaganie rozwoju intelektualnego wraz z edukacją matematyczną – orientacja przestrzenna, układy rytmiczne i następstwo czasu, wyznaczanie logicznych serii, zbiory obiektów i ich porównywanie, liczby naturalne, intuicje geometryczne, miara.
13. Tworzenie warunków do doświadczeń językowych i komunikacyjnych w zakresie reprezentatywnej i komunikatywnej funkcji języka – zainteresowanie literaturą, rozumienie symboli.
14. Wychowanie rodzinne, obywatelskie i patriotyczne – rodzina, przedszkole, miejscowość, region, kraj.

WYCIECZKA JAKO PODSTAWOWA FORMA REALIZACJI PROGRAMU INNOWACJI PEDAGOGICZNEJ

Słowo wycieczka kryje w sobie tajemniczą siłę i bez względu na wiek wywołuje szybsze bicie serca. Wycieczka wytwarza wśród uczestników atmosferę podniecenia, oczekiwanie na przygodę, spotkanie z czymś nowym. Jest formą dodatkowego źródła wiadomości dostarczającego przeżyć i wzruszeń, a także konfrontacją informacji z rzeczywistością bezpośrednio obserwowaną.
Wycieczka szkolna m.in. W. Okonia to: „jedna z form pracy dydaktyczno- wychowawczej szkoły, umożliwiająca uczniom bezpośrednie poznanie środowiska lokalnego, własnego regionu, kraju ojczystego bądź innych krajów, ich właściwości geograficznych, historycznych, etnicznych, kulturowych lub gospodarczych.”
Nauczyciel przedszkola może organizować dla wychowanków aktywności związane z różnorodnymi formami turystyki i krajoznawstwa. Dzieci uczęszczające do przedszkola mogą wyjeżdżać na wycieczki bez ograniczeń co do długości tras. Mogą to być zarówno krótkie wycieczki inicjowane przez nauczyciela w celu uzupełnienia programu wychowania, wycieczki krajoznawczo-turystyczne, w których udział nie wymaga od uczestników przygotowania kondycyjnego i umiejętności specjalistycznych. Organizację i program dostosowuje się do wieku, zainteresowań i potrzeb dzieci, ich sprawności fizycznej, stopnia przygotowania i umiejętności. Dla dzieci w wieku przedszkolnym powinny być organizowane przede wszystkim wycieczki na terenie najbliższej okolicy i regionu geograficzno-turystycznego.
W wycieczkach nie mogą brać udziału osoby, w stosunku do których istnieją przeciwwskazania lekarskie. Na wycieczkę należy zabrać dobrze wyposażoną apteczkę pierwszej pomocy. Zabrania się prowadzenia wycieczki podczas burzy, śnieżycy lub gołoledzi. W razie wypadku uczestnika wycieczki stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące postępowania w razie wypadków na terenie przedszkola. W przypadku zaginięcia uczestnika kierownik wycieczki niezwłocznie powiadamia policję, dyrektora i rodziców o tym fakcie. Istotne jest korzystanie z kamizelek odblaskowych dla uczestników wycieczki oraz różnych form odblasków.
Każde planowane działanie nauczyciela ma jasno określony cel dydaktyczny, dlatego wycieczka czy impreza także powinna być prawidłowo przygotowana pod względem programowym i organizacyjnym oraz szczegółowo omówiona ze wszystkimi uczestnikami.
Jeżeli miejsce docelowe jest odległe i wymaga m.in. korzystania ze środków transportu, taka forma wyjścia nazywana jest wycieczką, która ma inny cel wyjścia, niż spacer. Związana jest bowiem z aktualną tematyką i w sposób planowy dąży się podczas niej do osiągnięcia zamierzonego celu poznawczego wynikającego z treści programowych (m.in. realizacji założeń innowacji pedagogicznej z zakresu edukacji regionalno-turystycznej). W odróżnieniu od spaceru wycieczki powinny być zawsze zorganizowane i zaplanowane.
Udział dzieci przedszkolnych w wycieczkach wymaga zgody ich przedstawicieli ustawowych (rodziców, prawnych opiekunów lub podmiotów sprawujących pieczę zastępczą nad wychowankiem). Interpretacja przepisów nie wskazuje, kiedy ta zgoda powinna być udzielona. Jednak w praktyce pozyskuję pisemną deklaracje zgody od rodziców każdorazowo. Poza tym kompletna dokumentacja wycieczki uwzględniać powinna uzupełnioną kartę wycieczki z wyznaczonym kierownikiem.
Na wycieczce udającej się poza teren przedszkola przy korzystaniu ze środków lokomocji opiekę powinna sprawować jedna osoba nad grupą do dziesięciorga dzieci. Liczba opiekunów powinna być określona w dokumencie określającym zasady organizowania wycieczek w przedszkolu.
W przypadku udziału w wycieczce dziecka niepełnosprawnego należy szczegółowo określić zasady sprawowania opieki ze względu na specyficzne potrzeby związane z niepełnosprawnością, m.in. dziecku niepełnosprawnemu może towarzyszyć wskazany przez rodziców/ prawnych opiekunów indywidualny opiekun ze względu na konieczność zaspokojenia potrzeb dziecka. Odpowiedzialni za zorganizowanie wycieczki i jej przebieg są kierownik oraz opiekunowie.

OBOWIĄZKI OSÓB ZAANGAŻOWANYCH W ORGANIZACJĘ WYCIECZEK
DYREKTOR PRZEDSZKOLA
KIEROWNIK WYCIECZKI
OPIEKUN WYCIECZKI
RODZICE/PRAWNI OPIEKUNOWIE
1. Wyznacza kierownika wycieczki spośród osób zatrudnionych w przedszkolu.
2. Ustala zakres obowiązków kierownika.
3. Zatwierdza karty wycieczek/regulaminy wycieczek.

1. Opracowuje program i harmonogram wycieczki.
2. Opracowuje regulamin i zapoznaje z nim wszystkich uczestników.
3. Zapewnia warunki do pełnej realizacji programu i regulaminu wycieczki oraz sprawuje nadzór w tym zakresie.
4. Zapoznaje uczestników z zasadami bezpieczeństwa i zapewnia warunki do ich przestrzegania.
5. Określa zadania opiekuna w zakresie realizacji programu, zapewnienia opieki i bezpieczeństwa uczestnikom wycieczki.
6. Nadzoruje zaopatrzenie uczestników w sprawny sprzęt i ekwipunek oraz apteczkę pierwszej pomocy.
7. Organizuje transport, wyżywienie dla uczestników.
8. Dysponuje środkami finansowymi przeznaczonymi na organizację wycieczki.
9. Dokonuje podsumowania, oceny i rozliczenia finansowego wycieczki po jej zakończeniu.

1. Sprawuje opiekę nad powierzonymi mu wychowankami.
2. Współpracuje z kierownikiem wycieczki.
3. Organizuje oznakowanie dzieci (koszulki z nadrukiem, kamizelki odblaskowe, znaczki z logo i adresem, chustki lub czapki w jednakowych barwach)
4. Sprawdza stan liczbowy przed wyruszeniem z każdego miejsca pobytu.
5. Wykonuje inne zadania z polecenia kierownika wycieczki wynikające z potrzeb uczestników.

1. Przekazują informację o stanie zdrowia dziecka uniemożliwiającym udział w wycieczce.
2. Przyprowadzają dziecko do przedszkola o wyznaczonej godzinie zbiórki.
3. Osobiście odbierają dziecko po zakończeniu wycieczki.
Tabela 2 Obowiązki organizatorów wycieczek

ZASADY ORGANIZACJI WYCIECZEK

Organizacja każdej wycieczki, bez względu na czas trwania, odległość, charakter i cel obejmuje trzy podstawowe etapy:
1. Planowanie i przygotowanie pod względem programowym i organizacyjnym, opracowanie i przygotowanie niezbędnej dokumentacji, zatwierdzenie przez dyrektora karty wycieczki zawierającej program, listę uczestników, imię i nazwisko kierownika wycieczki, liczbę opiekunów, zawiadomienie właściwego organu prowadzącego i organu sprawującego nadzór pedagogiczny o fakcie zorganizowania wycieczki.
2. Realizacja obejmująca przeprowadzenie wycieczki pod względem programowym i organizacyjnym zgodnie z zatwierdzoną kartą wycieczki i zasadami bezpieczeństwa.
3. Zakończenie i podsumowanie wycieczki z rozliczeniem wycieczki, sporządzeniem sprawozdania m.in.

Każde z tych stadiów jest równie istotne i wymaga podjęcia stosownych działań, a ostateczne powodzenie całego przedsięwzięcia zależy od właściwej realizacji wszystkich etapów.
Ponieważ przepisy rozporządzenia nie określają wprost liczebności grupy wycieczkowej będącej pod opieką jednej osoby, zalecane są następujące normy bezpieczeństwa wynikające z interpretacji przepisów prawa oświatowego :
1. Wycieczka autokarowa:
• liczebność grupy: 1 opiekun na 15 dzieci (nie licząc kierowcy i pilota/ przewodnika),
• dostosowana do możliwości technicznych autokaru liczba miejsc,
• miejsca przy drzwiach zajmują osoby dorosłe,
• przejścia w autokarze muszą pozostać wolne, bez dodatkowych miejsc siedzących,
• autokar musi być oznakowany – „Przewóz dzieci”,
• kierowca powinien posiadać dokumenty kwalifikacyjne kierowcy zawodowego oraz potwierdzające stan techniczny pojazdu (ważny przez 6 miesięcy),
• maksymalny czas jazdy jednego kierowcy bez przerwy wynosi 4 godziny, 30 minut z zalecanym czasem przerwy – 45 minut),
• postoje mogą odbywać się tylko w miejscach do tego wyznaczonych (tj. na oznakowanych parkingach),
• po każdej przerwie w podróżny należ sprawdzać stan liczebny grupy.
2. Wycieczka piesza:
• w czasie marszu jeden opiekun prowadzi grupę, drugi idzie na końcu,
• w mieście należy poruszać się po chodnikach, a poza miastem – lewą stroną drogi, pojedynczo,
• w lesie należy poruszać się po znakowanych szlakach turystycznych (wyłącznie na terenie parków narodowych lub krajobrazowych) lub wyznaczonych ścieżkach,
• opiekun powinien posiadać mapę (wskazana jest znajomość terenu),
• przed wyruszeniem uczestnicy powinni być poinformowani o zasadach poruszania się po drogach i lesie

PRZEWIDYWANE EFEKTY DZIAŁAŃ EDUKACYJNYCH

Wdrożenie nowych, interesujących i lepszych rozwiązań ma na celu wzrost efektywności działalności opiekuńczo-wychowawczo-dydaktycznej.

ZAKRES

CELE OGÓLNE
POZIOM OSIĄGNIĘĆ EDUKACYJNYCH DZIECKA W EFEKCIE REALIZACJI ZAPLANOWANYCH DZIAŁAŃ

OBSZAR I

Samoświadomość
• rozwijanie samowiedzy
• organizowanie sytuacji kształtujących samoocenę • akceptuje ograniczenia własnego ciała
• podejmuje działania związane z poznawaniem siebie, w tym z odkrywaniem swoich zdolności, możliwości i zainteresowań
• określa cechy własnych zachowań i charakteru
• dostrzega swoją indywidualność
• podejmuje próby wartościowania własnych i cudzych zachowań
• dokonuje wyborów ze świadomością ich pozytywnych i negatywnych skutków
• podejmuje się pełnienia określonych ról, sumiennie wywiązując się z przydzielonych obowiązków
• ukierunkowuje swoje zachowanie, zmierzając do realizacji zaplanowanych działań

Kontakty i postawy społeczne
• wdrażanie do przestrzegania reguł obowiązujących w grupie
• kształtowanie umiejętności negocjacji podczas rozwiązywania konfliktów
• motywowanie do działań na rzecz grupy
• akceptuje nowe sytuacje, osoby, otoczenia
• w działaniach zespołowych uwzględnia potrzeby i pomysły innych
• używa form grzecznościowych na co dzień
• zgodnie współdziała w sytuacjach zadaniowych i zabawach z innymi członkami grupy
• rozumie potrzebę poszanowania odmienności i autonomii drugiego człowieka
• stosuje zasady i reguły przyjęte w grupie

Emocje i uczucia
• rozwijanie inteligencji emocjonalnej dziecka (kształtowanie empatii, doskonalenie zdolności motywowania się do działań)
• rozumie, że wszystkie emocje i uczucia są wartościowe
• wyraża swoje emocje w sposób społecznie akceptowany
• okazuje innym pomoc w pokonywaniu trudności
• stara się kończyć rozpoczęte działanie
• podejmuje na nowo działanie, pomimo przejściowych trudności

OBSZAR II

Samodzielność i nawyki higieniczne
• wdrażanie do dbałości o estetykę własnego wyglądu
• rozumie potrzebę stosowania podstawowych zasad higieny i dbałości o czystość ciała
• podejmuje działania mające na celu utrzymanie estetycznego wyglądu

Kultura spożywania posiłków
• wdrażanie do samodzielności podczas spożywania posiłków i kulturalnego zachowania przy stole
• przestrzeganie zasad kulturalnego zachowania podczas spożywania posiłków przy stole

Dbałość o ład i porządek w otoczeniu
• doskonalenie umiejętności planowania i organizowania działań
• dostrzega skutki nieporządku w otoczeniu
• wykazuje dbałość o mienie własne i innych
• dostrzega skutki niewłaściwego planowania (m.in. brak odpowiednich przyborów, brak przestrzeni do działania)

OBSZAR III

Skuteczność komunikowania się
• doskonalenie umiejętności skutecznego komunikowania się z otoczeniem za pośrednictwem dostępnych metod komunikacji zgodnych z potrzebami i możliwościami dzieci
• przyjmuje postawę aktywnego słuchacza podczas rozmowy
• rozumie, że intonacja i ton wypowiedzi mogą zmienić charakter przekazywanej informacji
• dostosowuje formę wypowiedzi (strukturalną i ekspresyjną) do znanej sytuacji komunikacyjnej (czas, miejsce), adresata, kanału przekazu (werbalny i niewerbalny) z wykorzystaniem urządzeń technicznych (m.in. telefon)

OBSZAR IV

Przewidywanie efektów działań i łączenie przyczyny ze skutkiem • organizowanie sytuacji sprzyjających rozwijaniu myślenia przyczynowo-skutkowego
• wdrażanie do wykorzystywania zdobytych wiadomości i umiejętności w podejmowanych działaniach
• obserwuje zmiany zachodzące w przedmiotach w wyniku manipulowania nimi i w otoczeniu, w kontekście przyczyn i skutków
• odnosi się do przeprowadzonych obserwacji oceniając powstałe zmiany odwracalne
i nieodwracalne
• wyjaśnia po określonych skutkach, co było przyczyną zdarzeń
• planuje działania gwarantujące osiągnięcie określonego celu
Klasyfikowanie obiektów i formułowanie uogólnień
• doskonalenie operacji umysłowych niezbędnych podczas konstruowania pojęć (analiza, synteza, porównywanie, abstrahowanie, uogólnianie)

• nazywa charakterystyczne cechy znanych obiektów, w tym atrybuty opisujące ich istotę
• określa cechy wspólne obiektów różnych

OBSZAR V

Zachowanie prozdrowotne
• rozwijanie świadomości zdrowotnej
• podejmuje działania związane z dbałością o własne zdrowie w codziennych sytuacjach
• dostosowuje ubiór do warunków pogodowych
• unika przegrzania lub przeziębienia organizmu
• zgłasza objawy złego samopoczucia oraz jakichkolwiek urazów dorosłym
• podejmuje na miarę swoich możliwości działania związane z aktywnym trybem życia
Sprawność ciała
• doskonalenie ogólnej sprawności ciała na miarę możliwości dziecka
• rozumie, że odczucia smakowe są indywidualną sprawą każdego człowieka i nie należy wygłaszać kategorycznych opinii, szczególnie negatywnych zniechęcających innych do jedzenia (szczególnie podczas wspólnych posiłków)
• dostosowuje na miarę swoich możliwości sposób ruchu, ustawień ciała do określonych poleceń i warunków w przestrzeni

OBSZAR VI

Bezpieczne zachowanie w zabawach i sytuacjach zadaniowych
• wdrażanie do przestrzegania zasad bezpiecznego zachowania w trakcie zabaw i sytuacji zadaniowych
• wdrażanie do dbałości o bezpieczeństwo swoje i innych oraz do bycia odpowiedzialnym za własne postępowanie
• przestrzega ustalonych zasad bezpieczeństwa na spacerze, wycieczce
• przestrzega innych przed niewłaściwym zachowaniem
• neguje łamanie zasad bezpieczeństwa w sytuacjach życia codziennego
•
Bezpieczeństwo komunikacyjne
• wdrażanie do przestrzegania podstawowych zasad bezpieczeństwa komunikacyjnego
• przestrzega zasady poruszania się po ulicy tylko pod opieką osoby dorosłej
• rozpoznaje miejsca wyznaczone dla pieszych
• wie, co oznaczają kolory świateł sygnalizatora dla pieszych
• przestrzega zasad bezpiecznego podróżowania jako pasażer
• przestrzega poleceń osoby dorosłej, korzystając ze środków komunikacji
• rozróżnia podstawowe znaki drogowe
• rozumie potrzebę stosowania elementów odblaskowych
Zagrożenia ze świata ludzi, roślin i zwierząt
• wdrażanie do rozumienia potencjalnych zagrożeń
• wyrabianie nawyków świadomego ich unikania
• dostrzega niebezpieczeństwa w świecie ludzi, roślin i zwierząt i ich skutki
• świadomie unika potencjalnych zagrożeń
• informuje nauczyciela o pojawieniu się osoby nieznajomej w środowisku dzieci, zwierzęcia
• przestrzega zakazu nawiązywania kontaktu z nieznanymi zwierzętami bez zgody opiekuna
• stosuje się do zakazu zrywania i próbowania owoców oraz innych roślin
Zachowanie w sytuacji zagrożenia
• kształtowanie właściwych postaw w sytuacji zagrożenia
• wie, że w sytuacji zagrożenia należy zastosować się do określonych procedur postępowania (zgłoszenie, wezwanie pomocy, oddalenie się, udzielenie pomocy innym na miarę swoich możliwości)
• uczestniczy na miarę możliwości w ćwiczeniach określonych zachowań w sytuacji zagrożenia (próbne ewakuacje, ćwiczenia pierwszej pomocy przedmedycznej)
• zna numer alarmowy 112 i podstawowe numery służb interwencyjnych
• wie, jakie informacje należy podać w rozmowie z operatorem numeru alarmowego

OBSZAR VII

Udział w imprezach kulturalnych w charakterach widza
• stwarzanie okazji do uczestniczenia w wydarzeniach o charakterze kulturalnym oraz dzielenie się wrażeniami na ich temat
• uczestniczy w odbiorze uroczystości, koncertów, przedstawień, spektakli i filmów (m.in. o charakterze edukacyjnym związanych z turystyką – przyrodniczych)

OBSZAR VIII

Słuchanie
• kształtowanie wrażliwości słuchowej
• dostrzega różnicę między hałasem a ciszą
• rozróżnia dźwięki pochodzące z otoczenia, dostępne jego percepcji (m.in. odgłosy mechaniczne, głosy ludzi i zwierząt)
• interpretuje nieznane dźwięki, porównując spostrzeżenia z rzeczywistością
• określa słuchowo kierunek, odległość źródła dźwięku

OBSZAR IX

Uwrażliwianie na sztukę
• rozwijanie poczucia estetyki i wrażliwości na piękno sztuki
• aktywnie uczestniczy w odbiorze sztuki (wystawy, plenery, zwiedzanie zabytków, projekcje filmów edukacyjnych)
• wykazuje zainteresowanie zabytkami i dziełami sztuki dostępnymi jego percepcji
• wypowiada się na temat oglądanych dzieł sztuki, zabytków, wystaw
• rozróżnia dziedziny sztuki, m.in. malarstwo, rzeźba, architektura
• rozpoznaje charakterystyczne budowle o ciekawej architekturze i potrafi je nazwać (m.in. Wawel, Zamek Królewski w Warszawie, Pałac Kultury i Nauki)
• zwraca uwagę na funkcjonalność urządzonych pomieszczeń i ich estetyczny wygląd
• wykazuje zainteresowanie sztuką ludową swojego regionu i innych regionów
Twórczość plastyczno-konstrukcyjna
• motywowanie do wypowiadania się w technikach plastycznych przy użyciu elementarnych środków wyrazu, takich jak barwa i kształt
• wdrażanie do samodzielnego tworzenia prostych kompozycji i form konstrukcyjnych
• dostosowuje wytwory do podanych kryteriów oceny
• odzwierciedla w twórczości plastycznej swoje odczucia i wiedzę o świecie

OBSZAR XI

Zjawiska atmosferyczne , obserwacja pogody
• doskonalenie umiejętności obserwowania zjawisk występujących w przyrodzie
• określa charakter pogody i występujące zjawiska atmosferyczne (rozróżnia intensywność opadów, opisuje zmiany występujące po deszczu
• wie, o czym mówi prezenter pogody

Niebezpieczeństwa wynikające
z pogody
• wyrabianie nawyków świadomego unikania potencjalnych niebezpieczeństw wynikających
z pogody
• rozumie, w jaki sposób unikać zagrożeń pogodowych

OBSZAR XII

Ochrona przyrody
• wyrabianie poczucia odpowiedzialności za środowisko przyrodnicze
• uświadamianie roli przyrody w życiu człowieka
• kształtowanie postaw proekologicznych
• uczestniczy w wycieczkach do cieplarni, ogrodu botanicznego – obserwuje egzotyczne rośliny
• prezentuje postawy proekologiczne

OBSZAR XIII

Orientacja przestrzenna
• doskonalenie umiejętności orientacji w przestrzeni
• rozróżnia prawą i lewą stronę ciała
• określa położenie przedmiotów w stosunku do kolegi, w przestrzeni
• określa kierunki od obranego przedmiotu
• porusza się w przestrzeni w wyznaczonym kierunku

OBSZAR XIV

Zainteresowanie literaturą
• rozwijanie zainteresowania literaturą dziecięcą
• słucha lub odbiera w innej dostępnej dla siebie formie komunikacji treść utworów literackich przedstawianych przez nauczyciela
• wykazuje zainteresowanie książką (rozróżnia wybrane pozycje książkowe – albumy, encyklopedie, słowniki)

Rozumienie symboli
• doskonalenie umiejętności dekodowania informacji zapisanych za pomocą umownych znaków i symboli dostosowanych do potrzeb i możliwości dziecka
• rozumie, że symbole i umowne znaki graficzne mogą nieść treść informacyjną

OBSZAR XV

Przedszkole
• budowanie poczucia tożsamości grupowej
• wdrażanie do przestrzegania zasad i reguł współżycia grupowego
• wykonuje powierzone obowiązki
• przestrzega reguł i zasad współżycia grupowego
• dąży do zrozumienia i przeżywania wartości moralnych, takich jak dobro, szacunek, uczciwość, odpowiedzialność odwaga, sprawiedliwość, szczęście i piękno
Miejscowość
• budowanie poczucia przynależności do własnej miejscowości
• gromadzi informacje na temat własnej miejscowości (słucha ciekawostek, ogląda zdjęcia, ilustracje, foldery, mapy m.in.)
• uczestniczy w bezpośrednim poznawaniu własnej miejscowości (bierze udział w wycieczkach, spacerach po okolicy, zwiedza charakterystyczne miejsca, odwiedza muzea)
• zna wybrane fakty z historii swojej miejscowości, legendy, znane postacie
• uczestniczy w działaniach związanych z kultywowaniem typowych zwyczajów, obrzędów, tradycji środowiskowych
Kraj
• budowanie poczucia przynależności narodowej
• wdrażanie do konieczności odnoszenia się z szacunkiem do symboli narodowych
• rozróżnia polskie symbole narodowe
• gromadzi informacje na temat Polski (słucha ciekawostek, ogląda zdjęcia, ilustracje, foldery, mapy, filmy sprzyjające poznawaniu charakterystycznych cech kraju – krainy geograficzne, zabytki, budowle, pomniki, wybitne postaci)
• zna wybrane fakty z historii Polski (legendy, ważne postaci, znaczące wydarzenia – w szczególności związane ze świętami państwowymi)
• uczestniczy w sytuacjach dających możliwość bezpośredniego poznania Polski – bierze udział w wycieczkach do wybranych miejsc – dostrzega piękno poznanych okolic, nazywa charakterystyczne cechy, poznaje zwyczaje i tradycje wybranych regionów
• dostrzega podobieństwa i różnice
w tradycjach i zwyczajach różnych regionów Polski – akceptuje odmienności
Tabela 3. Przewidywany poziom osiągnięć edukacyjnych w wyniku realizacji działań innowacyjnych wynikający z obszarów podstawy programowej wychowania przedszkolnego.

EWALUACJA DZIAŁAŃ INNOWACYJNYCH

NARZĘDZIA BADAWCZE WYKORZYSTANE DO EWALUACJI DZIAŁAŃ:
• wywiad z dziećmi
• bieżąca obserwacja dzieci w warunkach naturalnych oraz podczas działalności praktycznej w trakcie realizacji założeń innowacji
• kontakt z rodzicami, informacja zwrotna i analiza ankiet wygenerowanych do rodziców
• arkusz wywiadu z dziećmi
• arkusz ankiety wygenerowanej do rodziców

Na podstawie pozyskanych informacji zostanie opracowany raport, który będzie zaprezentowany dyrektorowi placówki, radzie pedagogicznej oraz rodzicom.
Głównym celem ewaluacji innowacji pedagogicznej pt. „Podróże nieduże – poznajemy Mazowsze” będzie uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania:
1. Czy cele i założenia innowacji pedagogicznej zostały zrealizowane?
2. Czy realizacja programu innowacji przyniosła wymierne korzyści dla dzieci, rodziców oraz nauczycieli realizujących działania?
3. Czy nalałoby dokonać modyfikacji? Jeżeli tak, to w jakich obszarach?

WNIOSKI DO DALSZEJ PRACY

Fakt podejmowania działań bez przymusu jest dla dziecka bardzo atrakcyjny, a jednocześnie stanowi główną formę poznawania rzeczywistości poprzez własne doświadczenia.
Gdy działania te wykonywane są z przyjemnością i dla przyjemności, wyzwalają potencjał wyobraźni, zaspokajają szereg potrzeb psychicznych (m.in. potrzebę kontaktu i akceptacji), usprawniają motorykę ciała. Przynoszą radość i zadowolenie ze wspólnego odkrywania i przeżywania pewnych treści, stymulują radosne i twórcze poznanie siebie nawzajem.
Są zachętą, urozmaiceniem i rozbudzeniem zainteresowań, a nie nakazem. Dostarczają wielu inspiracji do nowego spojrzenia na świat, a nauczycielowi na dziecko i dostarczają wiele narzędzi ułatwiających ich realizację, które nie wymagają skomplikowanych środków dydaktycznych.
Wnioski do dalszej pracy:
• dalsze wdrażanie dzieci do poznawania regionu, miejscowości oraz kraju
• angażowanie rodziców do prezentowania aktywnej postawy na rzecz dzieci i przedszkola
• kontynuacja innowacji pedagogicznej w kolejnych latach z uwzględnieniem modyfikacji założeń, celów i dostosowanie ich do możliwości i predyspozycji dzieci

AKTY PRAWNE
1. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki (Dz.U. z dnia 5 maja 2002 r.)
2. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 8 listopada 2001 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki (Dz. U. z 2001 r. Nr 135, poz.1516 ze zm.)
3. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz. U. z 2003 r. Nr 6, poz.69 ze zm.)
4. Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 roku o kulturze fizycznej (t.j. Dz. U. z 2002 r., nr 81, poz. 889 ze zmianami)
5. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 maja 1997 roku w sprawie warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne (Dz. U. z 1997 r., nr 57, poz. 358)
6. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz. U. z 2002 r., nr 6, poz. 69)

BIBLIOGRAFIA
1. E. Waszkiewicz, Pracuję z sześciolatkiem. Poradnik dla nauczycieli i rodziców, Warszawa 1996, wyd. WsiP
2. E. Gruszczyk-Kolczyńska, E. Zielińska, Program wspomagania rozwoju, wychowania i edukacji starszych przedszkolaków, Warszawa 2010, wyd. Nowa Era
3. R. Jaworska, Poradnik wychowania zdrowotnego dzieci w wieku 3-6 lat. Korzystanie ze świeżego powietrza, Płock 1995, „Iwanowski” Zakład Wydawnictw i Reklamy
4. E. Kordos, Program wychowania przedszkolnego dla dzieci 6-letnich, Warszawa 2016, wyd. PWN
5. E. Tokarska, J. Kopała, Zanim będę uczniem, Warszawa 2009, wyd. Edukacja Polska Sp. z o. o.
6. S. Załęska, Metody pracy z sześciolatkiem, Bliżej Przedszkola 4.175/2016
7. W. Okoń, Słownik pedagogiczny, wyd. PWN, Warszawa 1984
8. D. Skrzyński, Wyjścia a wycieczki przedszkolne, Bliżej Przedszkola nr 9.180/2016, wyd. CEBP 24.12 Sp. z o. o.

Opracowała:
Marta Komsta
Przedszkole Publiczne nr 8
Radom