Fobia szkolna - opis i analiza rozpoznawania i rozwiązywania problemu wychowawczego

IDENTYFIKACJA PROBLEMU

... trafiła do mojej klasy wychowawczej, kilka lat temu, gdy pracowałam w gimnazjum. Stanowiła przypadek dziecka z fobią szkolną. Była to uczennica spokojna, sympatyczna, kulturalna, koleżeńska i inteligentna. Jednocześnie była bardzo nieśmiała, często skarżąca się na bóle brzucha i głowy. Nie szukała kontaktu z rówieśnikami, trzymała się obok grupy, nie uczestniczyła w życiu klasy. Często zdarzały jej się nieobecności, co powodowało jeszcze większą izolację od grupy rówieśników. Pozostali uczniowie również nie próbowali nawiązać z nią kontaktu, wręcz ją ignorowali. Z wywiadu przeprowadzonego z pedagogiem szkolnym z SP wynikało, że ... podobnie zachowywała się w poprzedniej klasie. Nie była lubiana przez klasę, dodatkowo, jej nieobecności nie były akceptowane przez nauczycieli.

SYTUACJA RODZINNA

... była wychowywana tylko przez mamę. Tata nie utrzymywał kontaktu z rodziną. Mama bardzo przejmowała się zdrowotnymi problemami dziewczynki. Chodziła od lekarza do lekarza szukając pomocy. Denerwowała się, że nie może pomóc córce. W jednej z rozmów delikatnie podsunęłam jej pomysł wizyty u psychologa.

GENEZA I DYNAMIKA ZJAWISKA

Obserwacja całego zespołu klasowego, ze szczególnym skupieniem uwagi na ..., potwierdziła podejrzenie, że uczennica reaguje stanami lękowymi na sytuacje szkolne. Dziewczynka odmawiała udzielania odpowiedzi na lekcjach, bała się podniesionego głosu nauczyciela, płakała po nieprzyjemnych komentarzach kolegów. Często skarżyła się na zaczepki i drwiny innych uczniów, czuła się źle w zespole klasowym. Wielokrotnie w wyniku złego samopoczucia, wcześniej kończyła lekcje. Złe samopoczucie mijało po przyjściu dziewczynki do domu. Podejrzenie fobii potwierdziła rozmowa z mamą, która twierdziła, że córka rano skarży się na silne bóle brzucha, kaszle, odmawia wyjścia do szkoły. Te zachowania powtarzały się przed konkretnymi lekcjami. Wszystkie dolegliwości ... mijały po południu.

ZNACZENIE PROBLEMU

Fobię szkolną cechuje przede wszystkim utrwalona odmowa chodzenia do szkoły. Nie zawsze jednak utrzymująca się odmowa chodzenia do szkoły, czy utrwalona niechęć do chodzenia do szkoły, jest uwarunkowana zaburzeniami lękowymi, może np. mieć charakter zaburzeń buntowniczych. Dlatego każda utrzymująca się niechęć czy odmowa chodzenia do szkoły, wymaga szczegółowej diagnozy psychologicznej, a być może również diagnozy psychiatrycznej, w celu rozpoznania przyczyn problemu. Lęk pod postacią fobii szkolnej może być objawem depresji młodzieńczej i zaburzeń depresyjno-lękowych. Epizodom depresyjnym może towarzyszyć lęk szkolny, i odwrotnie fobii szkolnej mogą towarzyszyć objawy depresyjne. Od diagnozy jest uzależniony sposób pomocy i rozwiązania problemu. Im wcześniejsza diagnoza i szybkie włączenie profesjonalnych form pomocowych, tym lepsze rokowania. Przy stawianiu diagnozy ważne jest określenie potrzeb, które zaspokaja dziecko, opuszczając zajęcia lekcyjne. Tylko wtedy terapeuta może opracować najskuteczniejszy plan interwencji. Wyróżnia się kilka przyczyn fobii:
1. Unikanie specyficznych miejsc w szkole budzących strach lub ogólna nadmierna lękliwość. Uczeń boi się określonego miejsca w szkole (np. toalet), sytuacji (np. sprawdzianu) lub osoby (np. określonego nauczyciela).
2. Ucieczka od szkolnych sytuacji awersyjnych.
Należą do nich nieudane relacje interpersonalne z rówieśnikami lub nauczycielami, jak również sytuacje oceniania.
3. Lęk separacyjny, czyli lęk przed rozstaniem z bliską osobą.
Objawia się w postaci napadów złego humoru lub narzekania na dolegliwości fizyczne, ponieważ dziecku zależy przede wszystkim na pozostaniu w domu z rodzicem lub inną ważną osobą.
4. Nagradzające doświadczenia pozaszkolne. Dzieci należące do tej kategorii pragną pozostać w domu, bo mogą oddać się ulubionym zajęciom, np. oglądaniu telewizji lub grom komputerowym.
5. Zachowania buntownicze w okresie adolescencji. Odmowę chodzenia do szkoły mogą powodować: zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny, specyficzne style funkcjonowania rodziny np. obserwowany przez dziecko unikowy i lękowy sposób rozwiązywania problemów w rodzinie, lękowe schematy poznawcze rodziców, problem alkoholu w rodzinie, zaniedbania wychowawcze, poważna przewlekła choroba w rodzinie, Zbyt wysokie ambicje i plany rodziców, wykraczające poza możliwości dziecka, również mogą przejawiać się odmową chodzenia do szkoły.
Z uwagi na złożoną naturę problemu odmowy chodzenia do szkoły opracowanie właściwego planu interwencji wymaga dokonania szczegółowej diagnozy każdego przypadku. Terapeuci wykorzystują szeroką gamę procedur diagnostycznych, do których zalicza się: wywiad z dzieckiem, ocenę ucznia przez ważne osoby (np. rodziców, nauczycieli), samoobserwację dziecka (np. prowadzenie pamiętnika i notowanie w nim własnych uczuć i zachowań), samoopis dziecka pozwalający na nazwanie swoich emocji i uczuć, obserwację zachowania dziecka w domu i w środowisku szkolnym oraz ocenę dynamiki rodziny. Na początku zbierane są informacje na temat ogólnego funkcjonowania ucznia w domu i w szkole. Dokładnie analizowany jest charakter odmowy udziału w zajęciach lekcyjnych celem ustalenia zakresu trudności dziecka. Następnie są badane te elementy otoczenia ucznia, które wywołują strach oraz sposób, w jaki reagują na nie inni ludzie. Na tym etapie można stwierdzić czy odmowa chodzenia do szkoły nie jest objawem innego, poważniejszego problemu, np. choroby, depresji, agorafobii, trudności w nauce lub skłonności do zachowań buntowniczych. Uniwersalna strategia, skuteczna w każdym przypadku odmowy chodzenia do szkoły nie istnieje. Podejścia w terapii odmowy chodzenia do szkoły dzieli się na:
1. Psychodynamiczne, zajmujące się zaburzeniami myślenia, odczuwania i zachowania, wykorzystujące różne formy terapii indywidualnej, grupowej lub rodzinnej;
2. Behawioralne, przyjmujące, że zaburzone zachowania zostały wyuczone i można ich oduczyć poprzez zastosowanie odpowiednich technik behawioralnych. Między innymi stosuje się stopniowe osłabianie kojarzenia pobytu w szkole z negatywnymi emocjami. Jednocześnie dba się o to, by pożądane zachowanie dziecka, czyli obecność w szkole, było nagradzane, a niepożądane - karane.
Przypadek ... wymagał natychmiastowej interwencji wychowawcy, bowiem trudności w kontaktach z rówieśnikami, brak poczucia bezpieczeństwa, świadomość dezaprobaty, niskie poczucie własnej wartości, niezaspokojona potrzeba uznania przez rówieśników mogły doprowadzić uczennicę do wielu negatywnych zachowań i problemów, które już zaczęły ujawniać się w postaci pierwszych poważnych problemów zdrowotnych. Uczennica została skierowana na badania do Poradni Pedagogiczno – Psychologicznej. Zdiagnozowano u niej fobię szkolną. Na tej podstawie przydzielone jej zostało nauczanie indywidualne.

PROGNOZA NEGATYWNA

W sytuacji zaprzestania lub udzielenia niewłaściwej pomocy psychologiczno-pedagogicznej, mogą wystąpić wtórne zaburzenia natury emocjonalnej – wzrost emocjonalnego napięcia może skutkować poważnymi chorobami o podłożu psychicznym.
PROGNOZA POZYTYWNA
Właściwie udzielona pomoc psychologiczno-pedagogiczna może wyeliminować problemy tj. ustąpienie objawów fobii i zaakceptowania uczennicy przez klasę. Uczennica, mając wsparcie wychowawcy oraz akceptację nauczycieli innych przedmiotów, będzie mogła rozwijać własne zainteresowania. To z kolei przyczyni się do wzrostu samooceny dziewczyny i zaspokoi jej potrzebę uznania przez rówieśników.

PROPOZYCJE ROZWIĄZANIA

... trafiła do nas z wtórnymi zaburzeniami emocjonalnymi- była odrzucana przez zespół klasowy już w szkole podstawowej, spowodowało to obniżenie jej samooceny i motywacji do pracy. Poza wprowadzeniem zajęć indywidualnych, podjęłam następujące działania:
- utrzymywałam regularny kontakt z mamą uczennicy,
- prowadziłam rozmowy z ..., motywujące ją do podejmowania nauki oraz pozytywnego myślenia o sobie,
- zaleciłam nauczycielom uczącym ..., aby okazywali jej wyrozumiałość i cierpliwość, zachęcali do finalizowania rozpoczętych działań oraz pozytywnie motywowali do dalszej nauki,
- poszukiwałam w fachowej literaturze wyjaśnień problemu, jego przyczyn i sposobów rozwiązania,
- wraz z pedagogiem szkolnym przeprowadziłam w zespole klasowym zajęcia przybliżające problem odmowy chodzenia do szkoły.

WDRAŻANIE ODDZIAŁYWAŃ

Wobec dzieci odmawiających chodzenia do szkoły stosuje się różnorodne oddziaływania. Do najczęściej stosowanych zalicza się: systematyczną desensytyzację, techniki emotywno – wyobrażeniowe, kształtowanie i kontrolę systemu wzmocnień, modelowanie, trening umiejętności społecznych, terapię poznawczą, terapię rodzinną oraz leczenie farmakologiczne.

1. Systematyczna desensytyzacja przebiega w trzech etapach:
- Uczenie podopiecznego relaksu. Podczas treningu na przemian rozluźnia się i napina określone grupy mięśni. W przypadku młodszych dzieci dodatkowo stosuje się symbolikę wyobrażeniową. Podczas jednej, sesji, trwającej 15 - 20 minut, pracuje się najwyżej z trzema grupami mięśni.
- Konstruowanie hierarchii sytuacji lękotwórczych. Dziecko i terapeuta wspólnie określają główny rodzaj lęku (np. lęk przed pobytem w szkole). Zadaniem dziecka jest opisanie na kartkach sytuacji powodujących lęk o różnym nasileniu. Następnie sytuacje te porządkuje się pod względem natężenia lęku, jaki wywołują. Jeśli jest taka potrzeba, podczas kolejnych sesji dziecko wypełnia dodatkowe kartki, aż do utworzenia hierarchii sytuacji od niewywołujących lęku do tych, które wywołują najsilniejsze emocje.
- Eliminacja lęku przez relaksację w każdej z omawianych sytuacji. Kiedy dziecko osiągnie wprawę w stosowaniu technik relaksacyjnych, prosi się je o wyobrażenie sobie sytuacji opisanych na kartkach, począwszy od najmniej lękotwórczych. Podczas jednej sesji terapeuta zajmuje się trzema lub czterema sytuacjami. Celem tej metody jest skojarzenie sytuacji lękotwórczej ze stanem relaksacji i w rezultacie złagodzenie lęku.

2. Techniki emotywno – wyobrażeniowe.

Technika emotywno - wyobrażeniowa to metoda redukcji strachu, która polega na kojarzeniu każdej sytuacji w hierarchii strachu z fikcyjnymi scenami, wywołującymi uczucie pewności siebie, dumy, afektacji, czyli reakcji hamujących lęk. Najczęściej wyobrażane są wizerunki bohaterów dziecięcych, np. sławnego piłkarza oraz czynności, które uczeń chciałby wykonywać, np. kierowanie motorówką. Następnie kojarzone są one z elementami hierarchii strachu poprzez krótkie historyjki. Podobnie, jak w przypadku systematycznej desensytyzacji, procedurę powtarza się wielokrotnie, aż do ustąpienia lęku w sytuacji wywołującej najsilniejsze emocje.

3. Kształtowanie i kontrola systemu wzmocnień

Są to techniki opierające się na założeniach behawioryzmu, w których szczególną uwagę zwraca się
na sytuacje mające miejsce przed i po danym zachowaniu. Następnie sytuacje te modyfikuje się
celem wywołania pożądanej zmiany w zachowaniu. W przypadku odmowy chodzenia
do szkoły technika ta uwzględnia maksymalne zwiększenie liczby doświadczeń pozytywnych w nagrodę za pójście do szkoły oraz minimalizowanie nagród związanych z pozostawaniem w domu. Do typowych elementów tej metody należą: ograniczenie uwagi rodziców i rodzeństwa, którą skupia na sobie pozostające w domu dziecko, usunięcie przyjemności w rodzaju oglądania telewizji lub gry na komputerze w ciągu dnia, a także wieczorem i w weekendy. Jedna z procedur polega na stopniowej modyfikacji zachowania dziecka poprzez zastosowanie tzw. kontyngentnego wzmacniania aż do osiągnięcia pożądanych efektów. Proces ten przebiega często w kilku etapach: najpierw nagradzane jest odrabianie pracy domowej w domu, następnie odrabianie lekcji u kolegi, później odrabianie pracy domowej wspólnie z jednym z rodziców w szkole po zakończeniu normalnych lekcji, potem uczestniczenie w jednej lekcji dziennie, wreszcie uczestniczenie w połowie zajęć itd. Na każdym etapie sukcesy dziecka są nagradzane pochwałami i poświęcaną mu uwagą oraz nagrodami rzeczowymi, odpowiednimi do danej sytuacji.

4. Modelowanie
W podejściu tym, młody pacjent obserwuje modela (np. terapeutę, rówieśnika lub ważną osobę ze swojego otoczenia), który uczestniczy w sytuacjach lękowych i świetnie sobie radzi nie ponosząc przykrych konsekwencji. Następnie dziecko jest proszone o naśladowanie zachowania modela. W rezultacie niepokój zostaje zredukowany, a dziecko zdobywa odpowiednie umiejętności.

5.Trening umiejętności społecznych

Trening pomaga dziecku funkcjonować w sytuacjach interpersonalnych, a co za tym idzie zredukować lęk przed oceną ze strony kolegów lub nauczycieli. Podczas sesji ćwiczy się takie umiejętności, jak słuchanie, ekspresję werbalną i niewerbalną oraz pewność siebie.

6.Terapia poznawcza

Uczeń unikający chodzenia do szkoły najczęściej boi się, że zostanie skrzywdzone lub coś złego stanie się jego opiekunom w domu. Dziecko nie czuje się zdolne stawić czoła sytuacji i w rezultacie zaczyna odczuwać rosnący lęk. Pozostanie w domu pozwala uniknąć problemu, a spadek przykrego napięcia emocjonalnego działa jako wzmocnienie. W terapii poznawczej terapeuta i dziecko wspólnie odkrywają niewłaściwe przekonania, które są następnie kwestionowane i w miarę możliwości zastępowane przez właściwe.

7.Terapia rodzinna

Problem odmowy chodzenia do szkoły nie tkwi jedynie w dziecku czy w relacjach matki z dzieckiem, lecz stanowi pochodną funkcjonowania całej rodziny. Wyróżnia się pięć typów rodzin, w których dzieci odmawiają chodzenia do szkoły a interwencja terapeutyczna zależna jest od typu rodziny:

-rodzina uwikłana, której członkowie są nawzajem nadmiernie zależni od siebie;

-rodzina w konflikcie, w której relacje oparte są na przymusie;

-rodzina obojętna, ze słabymi interakcjami pomiędzy członkami;

-rodzina odizolowana, ze słabymi interakcjami z osobami spoza rodziny;

-rodzina zdrowa, z dzieckiem cierpiącym na indywidualną psychopatologię.

8.Leczenie farmakologiczne
Leczenie farmakologiczne, najczęściej lekami antydepresyjnymi i uspokajającymi.
EFEKTY ODDZIAŁYWAŃ

W czasie zajęć indywidualnych pierwsze kontakty z ... były bardzo utrudnione. Na widok nauczyciela w domu dziewczyna reagowała niepokojem a nawet płaczem. Każda lekcja zaczynała się od rozmowy na tematy ją interesujące. Inne uczennice z klasy, z którymi wcześniej była w dobrym kontakcie, zostały poproszone o systematyczne odwiedziny w domu. Miało to na celu utrzymanie kontaktu z rówieśnikami, a także przełamanie lęków i oporów ... wobec szkoły, uczniów. Wspólne działania przyniosły zamierzone efekty. Uczennica od nowego roku szkolnego wróciła do szkoły. Rzadziej skarży się na swoje dolegliwości. Potrafi nawiązać kontakt z niektórymi uczniami. Zauważa się widoczne zmiany w jej psychice, nastawieniu do rzeczywistości, podejmowaniu trudnych dla niej wyzwań, pokonywaniu lęku. Podjęte działania okazały się trafne, ale jeszcze przed dzieckiem długa droga do osiągnięcia sukcesu.